Zmiany społeczne powstałe pod wpływem działalności przedsiębiorców społecznych Trzeci Sektor, Wyd. Fundacja Instytut Spraw Społecznych, nr 2 / wiosna 2005, str 140-157 Ryszard Praszkier Andrzej Nowak Znaczenie zmiany społecznej w rozwiązywaniu istotnych problemów społecznych wydaje się oczywiste. Dla autorów poniższego tekstu kluczowe jest jednak pytanie, jakie rodzaje zmian są rzeczywiście pożądane? Analizując dynamikę procesów społecznych, prowadzących do trwałych zmian, wykazują, że dalekosiężne konsekwencje zmiany są często istotniejsze niż zmiana sama w sobie. Mechanizmy i procesy tego typu zmiany mogą być oczywiście różnorodne, ale cechą wspólną wszystkich trwałych transformacji jest zmiana stanów równowagi systemu. Autorów interesują pozytywne zmiany społeczne, a więc takie, które można interpretować w kategoriach rozwoju społecznego. Skupiają się także na zmianach wprowadzanych w sposób aktywny. Doceniając złożoność uwarunkowań specyficznych zmian, koncentrują się na ich wspólnych mechanizmach, zwłaszcza w przypadku zmian dokonywanych w społecznościach o silnej apatii, anomii, niezdolnych do współdziałania. W takich warunkach pożądana zmiana społeczna powstaje poprzez stworzenie silnego kapitału społecznego, rozumianego jako sieć powiązań cechująca się współpracą i wzajemnym zaufaniem jej uczestników. Autorzy stawiają pytanie, kto i w jaki sposób może tworzyć kapitał społeczny. Pokazują, że za inicjowaniem długofalowych, nieodwracalnych i pożądanych zmian, wprowadzanych poprzez budowanie kapitału społecznego, często stoją jednostki o specyficznych cechach, określane jako przedsiębiorcy społeczni. W tekście przedstawione zostały definicje przedsiębiorczości i przedsiębiorczości społecznej oraz rozważania na temat motywacji i cech tych jednostek.
Jest oczywiste, że pewne zmiany społeczne zachodzą w sposób spontaniczny 1 i są naturalnymi etapami rozwoju społecznego. Pewne zmiany są prostą reakcją na rozwój technologii, wzrost zamożności społeczeństwa czy zmianę uwarunkowań międzynarodowych (np. odzyskanie niepodległości). Wywołanie pozytywnej zmiany społecznej może być efektem zaistnienia pewnych czynników specyficznych dla natury zjawiska i sytuacji. W oczywisty sposób, określone działania o charakterze ekonomicznym mogą wymagać kapitału finansowego; inne będą możliwe tylko przy określonych regulacjach prawnych itp. Rozumiejąc złożoność uwarunkowań poszczególnych zmian, chcemy się skupić na ich wspólnych mechanizmach. Szczególnie interesują nas trwałe zmiany osiągane w społecznościach charakteryzujących się silną apatią, anomią i niezdolnością do współdziałania. Wprowadzanie innowacji, czyli zmian społecznych, powinno prowadzić do dalekosiężnych i pożądanych rezultatów. Nie jest to wcale oczywiste, ponieważ sama zmiana, rozumiana jako wynik jednorazowej działalności, na ogół w najlepszym wypadku prowadzi do szybko zanikających skutków, a w najgorszym do efektów negatywnych. Nie każda zmiana przecież prowadzi do założonych celów, a przykładem tego są jednorazowe akcje powodujące zwiększenie oczekiwań, które nie zostają spełnione. Im bardziej takie akcje są nagłośnione, tym większe wzbudzają nadzieje i, jeżeli nie są kontynuowane tym większe pozostawiają poczucie frustracji, bycia oszukanym, i co najgorsze nastawienie, że już nigdy więcej nie dam się nabrać. Jako przykład może tu posłużyć organizowanie telefonów zaufania dla ofiar przemocy, jeżeli działania te nie są poparte solidną infrastrukturą, obejmującą wiele różnych służb i organizacji oraz pozwalającą na skuteczną ochronę ofiary. Przy braku takiej infrastruktury paradoksalnie znacznie lepiej dla zdrowia i niekiedy dla życia ofiary jest niewzbudzanie oczekiwań błyskotliwymi telefonami zaufania 2. Liczą się więc nie tyle doraźne zmiany, ile przede wszystkim ich konsekwencje, na co zwraca uwagę Everett Rogers, podając następującą klasyfikację 3 : pożądane lub niepożądane konsekwencje zmiany (te pierwsze są określane jako funkcjonalne dla jednostki czy społeczności, a te drugie jako dysfunkcjonalne; niektóre zmiany mogą mieć funkcjonalne konsekwencje dla jednostek, a dysfunkcjonalne dla społeczności i odwrotnie); 1 Dziękujemy za konstruktywne uwagi anonimowemu recenzentowi. 2 Por. np. Priumum non nocere, wywiad z Ryszardem Praszkierem, Niebieska Linia 1999, nr 4. 3 E. Rogers: Diffussion of Innovation, The Free Press, New York 2003.
bezpośrednie i wtórne konsekwencje zmiany (zmiany mogą bowiem inicjować łańcuch wtórnych reakcji; autor wspomina nawet o konsekwencjach konsekwencji, a więc niejako zmianach trzeciego rzędu); antycypowane i nieantycypowane konsekwencje zmiany (te ostatnie autor określa jako niezamierzone i nierozpoznane); Aby zamierzone rezultaty innowacji społecznej zostały uzyskane, zmiana jak stwierdza Rogers powinna być długofalowa, trwała, z antycypowanymi i pożądanymi konsekwencjami, zarówno bezpośrednimi, jak i wtórnymi. Trwałość zmiany Ważną cechą zmiany jest trwałość jej efektów. Wiele zmian ma charakter chwilowy. Niedługo po wprowadzeniu tego rodzaju zmian ich efekty samoistnie zanikają. Dzieje się tak, ponieważ systemy społeczne znajdują się w charakterystycznych dla siebie stanach równowagi, a chwilowe wytrącenie układu z tego stanu powoduje, że układ do niego po pewnym czasie powraca. Trwała zmiana to taka, która zmienia stan równowagi, do którego układ chce powracać, a nie taka, która go chwilowo zakłóca. Pytanie o trwałość wprowadzanej zmiany przekłada się więc na pytanie, jak można zmienić sposób funkcjonowania fragmentu tkanki społecznej tak, by stan pożądany stał się stanem równowagi tego systemu. Dopiero gdy to się powiedzie, nowy stan równowagi w tym fragmencie społeczeństwa staje się stanem w pewnym sensie naturalny; prowadzi to do zaakceptowania i przyjęcia zmiany, tworząc w ten sposób proces nieodwracalny. Jako ilustracja tego procesu może posłużyć wypychanie kulki z dołka. Dla kulki naturalnym stanem równowagi jest spoczywanie w dołku. Rys 1 Po ustaniu zewnętrznej siły kulka wraca do pierwotnego stanu równowagi, a więc zmiana jest za każdym razem odwracalna.
Rys. 2 Chodziłoby więc o taką zmianę powierzchni, by po wytrąceniu kulka uzyskała nowy stan równowagi. Rys. 3 Powstaje wtedy zupełnie nowy układ społeczny, nieredukowalny do sumy składających się na nań czynników. Można więc w tym wypadku mówić o emergencji, czyli o powstaniu nowej, nieodwracalnej jakości 4. Ten sposób myślenia o dynamice układów widoczny jest w pojęciu homeostazy. Jak pisze Joël de Rosnay, homeostaza jest jedną z najbardziej niezwykłych i najbardziej typowych własności otwartych systemów złożonych 5. Według tego autora system homeostatyczny utrzymuje swoją strukturę i funkcje dzięki złożoności dynamicznych equilibriów, kontrolowanych przez wzajemnie zależne mechanizmy regulacyjne. System taki reaguje na każdą zmianę poprzez serię modyfikacji o jednakowej wielkości, ale o przeciwnym zwrocie niż te zapoczątkowane przez zmianę. Celem tych modyfikacji jest zapewnienie wewnętrznej równowagi. Innowacje społeczne mogą więc aktywować mechanizmy stabilizacji, które przejawiają się jako reakcje odwrotne do wprowadzanych zmian, często określane mianem 4 Emergecja jest tu rozumiana zgodnie z podejściem Stevena Johnsona. Por. S. Johnson: Emergence. The Connected Lives of Ants, Brains, Cities and Software, A Touchstone Book, New York 2002 5 J. de Rosnay: Homeostasis: Resistance to Change. (http://pespmc1.vub.ac.be/homeosta.html).
oporu. Jak pisze James O Toole, ów opór jest zupełnie normalnym rezultatem działania homeostazy 6. W konsekwencji, bezpośrednie czy odgórne dążenie do zmiany, najbardziej nawet korzystnej, może powodować opór. Dla trwałości zmiany społecznej kluczowe wydaje się więc takie jej wprowadzanie, które wpasowuje się w mechanizmy regulacyjne systemu. Ta sama zmiana może bowiem zostać dobrze przyjęta, jeżeli stanie się naturalną konsekwencją procesu prowadzącego do współinicjowania jej przez społeczność. Ważnym problemem homeostatycznym w systemach złożonych jest rodzaj osiąganej równowagi (equilibrium). Rogers wymienia trzy rodzaje equilibrium 7 : equilibrium stabilne: systemie społecznym nie zachodzi prawie żadna zmiana; equilibrium dynamiczne: zmiana wprowadzona w systemie społecznym pojawia się w stopniu współmiernym do zdolności systemu do radzenia sobie z nią (system ma więc zdolność adaptacyjną); disequilibrium: stopień zmiany jest za raptowny, by system społeczny mógł się do niej dostosować; mogą temu towarzyszyć zjawiska negatywne (np. dezorganizacja społeczna). Według cytowanego autora celem nosicieli zmiany powinno być equilibrium dynamiczne. Przykład zmian wprowadzanych w początkowo opornej społeczności analiza przypadku Kazimierza Jaworskiego 8 Chcąc zaktywizować społeczność lokalną w gminie Chmielnik na Rzeszowszczyźnie (i w okolicznej Dolinie Strugu), Kazimierz Jaworski a musiał najpierw pokonać charakteryzującą tę społeczność mizantropię, izolację, brak zaufania i lęk przed współpracą. Rozpoczął od wprowadzenia lokalnej sieci telefonicznej b, która zapewniała nieodpłatne połączenia, co zachęcało mieszkańców do częstych kontaktów. Dzięki tej inicjatywie naturalne stało się poszukiwanie innych możliwości współdziałania. Pożądaną, antycypowaną, ale wtórną konsekwencją stał się bujny rozwój wspólnotowych działań lokalnych, a konsekwencją konsekwencji wzrost zaufania, współpracy i aktywności społecznej. Lokalna telefonia była 6 J. O Toole: Leading Change. The Argument for Values-based Leadership, Ballantine Books, New York 1996. 7 E. Rogers: op. cit. 8 Wszystkie przedstawione tu analizy przypadków tyczą osób wybranych przez międzynarodowe stowarzyszenie Ashoka, a więc spełniających kryteria przedsiębiorczości społecznej (patrz dalej).
jedynie sposobem na harmonijne zainicjowanie dynamicznego procesu, w którym mechanizmy homeostatyczne nie musiały prowadzić do reakcji oporu. Przykład Kazimierza Jaworskiego pokazuje, jak długofalowo i stopniowo, poprzez kolejne fazy innowacji, osiągane były kolejne iteracje equilibrium dynamicznego c Niezależna sieć telefoniczna była niezbędną zachętą, zmieniającą nastawienie społeczności do wzajemnego komunikowania się i współpracy, w konsekwencji odwracającą tendencję do mizantropii w kierunku zaufania. Dalej, poprzez serię kreatywnych posunięć, Kazimierz Jaworski przeprowadził społeczność od stanu marazmu i poczucia beznadziejności do współdziałania, przedsiębiorczości, aktywności społecznej i rozkwitu. W Dolinie Strugu rozwija się wiele wspólnotowych przedsięwzięć, takich jak spółdzielnia produkcji wody mineralnej czy też gminna oczyszczalnia ścieków. Na tę ostatnią mieszkańcy składali się dobrowolnie, choć początkowo panicznie unikali jakicholwiek wspólnych działań w przekonaniu, że zostaną oszukani. Niezwykle prężnie działa także Towarzystwo Rolniczo-Przemysłowe Dolina Strugu, organizując np. bezpośrednią dostawę produktów od rolników pod drzwi mieszkańców okolicznych miast. Znacznie zwiększyło się zaangażowanie obywatelskie: dość zaznaczyć, że przy ostatnich wyborach do Unii Europejskiej gmina Chmielnik stanowiła wyspę 35,06% głosujących (dane do godz. 18.00), przy średniej w całym regionie 16,41% i średniej krajowej poniżej 20%. Atmosferę wyborczą najlepiej oddaje wypowiedź jednego z mieszkańców gminy Chmielnik: Głosowałem, by lepiej nam się żyło. Wszystko zależy od ludzi, a jak w tej Brukseli będą tacy, jak nasz Kaziu, to możemy być spokojni o przyszłość naszych dzieci d We wrześniu 2004 r. Kazimierz Jaworski został wybrany w wyborach uzupełniających do Senatu Rzeczypospolitej siłami społecznymi (poza jakimikolwiek partiami i bez wsparcia partyjnych środków). a http://www.dolinastrugu.pl/ ; http://www.changemakers.net/journal/00february/owad.cfm b Pierwszej w Polsce sieci telefonicznej niezależnej od Telekomunikacji Polskiej SA. c Proces trwa 15 lat (od 1989 r.). d Rzeczpospolita, 14 czerwca 2004, s. A6
Opór przeciwko zmianom Joël O Toole, poza dążeniem do utrzymania homeostazy, wymienia także inne systemowe (nieuchronne) źródła oporu, takie jak 9 : domniemanie słuszności (zwykle ludzie są po stronie status quo, a ciężar dowiedzenia słuszności zmiany leży po stronie tego, kto chce ją wprowadzić); bezwładność systemu (im większy system, tym dłuższy czas potrzebny do zmiany jego stanu); niedojrzałość sytuacji do zmiany (zmiana jest możliwa jedynie wtedy, gdy powstały odpowiednie warunki wstępne; nie można jej zatem wprowadzać na siłę). Wspomina także o przyczynach oporu tkwiących bezpośrednio w jednostkach: czerpanie satysfakcji z utrzymania status quo 10 ; lęk przed nieznanym; egocentryzm; brak wiary w siebie; myślenie na krótką metę ; brak umiejętności przewidywania nagród odroczonych. O Toole pisze ponadto o hamującym wpływie subiektywnych opinii na temat ludzkiej natury (np. że ludzie są z natury rywalizacyjni, agresywni, chciwi i samolubni; ponieważ planowana zmiana zakłada jakiś poziom altruizmu, więc jest skazana na porażkę). Wymienia przy tym następujące przyczyny oporu grupowego: konformizm grupowy i grupowe wierzenia; przyzwyczajenia i utarte obyczaje; obrona przeciętności grupowej przed jednostką wybijającą się; szowinizm grupowy (przekonanie, że my to robimy dobrze, a oni gorzej ); poczucie wyjątkowości (wiara, że innowacja mogła się okazać pozytywna w innych miejscach, ale my jesteśmy wyjątkowi, więc u nas tak się nie stanie). Wśród osób działających społecznie można nierzadko spotkać narzekania na beznadziejny opór społeczności, prowadzące do przekonania, że oni do tego nie dojrzali. Opór jest jednak naturalnym elementem układów dynamicznych, jednym z podstawowych mechanizmów regulacyjnych, bez którego społeczność zatraciłaby swoją spójność i 9 J. O Toole: op. cit. 10 Autor przytacza tu powiedzenie Panglossa z Wolterowskiego Kandyda: To jest najlepszy z możliwych światów.
jednolitość. Paradoksalnie, brak oporu może być objawem negatywnym, świadczącym choćby o rozpadzie więzi społecznych. Nastawienie prowadzące do konfrontacji i łamania oporu społecznego może prowadzić do destrukcyjnych skutków; zamiast tego wskazana byłaby syntonia i empatia społeczna. Przykład zmian wprowadzanych w początkowo opornej społeczności analiza przypadku Dagmary Bieńkowskiej a W połowie lat dziewięćdziesiątych wiele gmin zamawiało u specjalistów opracowanie strategii rozwoju. Niestety, strategie te często były przyniesionymi z zewnątrz kalkami i opierały się na analizie makroekonomicznej. Takie podejście nie uwzględniało naturalnego potencjału społeczności, zamiast tego narzucało rozwiązania z zewnątrz, co rzadko przynosiło pozytywne skutki, często natomiast prowadziło do efektów odwrotnych, zrażając do jakichkolwiek ekspertyz. W takich wypadkach pojawiał się oczywiście nieuchronny opór, a autorzy ekspertyz narzekali na ów opór jako na wyraz niedojrzałości społeczności lokalnej. Podobnie działo się w gminie Żegocina (pow. bocheński, woj. małopolskie). Zamawiane kilkakrotnie eksperckie strategie rozwoju gminy wzbudzały opór i kończyły się porażką. Opór ten miał jednak charakter przystosowawczy, albowiem chronił społeczność przed nieprzemyślanymi projektami. W tej sytuacji konsultacji podjęła się Dagmara Bieńkowska, która przede wszystkim pragnęła wczuć się w atmosferę i tętno życia społeczności. W związku z tym swoją działalność rozpoczęła od wejścia w gminę i przebywania z jej mieszkańcami. W wyniku tego rozpoznania zaproponowała, by grupa młodych ludzi podjęła się zbierania przepisów kucharskich od najstarszych mieszkańców i, w następnym etapie, stworzyła książkę kucharską gminy Żegocina. Pomysł ten wyzwolił inicjatywę i energię społeczną. W pierwszym wydaniu powstała powielaczowa wersja książki, która stała się wizytówką i dumą mieszkańców, a władzom gminy służyła jako materiał promocyjny. W konsekwencji powstało drugie (profesjonalne) wydanie, a dochód z jego sprzedaży zasilał programy społeczne gminy. Grupa młodych ludzi kontynuowała w sposób trwały współpracę w tworzeniu także innych inicjatyw. Wyzwoliła się energia mieszkańców do zakładania różnorodnych przedsięwzięć, gmina zaczęła się dynamicznie rozwijać ekonomicznie. Za ciosem zostały też wydane dobrze sprzedające się książki na temat legend i wierszy gminnych, a po powodzi powstała Księga żywiołu.
Gmina Żegocina jest obecnie jednym z wiodących przykładów społeczności rozwijajacej sie dynamicznie w oparciu o własny potencjał (a więc bez wielkich inwestycji czy dotacji). Powstała nowa jakość, którą można nazwać kapitałem społecznym. a Centrum Doradctwa Strategicznego (http://www.cds.krakow.pl/). Kapitał społeczny a rozwój społeczności Według Paula Bullena i Jenny Onyx pojęcie kapitał społeczny zostało wprowadzone w latach osiemdziesiątych przez Pierre a Bourdieu i Jamesa Colemana 11. Inni autorzy dodają tu także Roberta Putnama 12. W ciągu ostatniej dekady idea kapitału społecznego cieszyła się rosnącym zainteresowaniem badaczy zarówno w naukach teoretycznych, jak i stosowanych. O ile przed 1981 r. ukazało się 20 artykułów na ten temat, w latach 1991 1995 było ich już 109, a w latach 1996 1999 aż 1003 13. W tak licznych publikacjach można znaleźć wiele różnych definicji kapitału społecznego. Można wśród nich wyróżnić dwa podejścia 14 : 1. Kapitał społeczny rozumiany jako środki (np. informacje, idee czy potencjalne oparcie), które jednostka może zdobyć poprzez relacje z innymi ludźmi. Środki te (inaczej: kapitał ) są dlatego społeczne, że osiągalne jedynie poprzez relacje międzyludzkie, w przeciwieństwie do środków fizycznych (narzędzia, technologia) czy ludzkich (wykształcenie, umiejętności), które są z reguły właściwością jednostek. Dla badania przepływu środków w tej sieci znaczenie ma struktura interakcji (kto wchodzi w relacje z kim, jak często, na jakich warunkach) 15. 2. Kapitał społeczny rozumiany jako zjawisko zaangażowania jednostki w różnorodne przedsięwzięcia obywatelskie zarówno nieformalne (a więc kontakty społeczne), jak i formalne (stowarzyszenia, partie itp.). Według Chrystiana Grootaerta i współpracowników 16 można wręcz tworzyć mapę interakcji społecznych, która jednocześnie będzie 11 P. Bullen, J. Onyx: Measuring Social Capital in Five Communities in NSW. New South Wales, Australia 1998. 12 T. Schuller, S. Baron, J. Field: Social Capital:AReview and Crotique, w: S. Baron, J. Field, T. Schuller (eds.): Social Capital: Critical Perspective, Oxford University Press, New York 2000 13 R. D. Putnam, K. Gross, Introduction, w: R. D. Putnam (ed.): Democracies in Flux. Robert D. Putnam [Ed.] Oxford University Press, New York 2002. (2002), 14 C. Grootaert, D. Narayan, V. Nyan Jones, M. Woodlock: Measuring Social Capital. An Integrated Questionnaire, World Bank Working Paper nr 18, Washington D. C. 20004. 15 Takie podejście reprezentuje np. Nan Lin i jego współpracownicy. Zob. N. Lin, K. Cook, R. Burt: Social Capital; Theory and Research, Aldine de Gruyter, New York 2001. 16 C. Grootaert, D. Narayan, V. Nyan Jones, M. Woodlock, op. cit.
odzwierciedleniem zdrowia obywatelskiego społeczności. Cały zakres problemów społecznych a więc przestępczość, zdrowie, ubóstwo czy bezrobocie korelują z posiadanym przez społeczność kapitałem społecznym (community endowment of social capital) lub z jego brakiem. Dotyczy to krajów zarówno wysoko, jak i nisko rozwiniętych 17. Pierre Bourdieu proponuje następującą definicję: kapitał społeczny jest agregacją aktualnych lub potencjalnych środków, które są powiązane z posiadaniem trwałej sieci mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych relacji (znajomości i wzajemnego uznania); sieć ta jest kolektywnie posiadanym kapitałem i zapewnia każdemu ze swoich członków oparcie 18. Nie uważa przy tym kapitału społecznego za wartość jednoznacznie pozytywną, wskazując, że tak jak każda inna forma kapitału może być np. zarezerwowany dla pewnych (elitarnych) grup społecznych. James Coleman rozpatrywał kapitał społeczny na poziomie jednostki ( bogactwo, które może posiadać jednostka) 19, podczas gdy Robert Putnam na poziomie zbiorowości, rozumiejąc kapitał społeczny jako przejawy życia społecznego takie jak sieci, normy i zaufanie, które umożliwiają uczestnikom działanie razem w sposób bardziej efektywny w celu realizowania wspólnych celów 20. Zdaniem Putnama (który powoływał się też na Colemana) kapitał społeczny odnosi się [...] do takich cech organizacji społeczeństwa, jak zaufanie, normy i powiązania, które mogą zwiększyć sprawność społeczeństwa, ułatwiając skoordynowane działania [...]. Tak jak i inne postaci kapitału, kapitał społeczny jest produktywny, umożliwia bowiem osiągnięcie pewnych celów, których nie dałoby się osiągnąć, gdyby go zabrakło [...]. Na przykład grupa, której członkowie wykazują, że są godni zaufania i ufają innym będzie w stanie osiągnąć znacznie więcej niż porównywalna grupa, w której brak jest zaufania [...]. 21 17 Podejście to reprezentuje Robert Putnam i jego współpracownicy, zob. R. Putnam (ed.): op. cit. 18 P. Bourdieu: Forms of Capital, w: A. H. Halsey, H. Lauder, P. Brown, A Stuart Wells (eds.): Education: Culture, Economy, Society, Oxford University Press, Oxford 1997. Warto zaznaczyć, że Bourdieu wyróżnia także inne, poza kapitałem ekonomicznym i społecznym, rodzaje kapitału: informacyjny, kulturalny i symboliczny. Zob. Field of Cultural Production, Columbia University Press, UK 1993; tegoż: Practical Reason, Stanford University Press, Stanford CA 1998. 19 J. Coleman: Foundations of Social Theory, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge 1990. 20 R. D. Putnam: Killed Civic America?, w: Prospekt 1996, March, s. 66 72 21 Cytat powtórzony za T. Zaryckim: Kapitał społeczny a trzy polskie drogi do nowoczesności, w: Kultura i Społeczeństwo, 2004, t. XLVIII, nr 2.
Według Roberta Putnama i Kristin Gross jakość społeczeństwa obywatelskiego wpływa na zdrowie naszych demokracji, naszych społeczności i nas samych 22. Kapitał społeczny widzą oni jako istotne odzwierciedlenie owej jakości. Podobnie Paul Bulem i Jane Onyx twierdzą, że kapitał społeczny jest podstawową tkanką społeczeństwa obywatelskiego 23. Tomasz Zarycki zwraca uwagę, że w rozumieniu zarówno Colemana, jak i Putnama kapitał społeczny jest <<dobrem>> o jednoznacznie pozytywnym charakterze. Im większe jego zasoby w dowolnych formach, tym zawsze jednoznacznie lepiej dla wszystkich. Ludziom żyje się wygodniej, stają się lepsi, bogatsi, instytucje zaczynają działać coraz sprawniej, wzrasta powszechne zaufanie wszystkich do wszystkich doskonali się społeczeństwo obywatelskie. 24 Kapitał społeczny, rozumiany jako sieć wzajemnego zaufania, oparcia i wspólnie podejmowanych działań, może także występować w takich strukturach jak mafijne: niezwykle silnych i rozgałęzionych powiązań, składających się ze wzajemnego świadczenia usług, opieki i wsparcia oraz zespołu silnych norm. Negatywny kapitał społeczny rozwija się również w strukturach korupcyjnych. Wyraźnie odróżniając pozytywny kapitał społeczny od negatywnego, w dalszych rozważaniach skupimy się nad kapitałem pozytywnym, czyli etycznym. Tabela 1. Różnice między etycznym a nieetycznym (negatywnym) kapitałem społecznym Cecha Pozytywny (etyczny) kapitał Negatywny (nieetyczny) kapitał społeczny społeczny Upodmiotownianie (dawanie Koncentracja władzy. Cel mocy) społeczności. Im niżej w hierarchi,i tym Wzmacnianie mechanizmów mniejsza podmiotowść oddolnych ( odbieranie mocy ). Rola lidera Jak zostanie pokazane dalej, jest nim zazwyczaj przedsiębiorca społeczny, który nie pełni roli klasycznego przywódcy, ale raczej animatora procesów Lider jest wyraźnym przywódcą hierarchicznej piramidy; Celem jest zachowanie władzy i walka o władzę. 22 R. D. Putnam, K. Gross: op. cit. 23 P. Bullen i J. Onyx, op. cit. 24 T. Zarycki. op.cit.
Mechanzimy zależności Partycypacja Transparentność Etyka lidera społecznych. Przedsiębiorca społeczny działa z reguły w sektorze pozarządowym, a więc poza władzą lokalną czy rządową (choć znane są przypadki działaczy samorządowych będących animatorami przemian). Tworzenie niezależnego społeczeństwa obywatelskiego lub niezależnych grup społecznych. Wiara w podmiotowość jednostek i społeczności. Bezproblemowe dołączanie nowych jednostek oraz łatwość rezygnacji z uczestnictwa. Działanie jawne i transparentne. Wysoki poziom etyczny. Wyznawanie i stosowanie etyki uniwersalnej. Poszanowanie prawa. Lider z reguły podtrzymuje zjawisko klientelizmu. Uzależnianie wszelkich osób pozostających w orbicie działalności. Próby uzależniania także osób spoza sieci. Traktowanie przedmiotowe jednostek i grup. Uatrakcyjnione wejście, wyeksponowany na wstępie system nagród materialnych i pozamaterialnych (np. opieki). Drastycznie utrudnione wyjście, wyeksponowany system kar. W układach korupcyjnych wyjście wiąże się z ujawnieniem własnego udziału w mechanizmach korupcji. Część lub całość działalności jest niejawna lub wręcz zakonspirowana. Silne normy, stosowane wyłącznie wewnątrz organizacji.
Parametry kapitału społecznego Paul Bullen i Jenny Onyx wyodrębniają następujące parametry kapitału społecznego 25 : uczestnictwo w sieciach społecznych; wzajemność, wzajemne oparcie (reciprocity); zaufanie w stosunku do innych członków społeczności, szczególnie istotne przy podejmowaniu wspólnych dzialań; normy społeczne, dostarczające możliwość nieformalnej kontroli społecznej, co eliminuje potrzebę sformalizowanej kontroli prawnej czy sankcji; wspólnotowość (the commons): połączenie wpływu zaufania, sieci społecznych, norm i wzajemności tworzy wspólnotowość prowadzącą do wspólnej własności środków, zwaną the commons (są to środki nie posiadane przez nikogo i używane przez wszystkich, np. parki; aktywność; tworzenie kapitału społecznego wymaga aktywnego i zaangażowanego udziału członków wspólnoty (ludzie występują tu jako twórcy, a nie ofiary). Christian Grootaert i współpracownicy wyodrębniają z kolei sześć wymiarów kapitału społecznego 26 : uczestniczenie w grupach i sieciach społecznych; posiadanie zaufania innych członków społeczności i poczucia solidarności z nimi; działanie kolektywne i kooperacja; dostęp do informacji i komunikacji; spójność i inkluzywność społeczności; poczucie mocy społeczności (empowerment). Według Michaela Woolcocka i Deepaka Narayana podstawowym założeniem kapitału społecznego jest, że rodzina, przyjaciele i koledzy jednostki tworzą istotną wartość, która może być bądź przywołana w kryzysie, bądź dostarczać przyjemności przez samo swoje istnienie, bądź też być źródłem powiększania korzyści materialnych 27. Autorzy ci widzą też wartość agregacji indywidualnych kapitałów społecznych dla całej społeczności; według nich 25 P. Bullen, J. Onyx: op. cit. 26 Ch. Grootaert, D. Narayan, V. Nyan Jones, M. Woolcock: op. cit. 27 M. Woolcock, D. Narayan: Social Capital: Implications for Development Theory, Research, and Policy, World Bank Research Observer 2000, nr 15 (2), s. 225 250 (http://wbro.oupjournals.org/).
silne społeczności posiadają kapitał zróżnicowanych akcji w postaci sieci społecznych, pozwalający im zwalczać biedę, rozwiązywać konflikty i wykorzystywać nowe możliwości. Podobnie Robert Putnam i Kristin Gross twierdzą, że kapitał społeczny może być jednocześnie wartością indywidualną i społeczną 28. Ci sami autorzy postrzegają kapitał społeczny w powiązaniu z innymi sieciami, które mają wartość dla jednostek, np. możliwości uzyskania wsparcia czy poszukiwaniu pracy. Rozwój ekonomiczny uzyskany dzięki kapitałowi społecznemu Niektórzy socjoekonomiści wręcz kalkulują tę wartość w pieniądzach, twierdząc że dochód jednostek jest zdeterminowany przez zakres ich osobistych kontaktów, może nawet bardziej niż przez jakość wykształcenia. Peter Maskell uważa wręcz, że kapitał społeczny może znacząco wpłynąć na wyniki ekonomiczne społeczności, przy czym czynnikiem niezbędnym i kluczowym jest tu zaufanie 29. Ten sam autor podkreśla, że kapitał społeczny stał się obecnie doceniany jako znaczący czynnik rozwoju ekonomicznego krajów Trzeciego Świata, zwłaszcza gdy staje się oczywiste, że klasyczne metody pomocy z góry na dół zawodzą. Uważa się wręcz, że inwestycje w budowę kapitału społecznego są konieczne do uzyskania demokracji, a co za tym idzie wzrostu gospodarczego. Również James Coleman podkreśla, iż kapitał społeczny jest w tym podobny do innych form kapitału, że jest produktywny, czyli umożliwia wytwarzanie nowych jakości (nieosiągalnych w żaden inny sposób). Jednak różni się od nich tym, że polega wyłącznie na relacjach między podmiotami; nie jest więc osadzony w jednostkach ani w ich wytworach 30. Tworzenie kapitału społecznego Fundamentalny wyróżnik kapitału społecznego wiąże się z tym, że do jego stworzenia potrzebna jest interakcja między co najmniej dwiema osobami, a na ogół większą grupą 31. Znaczenie kontaktów interpersonalnych we wprowadzaniu zmiany podkreśla też Everett Rogers, porównując wpływ mediów i kontaktów interpersonalnych na rozchodzenie się innowacji: w początkowej fazie media i kontakty interpersonalne mają podobne znaczenie, 28 R. Putnam, K. Gross: op.cit. 29 P. Maskell: Social Capital, Innovation, and Competitiveness, w: S. Baron, J. Field, T. Schuller (eds.) Social Capita.; Critical Perspective, Oxford University Press, New York 2000. 30 J. Coleman: Social Capital in the Creation of Human Capital, American Journal of Sociology 1988, nr 94, s. 95 120. 31 C. Grootaert, D. Narayan, V. Nyan Jones, M. Woolcock: op.cit.
w dalszej fazie jednak zdecydowanie przeważa znaczenie kontaktu interpersonalnego, podczas gdy wpływ mediów zanika 32. Budowa kapitału społecznego analiza przypadku Doroty Komornickiej Wyzwaniem dla Doroty Komornickiej było doprowadzenie do rozwoju społeczności zamieszkujących obszary górzyste, zwykle ubogich i zaniedbanych. Chodziło o uruchomienie takiego mechanizmu wzrostu, który byłby oparty na własnym potencjale społeczności. Jedyną szansą było zbudowanie sieci społecznej, w której uczestnicy widzieliby wyraźny sens aktywnego uczestniczenia. Jako pierwszy krok został stworzony kapitał żelazny w postaci Funduszu Lokalnego Masywu Śnieżnika a, z którego dochód (oprocentowanie bankowe) miał być przeznaczony na rozwój społeczności. Jednak uboga społeczność jest w stanie złożyć się na jedynie niewielki kapitał, w związku z czym fundusze będące do dyspozycji były bardzo skromne. Wyzwanie polegało więc na takim zainwestowaniu skromnych dochodów z funduszu lokalnego, by wyzwolić proces tworzenia się kapitału społecznego, a co za tym idzie ekonomicznego. Pomysł Doroty Komornickiej polegał na zainwestowaniu skromnych dochodów funduszu w coroczny konkurs na dziecięce przedsięwzięcia. Dzieci z lokalnych szkół przygotowują projekty na wybrane przedsięwzięcia społeczne, wraz z wnioskiem określającym niezbędne fundusze. Są to takie inicjatywy jak oczyszczenie i dbanie o brzegi rzeki, pielęgnowanie porzuconych grobów czy też prowadzenie akcji uświadamiającej, by nie śmiecić w miejscach publicznych. Środki potrzebne na działalność są niemal symboliczne (łopata i grabie, kartony i flamastry do posterów itp). Większość projektów dostaje dofinansowanie, co umożliwia dzieciom realizację projektów. Dzięki tym konkursom dzieci uczą się myśleć projektowo : od pomysłu, poprzez opracowanie strategii i kosztorysu, do realizacji. Jako następny krok Dorota Komornicka organizuje coroczne wystawy (rodzaj regionalnego festiwalu), na których przedstawiona jest dokumentacja fotograficzna z realizacji dziecięcych projektów. Uczestniczy w nich większość mieszkańców, dumnych ze swoich dzieci i gminy, czego miarą jest wzrost dotacji na fundusz lokalny, zarówno tych skromnych (od osób niezamożnych), jak i od przedstawicieli lokalnego biznesu. Na tym etapie tworzą się więzi i sieć współpracy. 32 E. Rogers: op. cit.
Rosnące dotacje dają większy przychód z funduszu lokalnego, co pozwala na rozszerzenie programów dziecięcych, np. o stypendia edukacyjne dla młodzieży. System stypendialny jest silnym elementem łączącym społeczność, która świadomie inwestuje wspólne fundusze w edukację. Dzięki temu rośnie też kapitał kulturowy społeczności (zgodnie z koncepcją Pierre a Bourdieu b. Powstaje rodzaj pozytywnego akceleratora miedzy kapitałem społecznym, kulturowym i ekonomicznym. Wzrost tego ostatniego dokonuje się zarówno poprzez rosnący wspólnotowy fundusz lokalny, ale także poprzez rosnącą ilość przedsięwzięc ekonomicznych. Istotnym efektem jest też wzrost świadomości i zaangażowania obywatelskiego c. a http://www.flms.pl/ b P. Bourdieu: Field of Cultural Production, Columbia University Press, UK 1993; tegoż: Practical Reason, Stanford University Press, Stanford CA 1998. c Dorota Komornicka rozszerza swoją ideę na inne górzyste gminy w Polsce, Czechach, Słowacji, na Węgrzech, we Francji i w Niemczech. Jednostka jako twórca kapitału społecznego Zdarzają się oczywiście przykłady żywiołowego tworzenia się sieci społecznych 33. Często jednak nawet wtedy, gdy nie są one widoczne na pierwszy rzut oka można odnaleźć jednostki, które jako pierwsze podejmowały ryzyko i na przekór dotychczasowej rutynie wprowadzały nowe inicjatywy. W artykule tym interesuje nas rola jednostki w powstawaniu silnego kapitału społecznego. Socjologowie coraz częściej mówią o znaczeniu liderów we wprowadzaniu zmian społecznych 34. Szybkie zmiany społeczne zachodzą w taki sposób, że w morzu starego powstają bąble nowego. Stopniowo poszczególne bąble rosną i łączą się ze sobą. Symulacje komputerowe pokazały, że dla powstania i wzrostu bąbli ogromne znaczenie mają liderzy. Zmiana społeczna polega na tym, że początkowo nieliczne nowe w miarę czasu wzrasta i po pewnym czasie nowe staje się większością. Liderzy, 33 Na przykład o pojawiających się nowych jakościowo i nieredukowalnych do sumy prostej (a więc emergentnych) relacjach społecznych w zdegradowanych częściach miast pisze Steven Johnson: op. cit. 34 Por. A. Nowak, M. Lewenstein, J. Szamrej. Bąble modelem przemian społecznych, Świat Nauki 1993, nr 12; A. Nowak: Bąble nowego w morzu starego: podwójna rzeczywistość okresu przemian społecznych, w: M. Marody, E. Gucwa-Lesny (red.): Podstawy życia społecznego, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1996; A. Nowak, R. Vallacher: Dynamical Social Psychology, The Guildford Press, New York 1998; A. Nowak, R. Vallacher: Societal Transition: Toward a Dynamical Model of Social Change, w: W. Wosinska, R.B. Cialdini, D.W. Barrett (eds): The Practice of Social Influence in Multiple Cultures, Lawrence Erlbaum Associates, Mahwah, NJ 2001. A. Nowak, M. Kus, J. Urbaniak, T. Zarycki: Simulating the Coordination of Individual Economic Decisions, Physica A 2002, nr 297, 613 630.
dzięki swej większej sile oddziaływania, potrafią przeciwstawić się początkowej przewadze liczebnej większości starego. Nowe może rosnąć dzięki sile liderów lub co chyba bardziej skuteczne dzięki temu, że jest bardziej atrakcyjne lub przekonywające od starego. To właśnie liderzy mogą najefektywniej pokazać reszcie atrakcyjność nowego. Takie zewnętrzne interwencje jak dotacje mogą być sensownie dobrze wykorzystane wtedy, gdy społeczność lokalna jest gotowa do ich sensownego wykorzystania, w innym przypadku zostaną po prostu zmarnowane. Paradoksalnie, zewnętrzne dotacje mogą czasem wręcz hamować zmiany, dlatego że równo rozdzielone między nowe i stare zacierają różnice między efektywnością nowego i starego. Inwestycje są najbardziej efektywne wówczas, gdy w społeczności lokalnej istnieje ludzki kapitał, na którym mogą się one opierać. Liderzy mogą więc nie tylko bezpośrednio przekonywać do zmian, ale też zmieniać tkankę społeczną, tak by była ona gotowa na jej przyjęcie. To właśnie w odróżnieniu od inwestycji czy dotacji jest trudne do osiągnięcia metodami odgórnymi. W tym właśnie sensie liderzy są rozsadnikami zmian, a ich działalność jest trudno zastępowalna zmianami wprowadzanymi odgórnie 35. Również Malcolm Gladwell 36 wskazuje, że za poważnymi zmianami społecznymi stoją na ogół jednostki obdarzone specyficznymi cechami 37. Wspominaliśmy już o empatii i syntonii społecznej, cechach niezbędnych do wczuwania się w mechanizmy homeostatyczne. Ze względu na długotrwałość procesu zmiany wydaje się, że jednostki te powinny być także obdarzone pewną dalekosiężną wizją, pasją i odpornością na niepowodzenia. Niezbędna jest również kreatywność i innowacyjność zarówno w stawianiu sobie celów, jak i w pokonywaniu nieuchronnych trudności. Ponieważ posiadanie najwspanialszych nawet wizji poparte silną kreatywnością nie prowadzi jeszcze do skutecznego działania, wydaje się oczywiste, że do osiągania dalekosiężnych zmian potrzebna jest ponadto zdolność planowania strategicznego i realizowania tych planów. Wszystko to prowadzi nas do idei przedsiębiorczości. Skuteczność działania w budowaniu kapitału społecznego i wprowadzaniu zmian zależy od wielu czynników. Jak widać z przedstawionych w ramkach przykładów, niezwykle 35 Często czekanie i przystosowywanie się do owych inwestycji czy dotacji z zewntątrz ma wręcz dsestrukcyjny skutek dla kapitału społecznego, uniemożliwiając rozwój własnego potencjału i paraliżując inicjatywy społeczności. 36 W swojej pasjonującej książce The Tipping Point: How Little Things Can Make a Big Difference (Little, Brown and Company, Boston 2002). Gladwell opisuje przełomowe momenty nagłego wzrostu (np. sprzedaży jakiegoś produktu) czy gwałtownego przyspieszenia zmian społecznych, przyrównując je do powstania epidemii. 37 Na przykład opis działalości pielęgniarki Georgii Sadler na rzecz prewencji nowotworów piersi w społeczności czarnego getta w San Diego. Ibidem, s. 253 255.
ważna jest strategia działania, składająca się z ciągu przedsięwzięć, w którym każde następne opiera się na kapitale społecznym wytworzonym przez poprzednie. Nie ulega wątpliwości, że podstawowe znaczenie mają też właściwości osób, które są nośnikami zmian. Poniżej postaramy się pokazać, że skuteczność tych osób można rozumieć w kategoriach przedsiębiorczości społecznej. Przedsiębiorczość w teorii i rozumieniu potocznym Pojęcie przedsiębiorczoć, pojawiło się co najmniej dwa wieki temu, znacznie wyprzedzając pojęcie przedsiębiorczość społeczna, które pojawiło się w drugiej połowie XX wieku. Przyjrzyjmy się więc najpierw idei samej przedsiębiorczości, by następnie, w tym kontekście, przedstawić przedsiębiorczość społeczną. Według Petera Druckera termin przesiębiorczość (entrepreneurship) ma korzenie w języku francuskim i oznacza kogoś, kto bierze w swoje ręce 38. Termin ten został po raz pierwszy użyty dwa wieki temu przez francuskiego dziewiętnastowiecznego ekonomistę Jean- Baptiste Saya, który twierdził, że przedsiębiorcy przenoszą środki z obszarów niższej do wyższej produktywności oraz że wytwarzają nową wartość 39. J. Gregory Dees widzi korzenie tego słowa nawet wcześniej, we francuskiej ekonomii XVII i XVIII wieku 40. Dwudziestowieczny ekonomista Joseph A. Schumpeter charakteryzuje przedsiębiorcę jako źródło twórczej destrukcji potrzebnej do znaczącego postępu ekonomicznego 41. Funkcją przedsiębiorców jest, jego zdaniem, reformowanie i rewolucjonizowanie schematów gospodarczych. Na Schumpetera powołuje się Harold C. Livesay twierdząc, że autor ten uważał, że przedsiębiorcy dostarczają nieodzownej i wiodącej mocy napędzającej rozwój ekonomiczny w kapitaliźmie. Livesay sądzi, że przedsiębiorczość ekonomiczna jest celową i zakończoną sukcesem aktywnością nastawioną na inicjowanie, utrzymanie i rozwój biznesu zorientowanego na zysk 42. Niektórzy autorzy wykraczają poza podejście czysto ekonomiczne. Na przykład Thomas Ochran, sięgając do antropologii stwierdza, że zjawisko przedsiębiorczości jest osadzone w ciągłym wzajemnym oddziaływaniu kultury i ekonomii 43. Podobnie Peter 38 P. Drucker: Innovation and Entrepreneurship. Practice and Principles. Harper Business, New York 1985. 39 Słowa te przytacza J.G. Dees: The Meaning of Social Entrepreneurship, Kauffman Center for Entrepreneurial Leadership,, Stanford University 1998 (http://www.gsb.stanford.edu/csi/sedefinition.html) 40 Ibidem 41 J.A. Schumpeter: Capitalism, Socialism and Democracy, Harper and Collins, New York 1984. 42 Modyfikując definicję A. Cole a, w której brakowało odniesienia do sukcesu (ibidem, s. 10) 43 T. Cochran: Business in American Life: A History, McGraw-Hill, New York 1972.
Drucker widzi raczej uniwersalny charakter przedsiębiorczości twierdząc, że przedsiębiorczość w żaden sposób nie jest limitowana do sfery ekonomicznej, choć sam termin tam właśnie został zapoczątkowany. Odnosi się także do wszelkich innych aktywności człowieka poza tymi, które można określić bardziej jako <<egzystencjalne>> niż <<społeczne>> 44. Albro Martin zwraca uwagę, że przedsiębiorca jest rozpoznawany nie poprzez pozycję czy tytuł w formalnej hierarchii, lecz jest identyfikowany retrospektywnie, dopiero po osiągnięciu sukcesu w innowacyjnej działalności 45. Ten sam autor spostrzega, że nie każdy właściciel przedsiębiorstwa czy inwestor ryzykujący swój kapitał, czy wreszcie nie każda twórcza jednostka (w rozumieniu np. artystycznym) jest automatycznie przedsiębiorcą. W tym ostatnim przypadku przedsiębiorczość nie zawiera się w kreowaniu idei, lecz w rozpoznawaniu ich wartości i w ich odpowiednim eksploatowaniu. Jedną ze współczesnych definicji przedsiębiorczości proponuje Peter Drucker twierdząc, że przedsiębiorca zawsze poszukuje zmiany, odpowiada na zmianę i eksploatuje ją jako okazję 46. Według J. Gregoryego Deesa pojęcie okazja stało się centralne dla wielu współczesnych definicji przedsiębiorczości 47. W potocznym rozumieniu pojęcie przedsiębiorczość często różni się znacznie od przytoczonych wyżej definicji (tabela 2). Tabela 2. Potoczne rozumienie przedsiębiorczości wyniki badań publikacji, prasy oraz nieformalnych wywiadów przeprowadzonych w Polsce, Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. Poziomy przedsiębiorczości Potoczne rozumienie Opis Przykłady Polska Brytania USA 44 P. Drucker, op cit 45 A. Martin 1982, s. 16). 46 P. Drucker, op.cit 47 op.cit
I II III IV Inicjatywa i pomysłowość w wykonywaniu dotychczasowej pracy Zakładanie własnych przedsięwzięć, niekoniecznie nowatorskich Tworzenie nowatorskich rozwiązań, programów/instytucji; powoływanie nowych bytów Upowszechnianie nowatorskich rozwiązań z poziomu III. Wprowadzanie lepszej organizacji pracy (np. w rejonie, gdzie jest większa ilość prac budowlanych, malarz zamiast dowozić kolejno materiały malarskie, tworzy tymczasowy magazyn). Malarz, zamiast podnajmować się do kolejnych robót, zakłada własną firmę malarską. Do firmy malarskiej dodawane są kolejne usługi (np. konsultacje plastyczne, planowanie remontów czy też długofalowa opieka nad estetyką wnętrz, stworzenie firmy mającej unikatowy etos i zestaw usług). Po sukcesie w skali lokalnej rozszerzenie firmy na cały kraj, region lub świat. Wydaje się, że w Polsce przedsiębiorczość odnosi się do najprostszych modyfikacji swojego warsztatu pracy, lub, w najlepszym wypadku, do założenia własnego przedsiębiorstwa. Analiza podręczników przedsiębiorczości zarówno akademickich 48, jak i licealnych 49 pokazuje, że autorzy utożsamiają przedsiębiorczość z zakładaniem przedsiębiorstwa. 48 Por. np. J. Górzańska, W. Grzybowisk, K. Szatkowski: Podstawy teorii przedsiębiorczości, Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji w Zamościu, katedra Nauk Ekonomicznych, Zamość 1999; J. Lichtarski (red.): Podstawy nauki o przedsiębiorstwie, Akademia Ekonomiczna im. Oskara Langego, Wrocław 2003. 49 Por. np. B. Stada, B. Wierzbowska: Przedsiębiorczość, Wydawnictwo Naukowe PN, Warszawa 2002