Raport z debaty klimatycznej w Gorzowie Wielkopolskim Społeczne założenia do powiatowego programu niskowęglowego rozwoju Materiał opracowany przez uczestników debaty zebrali: Helena Wyligała Jacek Zatoński Komentarz eksperta: Wojciech Szymalski Projekt Dobry klimat dla powiatów jest realizowany przy udziale środków instrumentu finansowego LIFE+ Komisji Europejskiej oraz dofinansowaniu Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
Wstęp Debata klimatyczna w Gorzowie Wielkopolskim pod patronatem Ministra Środowiska i Starosty Gorzowskiego odbyła się 11-stego stycznia 2013 roku siedzibie starostwa przy ul. Pankiewicza 5-7. Otwarcia debaty dokonał Starosta Powiatu Pan Józef Kruczkowski, w przemówieniu wyraził swoje poparcie dla tematów związanych z ochroną środowiska. Wspominał o konieczności przeciwdziałania spalaniu odpadów w domowych piecach czy pozbywaniu się ich w lasach. Jako konieczne w walce z tymi procederami uznał wprowadzenie lepszych rozwiązań prawnych w tym zakresie oraz większą samokontrole społeczną. Gości przywitał również przedstawiciel InE - Wojciech Szymalski, który przywitał przybyłych oraz wprowadził do tematyki debaty. W debacie uczestniczyło 20 osób reprezentujących urząd starostwa (5), gminy w powiecie (1), instytucje ochrony środowiska (7), szkoły (2), parki krajobrazowe (3), przedsiębiorstwa (1) oraz mieszkańców (1). Głównym celem debaty było wypracowanie społecznych założeń do powiatowego programu niskowęglowego rozwoju. Spotkanie podzielone zostało na dwie główne części: prezentacyjną i warsztatową. W ramach zajęć warsztatowych uczestnicy pracowali w dwóch grupach. I. Część teoretyczna W pierwszej części spotkania przedstawiona została prezentacja nt. skutków zmian klimatu w kontekście globalnym i lokalnym wraz z omówieniem zagrożeń i działań podejmowanych na poziomie międzynarodowym, europejskim/unijnym, krajowym i samorządowym. Po prezentacji uczestnicy debaty obejrzeli film pt. Tydzień z dobrym klimatem. II. Część warsztatowa Wprowadzenie do zajęć warsztatowych objęło przedstawienie celów pracy, metod, a także zasad współpracy i dyskusji. Uczestnicy zostali podzieleni na trzy grupy, których prace odbywały się równolegle. Warsztat objął trzy sesje tematyczne, po każdej z nich odbywała się prezentacja wyników pracy grupowej przez wytypowanego przedstawiciela, dyskusja podsumowująca, a także komentarz eksperta i moderatorów. Rezultaty sesji warsztatowych prezentują się następująco: Społeczne założenia Programu Niskowęglowego Rozwoju powiatu gorzowskiego 2
1. Uwarunkowania dla rozwoju gospodarki regionu wynikające z kwestii zmian klimatu. Podczas pracy w ramach pierwszego warsztatu w trzech grupach zidentyfikowane zostały uwarunkowania występujące w powiecie, które związane są ze zmianami klimatycznymi i mają znaczenie dla rozwoju gospodarki regionu, można je podzielić na następujące grupy: Ochrona środowiska i przyrody: Na dużą skalę występuje zjawisko niskiej emisji (z domów mieszkalnych), W regionie utrzymywana jest duża powierzchnia leśna, Istniejące w powiecie park krajobrazowy pełnią funkcję edukacyjną dla mieszkańców oraz promocyjną w zakresie rozwoju turystyki w regionie Energetyka: Dobre warunki dla wiatraków, ograniczane jednak przez obszary Natura 2000, Dobre nasłonecznienie w stosunku do kraju, Dobre warunki do produkcji biomasy w rolnictwie, Gęsta sieć hydrograficzna, nadająca się do wykorzystania w energetyce, Istnieją już przykłady nowoczesnych inwestycji energetycznych w regionie, m.in.: elektrownia wodna Bledzew, spalarnia słomy Przytoczna, spalarnia słomy Ośno, W najbliższej okolicy znajdują się pokłady węgla brunatnego, Słaba sieć energetyczna podczas przesyłu powstają duże straty energii, Realizacja niewielu projektów termomodernizacyjnych. Finanse i sprawy organizacyjne Mało skuteczne pozyskiwanie środków na realizację zadań związanych z wykorzystaniem energii odnawialnej, Ograniczenia samorządu powiatowego w odniesieniu do gmin, Skomplikowane procedury administracyjne gdyby byłyby łatwiejsze realizowano by więcej działań. Społeczne założenia Programu Niskowęglowego Rozwoju powiatu gorzowskiego 3
Społeczeństwo i świadomość ekologiczna: Zwiększająca się świadomość społeczeństwa, Istnieje potencjał edukacyjny: dużo jednostek edukacyjnych, w tym zespół parków krajobrazowych, Brak powszechnej edukacji ekologicznej na poziomie ogólnopolskim we wszystkich kanałach. 2. Propozycje i wizje gospodarki w powiecie w 2030 r., biorąc pod uwagę zmiany klimatu. Podczas drugiej sesji warsztatowej wypracowane zostały bardzo zróżnicowane pomysły nawiązujące do funkcjonowania gospodarki niskowęglowej powiatu w różnych zakresach: Przeciwdziałanie i adaptacja do zmian klimatu: Polityka przeciwpowodziowa obejmująca m.in. zakaz zabudowy na terenach zalewowych; Rozwój małej retencji. Energetyka: Wykorzystanie terenów pod farmy wiatrowe w zgodzie z przyrodą i uwarunkowaniami społecznymi; Wykorzystanie lokalnych złóż gazu również w gospodarstwach domowych; Budowa lokalnych biogazowi opartych na miejscowym surowcu; Pozyskiwanie surowców energetycznych z rolnictwa, ale tylko przy zachowaniu opłacalności tych działań, 50% wszelkiego rodzaju budynków powinno być zasilanych bateriami słonecznymi (w indywidualnych gospodarstwach i obiektach użyteczności publicznej); Zaopatrzenie w energię elektryczną z elektrowni zasilanej węglem brunatnym wykorzystanie nowoczesnych technologii oraz CCS; Modernizacja sieci przesyłowej; Termomodernizacja budynków użyteczności publicznej; Gospodarka odpadami: Pełniejsze zagospodarowanie i odzysk odpadów. Ochrona środowiska i przyrody: Społeczne założenia Programu Niskowęglowego Rozwoju powiatu gorzowskiego 4
Likwidacja przemysłowych ferm norek. Turystyka: Powiat nastawiony na turystykę: o Czyste plaże i lasy; o Rozwój agroturystyki. Społeczeństwo i samorząd: Spójność interesów władzy i społeczności; Stworzenie funduszu i systemu pomocy prawnej dla osób prywatnych, które wesprą proces uzyskiwania środków na zakup kolektorów, pomp i wiatraków; Uproszczone procedury i ograniczona biurokracja uzyskiwania, wykorzystania i rozliczenia środków pomocowych; Wzmocnione działania w zakresie edukacji i promocji ekologii na poziomie ogólnopolskim. Rolnictwo: Melioracje wodne gruntów rolnych; Wytwarzanie certyfikowanej ekologicznej żywności w powiecie. Transport: Sprawna sieć komunikacyjna: o Rozwój kolei; o Wykorzystanie Warty i Odry jako dróg wodnych; o Wykorzystywanie silników elektrycznych w samochodach; o Budowa ścieżek rowerowych; o Parkingi park and ride. Wybór wiodącego pomysłu na gospodarkę niskoemisyjną w powiecie w 2030 roku W wyniku podsumowania głosów oddanych na powyższe propozycje ustalono, iż w powiecie powinny być realizowane trzy wizje gospodarki niskoemisyjnej: a) Kompleksowy zrównoważony transport w powiecie 16 głosów b) Termomodernizacja budynków 8 głosów c) Program dotacji na urządzenia wykorzystujące OZE 7 głosów Społeczne założenia Programu Niskowęglowego Rozwoju powiatu gorzowskiego 5
3. Realizacja wizji: zasoby powiatu i instrumenty istotne dla osiągnięcia wybranej wizji. Uczestnicy debaty w trzech zespołach zidentyfikowali najważniejsze zasoby, instrumenty i zadania niezbędne do realizacji wybranych wizji: a) Kompleksowy zrównoważony transport w powiecie W wyniku wdrożenia tej wizji nastąpi zmniejszenie emisji CO 2 do atmosfery, tym samym polepszy się ochrona środowiska i zdrowia. Transport towarowy i osobowy będzie bezpieczniejszy i wygodniejszy. Nastąpi rozwój transportu publicznego zgodnie z lokalnymi potrzebami. Działania, które należy podjąć, aby osiągnąć rezultaty to: Budowa linii kolejowych północ-południe i wschód-zachód Wymiana taboru kolejowego Budowa i utrzymanie w należytym stanie dróg Budowa i wydzielenie ścieżek rowerowych oraz parkingów Zwiększenie konkurencyjności transportu zbiorowego w stosunku do indywidualnego (tańsze lub bezpłatne bilety) Udrożnienie dróg wodnych (Warty i Odry) Stosowanie silników elektrycznych w samochodach W powiecie znajduje się już pewna ilość zasobów niezbędnych do realizacji przedsięwzięcia, uczestnicy wymienili wśród nich: potencjał ludzki i techniczny, świadomość potrzeby zmian i chęci oraz posiadaną infrastrukturę. Natomiast uznali, że niezbędne jest pozyskanie środków finansowych m.in. unijnych, koordynacja i konsekwentne działania oraz rozsądna i uczciwa polityka władz. Tak określoną wizję powinny realizować podmioty odpowiedzialne za poszczególne typy transportu: Polskie Koleje Państwowe, Generalna Dyrekcja Dróg i Autostrad czy Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej. W działania muszą być zaangażowane władze centralne i lokalne, a sam Starosta powinien pełnić rolę koordynatora. b) Termomodernizacja budynków W rezultacie wdrożenia tego pomysłu zmniejszy się zapotrzebowania energetyczne budynków, emisje do atmosfery oraz będą generowane oszczędności finansowe. Społeczne założenia Programu Niskowęglowego Rozwoju powiatu gorzowskiego 6
Uczestnicy zaproponowali następującą ścieżkę realizacji wizji: 1. Inwentaryzacja obiektów rozpoznanie potrzeb w zakresie termomodernizacji; 2. Stworzenie harmonogramu prac termomodernizacyjnych; 3. Opracowanie projektów: na poziomie gminy i pojedynczych obiektów; 4. Pozyskanie środków na realizacje projektu; 5. Wyłonienie wykonawców, najlepiej lokalnych. W regionie znajdują się już zasoby, które umożliwiają realizację tych działań, tzn.: zasoby ludzkie w postaci wykwalifikowanej kadry, przedsiębiorstwa budowlane, złoża kruszyw, zasoby gazu możliwego do wykorzystania w celu ogrzewania budynków, infrastruktura chodź w nie najlepszym stanie. Potrzebne natomiast są środki finansowe i wiedza, które rozwiązania są najlepsze do zastosowania w regionie. Za wdrożenie w życie tego pomysłu powinny odpowiadać władze samorządowe, najlepiej w postaci celowego związku gminnego, jak ma to miejsce w przypadku gospodarki odpadami, dobrym pomysłem wydaje się wykorzystanie już istniejącego związku. Oprócz władz w projekt powinni zostać zaangażowani również indywidualni użytkownicy obiektów. c) Program dotacji na urządzenia wykorzystujące OZE Do wyników realizacji tej wizji należeć będą: obniżenie emisji zanieczyszczeń atmosferycznych, poprawa stanu zdrowia społeczeństwa, oszczędności finansowe z realizacji programu oraz upowszechnienie się OZE. Aby zrealizować ten projekt niezbędne jest wprowadzenie nowych procedur samorządowych, szeroka promocja OZE oraz poszukiwanie i pozyskiwanie funduszy. W regionie znajduje się już część zasobów potrzebnych do realizacji projektu: posiadane doświadczenie, związki międzygminne, plany i programy w zakresie ochrony środowiska. Brak natomiast integracji samorządów, wykwalifikowanej kadry i szkoleń w celu polepszenia stanu wiedzy. Projekt powinny realizować samorządy, w postaci związku gmin i powiatu. Komentarz eksperta O rozwoju powiatu ziemskiego bez współpracy ze strony miasta, będącego naturalnym ośrodkiem ciążenia takiego powiatu i odbiorcą jego usług, rozmawia się trudno. W powiecie gorzowskim energia produkowana z wiatru, słońca czy biomasy nie tylko powinna być zużywana przez jego mieszkańców, ale także w znacznej mierze oddawana do Społeczne założenia Programu Niskowęglowego Rozwoju powiatu gorzowskiego 7
sieci energetycznej na potrzeby mieszkańców miasta, gdzie energię z OZE pozyskać jest trudniej. Podobna współpraca jest potrzebna w zakresie transportu w sytuacji gdy powiat ziemski jest źródłem podroży i tłem dla transportu zmierzającego do Gorzowa Wielkopolskiego. Dlatego ubolewać należy, że w projekcie Dobry klimat dla powiatów zdecydował się wziąć udział jedynie powiat ziemski. Jeśli chodzi o wyniki debaty, to są one ciekawe. W uwarunkowaniach rozwoju powiat związanych ze zmianami klimatu nie pojawiły się w ogóle wątki związane z ruchem drogowym czy komunikacją, ale w warsztacie dotyczącym pomysłów właśnie pomysły transportowe okazały się najbardziej zajmujące dla uczestników debaty. Pomysły dotyczące termomodernizacji i OZE mają już oparcie w takich uwarunkowaniach opisanych przez debatujących jak choćby zjawisko niskiej emisji, które dzięki OZE, można spróbować wyeliminować (dostępność taniego źródła ciepła z OZE może konkurować np. z tanim źródłem energii ze śmieci). Także te dwa pomysły można spróbować w przyszłość powiązać w bardziej kompleksowy program modernizacji powiatowych budynków. Termomodernizacja to nie tylko ocieplenie, ale często także wymiana źródła ogrzewania na OZE, bo np. zmniejszenie zapotrzebowania na ciepło w budynku powoduje, że wystarczają do jego ogrzania już tylko kolektory słoneczne ewentualnie kominek na biomasę, a nie piec węglowy lub kocioł gazowy. Patrząc szerzej na program transportowy, jeśli miałby być związany z szerszym wprowadzeniem w powiecie pojazdów elektrycznych, także może wspierać wprowadzanie OZE w powiecie, ponieważ np. samochody elektryczne są w systemie energetyki rozproszonej nie tylko środkiem transportu, ale także magazynem energii. Poza tym zaproponowano sporą liczbę pomysłów, z których należy wybrać i szukać pomiędzy nimi połączeń. Na pewno powiat powinien szukać dopasowanych do swoich potrzeb rozwiązań, ale także w miarę możliwości łączących kilka rozwiązań, aby ograniczone środki finansowe wykorzystać bardziej efektywnie, a potencjalnych grantodawców zainteresować czymś więcej, niż kolejnym, oklepanym już w skali kraju programem dotacji do samych tylko kolektorów słonecznych. Przykładem w tym zakresie służy Kornwalia, z której pochodzi partner projektu Community Energy Plus. Liczące ponad 80 organizacji porozumienie na rzecz klimatu w Kornwalii dzięki intensywnej wymianie doświadczeń i poszukiwaniu środków nie tylko w programach dedykowanych ochronie klimatu, ale także w programach nakierowanych na pomoc społeczną czy inne cele generuje liczne projekty, w szczególności w szerokich partnerstwach. Na pomysłami trzeba jeszcze lepiej popracować, bo środki finansowe jak się wydaje są. Coraz więcej programów uruchamia NFOŚiGW, który Społeczne założenia Programu Niskowęglowego Rozwoju powiatu gorzowskiego 8
wykorzystuje m.in. środki ze sprzedaży polskich uprawnień do emisji gazów cieplarnianych, a w perspektywie finansowej UE 2014-2020 należy się spodziewać dalszej dużej puli środków na ciekawe rozwiązania implementujące OZE w jeszcze większej liczbie konfiguracji. Społeczne założenia Programu Niskowęglowego Rozwoju powiatu gorzowskiego 9
Model ochrony i adaptacji do zmian klimatu powiatu gorzowskiego Opracowanie: Wojciech Szymalski, na podstawie wyników pracy uczestników debaty klimatycznej w Gorzowie Wielkopolskim, 11.01.2013 Problemy Znacząca niska emisja (spalanie śmieci), słaba sieć energetyczna, niskie doświadczenie w zdobywaniu środków zewnętrznych, słaba edukacja ekologiczna Zasoby Duża powierzchnia lasów, korzystne warunki dla elektrowni wiatrowych i wodnych, dostęp do energetycznych surowców rolniczych (słoma itp.) Pomysł wiodący (wizja) Zrównoważony transport w powiecie: - nowe linie kolejowe - samochody elektryczne - transport rowerowy Pomysły wspierające Termomodernizacja budynków z integracją OZE w projektach Budowa lokalnych biogazowni opartych o lokalne surowce rolnicze Wykorzystanie terenów pod farmy wiatrowe w zgodzie z uwarunkowaniami przyrodniczymi Pełne surowcowe i energetyczne wykorzystanie odpadów Instrumenty Współpraca samorządów lokalnych w powiecie oraz z miastem Gorzów Wlkp. Inwentaryzacja energetyczna budynków w powiecie Społeczne założenia Programu Niskowęglowego Rozwoju powiatu gorzowskiego 10
Co po debacie? W ramach projektu Dobry klimat dla powiatów w jednym powiecie uczestniczącym w projekcie społeczne założenia wypracowane podczas debaty zostaną rozwinięte w pełnoprawny Program Niskowęglowego Rozwoju na koszt projektu. Wybór powiatu zostanie ogłoszony do końca 2013 roku podczas regionalnych konferencji klimatycznych projektu organizowanych przez Związek Powiatów Polskich. Preferowany będzie wybór powiatu, który podpisał deklarację Dobry klimat dla powiatów. http://www.chronmyklimat.pl/theme/uploadfiles/file/doklip/deklaracja_red.pdf Program zostanie opracowany przez zespół ekspercki projektu wraz z udziałem społecznym mieszkańców powiatu w latach 2014-15. W ramach opracowywania programu zidentyfikowane zostaną projekty, które mogą być przedłożone do finansowania ze środków Unii Europejskiej w perspektywie finansowej do roku 2020. Wybranym uczestnikom debat, którzy wyróżnili się wsparciem społecznych założeń programu niskowęglowego rozwoju w swoim powiecie, a także aktywnie włączyli się w społeczność internetową Lokalnych Inicjatorów Społeczeństwa Obywatelskiego, zostanie zaoferowana możliwość bezpłatnego wyjazdu studyjnego do Kornwalii pierwszego niskowęglowego regionu w Wielkiej Brytanii. [http://www.chronmyklimat.pl/doklip/10700- droga_ku_niskoemisyjnosci przyklad_z_kornwalii] W społeczności internetowej Lokalnych Inicjatorów Społeczeństwa Obywatelskiego można wymienić się doświadczeniami z osobami, które na co dzień w swoim powiecie aktywnie zajmują się problematyką zmian klimatu, a także uzyskać wsparcie od ekspertów projektu Dobry klimat dla powiatów. Społeczność internetowa znajduje się pod adresem: http://liso.chronmyklimat.pl Projekt Dobry klimat dla powiatów jest realizowany przy udziale środków instrumentu finansowego LIFE+ Komisji Europejskiej oraz dofinansowaniu Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej Społeczne założenia Programu Niskowęglowego Rozwoju powiatu gorzowskiego 11