MODEL MUNDELLA-FLEMINGA

Danuta Miłasewic Uniwersytet Sceciński MODEL MUNDELLA-FLEMINGA 1. OPIS MODELU MUNDELLA-FLEMINGA Model ten, stworony na pocątku lat seśćdiesiątych XX wieku pre Roberta A. Mundella i Markusa Fleminga, opisuje makroekonomicne powiąania gospodarki krajowej restą świata. Uceni Ci już wówcas określili charakter mian, które miały nastąpić w gospodarce światowej, tj. odejście od stałych kursów walutowych i ewnętrnej wymienialności pieniąda na łoto ora wrost nacenia prepływów kapitałowych. Istnieje wiele wersji tego modelu ale wsystkie opierają się na modelu IS- LM opisującym popytową stronę gospodarki i warunki równowagi w gospodarce amkniętej 1. Model ten ostał dostosowany do preentowania powiąań gospodarki krajowej restą świata popre stopy procentowe i kursy walutowe. Zmiany stóp procentowych i kursów walutowych inacej oddiałują na sytuację w gospodarce pry różnych systemach kursów walutowych ora różnym stopniu mobilności kapitału. Model ten powala apreentować warunki jednocesnej równowagi na trech rynkach jednoceśnie, towarowym (krywa IS), pieniężnym (krywa LM) i walutowym (krywa FB), pry danym poiomie cen. Umożliwia także preśledenie mian jakie nastąpią w danej gospodarce pod wpływem stosowania pre państwo polityki makroekonomicnej (budżetowej i pieniężnej) ora skutków mian poiomu cen w danej gospodarce. 1.1. RÓWNOWAGA RYNKU TOWAROWEGO Równowagę na rynku towarowym preentuje krywa IS będąca odpowiednimi kombinacjami stopy procentowej i realnego dochodu w gospodarce. Warunkiem równowagi rynku towarowego jest równość popytu globalnego, którego wielkość uależniona jest od stopy procentowej w danej gospodarce, i recywiście wytworonej produkcji wynacającej realny poiom dochodu równowagi w gospodarce. Wrost stopy procentowej w gospodarce ogranica prywatne wydatki konsumpcyjne i inwestycyjne prowadąc do mniejsenia wytworonej produkcji i dochodu równowagi w gospodarce. Krywa IS jest atem nachylona ujemnie. Wpływ miany stopy procentowej na popyt globalny i produkcję będie tym więksy im bardiej wrażliwe są prywatne wydatki, scególnie inwestycyjne, na mianę stopy procentowej. Także mniejsa krańcowa skłonność do konsumpcji uwględniająca stopę podatkową, a więksa wartość współcynnika wrażliwości importu na mianę dochodu krajowego, powodują więksenie oddiaływanie miany stopy procentowej na popyt globalny i produkcję w warunkach równowagi, gdyż onaca to więksą wartość mnożnika w gospodarce. W takich warunkach dana miana stopy procentowej powoduje dużą mianę poiomu dochodu równoważącego rynek towarowy. 1 Preentacje opisywanego modelu naleźć można w: R. A. Mundell, Capital Mobility and Stabiliation Policy under Flxed and Flexibile Exchange Rates. Canadian Journal of Economics, November 1963, No 4; M. Fleming, Domestic Finascial Policcies under Floting Exchange Rates, International Monetary Founds. Staff Paper 1962, vol. 9; W. Ethier, Modern International Economics, New York London 1983; T. F. Dernburg, Global Macroeconomics, New York 1989; M. Gärtner, Pimer in European Macroeconomics, New York 1997; M. Burda, Ch. Wyplos, Makroekonomia. Podręcnik europejski, Warsawa 1995; D. Hűbner, M. Lubiński, W. Małecki, Z. Matkowski, Koniunktura gospodarca, Warsawa 1994; N. Acocella, Zasady polityki gospodarcej, Warsawa 2002; Makroekonomia. Teoria i polityka makroekonomicna, praca biorowa pod red. C. Sułkowakiego, Scecin 2002. 79

Tylko punkty leżące na IS obraują równowagę rynku towarowego. Wsystkie punkty leżące poa nią predstawiają nierównowagę na rynku towarowym. Punkty leżące na prawo od krywej IS obraują na rynku towarowym nadwyżkę recywiście wytworonej produkcji nad popytem globalnym. Punkty leżące na lewo od tej krywej predstawiają nadwyżkę popytu na rynku towarowym. Położenie krywej IS w stosunku do pocątku układu współrędnych obrauje wielkość popytu globalnego równego recywiście wytworonej produkcji pry różnych poiomach stopy procentowej w gospodarce. Popyt globalny równowagi może być mniejsy lub więksy, a gospodarka nie w pełni lub w pełni może wykorystywać asoby produkcyjne. Zmiany popytu globalnego pry każdym poiomie stóp procentowych uależnione są od: miany wydatków autonomicnych, do których należą wydatki konsumpcyjne, inwestycyjne i rądowe, wielkości dochodu a granicą, poiomu realnego kursu waluty agranicnej, miany poiomu cen. Gdy ocekiwania gospodarstw domowych będą bardiej optymistycne, gdy taka sama miana ocekiwań będie miała miejsce wśród inwestorów, gdy więkseniu ulegną wydatki rądowe, charakteryując ekspansywną politykę budżetową, to pry dotychcasowych stopach procentowych nastąpi wrost dochodu równowagi na rynku towarowym. Dochód równowagi w danej gospodarce wroście także, gdy więksy się dochód a granicą lub nastąpi wrost kursu waluty agranicnej. Takie same skutki wywiera obniżka poiomu cen w danej gospodarce poprawiająca konkurencyjność krajowych produktów. 1.2. RÓWNOWAGA RYNKU PIENIĘŻNEGO Równowaga na rynku pieniężnym preentowana jest w postaci krywej LM będącej odpowiednimi kombinacjami stopy procentowej i realnego dochodu. Równowaga na rynku pieniężnym onaca równość realnego popytu na pieniąd, uależnionego od poiomu realnego dochodu w gospodarce, i podaży pieniąda w wyrażeniu realnym. Pry danej realnej podaży pieniąda wrost realnego dochodu w gospodarce powoduje więksenie się realnego popytu na pieniąd. Aby rynek pieniężny, pry więksym popycie na pieniąd a danej podaży pieniąda, ponownie nalał się w równowade musi wrosnąć stopa procentowa w gospodarce. Zatem krywa LM jest nachylona dodatnio. Wrost stopy procentowej wywołany wrostem realnego dochodu będie tym mniejsy im mniejsą wrażliwość wykauje realny popyt na pieniąd na mianę w poiomie realnego dochodu, ora im więksą wrażliwość na mianę stopy procentowej wykauje popyt na realne asoby pieniąda. Tylko punkty leżące wdłuż LM predstawiają równowagę na rynku pieniężny. Punkty leżące poa nią predstawiają atem nierównowagę rynku pieniężnego. Wsystkie punkty leżące na prawo od tej krywej ukaują nadwyżkę podaży pieniąda. Natomiast wsystkie punkty leżące na lewo od krywej LM nadwyżkę popytu na pieniąd. Położenie krywej LM w stosunku do pocątku układu współrędnych ukauje wielkość realnego popytu na pieniąd równą realnej podaży pieniąda pry różnych poiomach stóp procentowych. Zmiana realnej podaży pieniąda, wynikająca e miany nominalnej podaży pieniąda lub miany poiomu cen w gospodarce, pry dotychcasowych stopach procentowych wymagać będie miany popytu na realne asoby pieniąda w celu utrymania równowagi na rynku pieniężnym. Zmiana realnego 80

popytu na pieniąd będie musiała być wywołana mianą w poiomie dochodu równoważącego rynek towarowy. Zmianę tę może spowodować odpowiednio preprowadona polityka monetarna. Jeżeli jej charakter jest ekspansywny, cyli polega ona na więkseniu realnej podaży pieniąda to pry dotychcasowych stopach procentowych, nastąpi wrost dochodu równowagi na rynku pieniężnym. 1.3. RÓWNOWAGA RYNKU WALUTOWEGO Równowagę na rynku walutowym wyraża graficnie krywa FE. Równowaga na tym rynku onaca równanie popytu na daną walutę jej podażą. Sytuacja taka następuje pry pewnym poiomie kursu walutowego. Zarówno popyt na daną walutę, jak i jej podaż uależnione są od wielkości składników bilansu płatnicego danego kraju. Równowaga na rynku walutowym może być atem utożsamiana równowagą bilansu płatnicego. Zrównoważenie to dokonuje się albo w skutek diałania samego rynku walutowego (w systemie doskonale płynnego kursu walutowego), albo udiałem banku centralnego na tym rynku (w systemie stywnego kursu walutowego). Recywiście obowiąujące systemy kursu walutowego najdują się pomiędy tymi skrajnymi rowiąaniami bliżając się bądź do jednego, bądź drugiego nich. W takich prypadkach jest koniecne użycie oficjalnych reerw banku centralnego do równoważenia bilansu płatnicego i doprowadenia do równowagi na rynku walutowym. Zrównoważenie rynku walutowego odbywa się więc wówcas także pry udiale banku centralnego. Kąt nachylenia krywej FE uależniony jest od stopnia mobilności kapitału pomiędy krajami. Jeżeli nie istnieje możliwość prepływu kapitału, cyli bilans prepływów finansowych i kapitałowych nie występuje, to bilans płatnicy danego kraju tożsamy jest bilansem handlowym, którego równowaga nie jest uależniona od stopy procentowej a prede wsystkim od realnego dochodu krajowego, wówcas krywa FE jest pionowa. Im więksy stopień mobilności kapitały tym bardiej płaska krywa FE. Pry doskonałej mobilności kapitału krywa FE jest poioma. Onaca to, że aktywa finansowe krajowe i agranicne są doskonałymi substytutami, a bilans płatnicy kraju ależy prede wsystkim od poiomu stopy procentowej, a poiom od realnego dochodu krajowego ma mały wpływ. W recywistości stopień mobilności kapitały nie jest ani doskonały, ani nie występuje brak swobody prepływów kapitałowych. Dlatego też krywa FE jest nachylona dodatnio. Im mniejsy stopień mobilności kapitału w danej gospodarce tym więkse nacenia w całym bilansie płatnicym odgrywa bilans handlowy. Natomiast im więksa jest swoboda prepływu kapitału w danej gospodarce tym więkse nacenie odgrywa bilans prepływów kapitałowych i finansowych. Tylko punkty leżące na FE predstawiają równowagę rynku walutowego. Wsystkie leżące poa nią wyrażają nierównowagę bilansy płatnicego. Punkty leżące na prawo od krywej FE ukaują nadwyżkę bilansu płatnicego. Zatem wsystkie leżące na lewo od niej predstawiają deficyt tego bilansu. Położenie krywej FE w stosunku do pocątku układu współrędnych ukauje równowagę rynku walutowego pry różnych poiomach stopy procentowej w gospodarce. Równowaga ta następuje pry danych poiomach realnego dochodu krajowego. Poiom realnego dochody krajowego doprowadającego do równania bilansu płatnicego może być pry dotychcasowych stopach procentowych mniejsy lub więksy. Jego miana uależniona jest od poiomu dochodu agranicnego, realnego kursu waluty agranicnej (ależnego od poiomu cen w danej gospodarce, poiomu cen a granicą i nominalnego kursu walutowego) ora stopy procentowej a granicą. Wrost dochodu agranicnego i realnego kursu waluty agranicnej doprowadi do wrostu realnego dochodu krajowego 81

pry dotychcasowych stopach procentowych. Taki sam skutek będie miała obniżka stopy procentowej a granicą. Zmiana położenia krywej FE ma miejsce jedynie w systemie mniej lub bardiej płynnych kursów walutowych. W takich systemach jedną determinant określających położenie tej krywej jest poiom realnego kursu walutowego, a jest on jednym narędi polityki monetarnej. 1.4. MODEL IS-LM-FE. JEDNOCZESNA RÓWNOWAGA NA TRZECH RYNKACH Jednocesna równowaga na rynku towarowym i pieniężnym następuje pry stopie procentowej doprowadającej do równania popytu globalnego dochodem równowagi. Dochód ten wynaca popyt na pieniąd, który, pry tej stopie procentowej, równy jest realnej podaży pieniąda. Graficnie sytuacja taka jest wyrażona w punkcie precięcia krywej IS i LM. Jeżeli ten sam poiom stopy procentowej i dochodu równowagi doprowada do równoważenia bilansu płatnicego w danej gospodarce, onaca to także warunki równowagi rynku walutowego i punkt na krywej FE. Jednocesna równowaga na trech rynkach pokaywana jest atem pre punkt precięcia krywych IS, LM, FE wynacając warunki jednocesnej równowagi wewnętrnej i ewnętrnej, jak na rysunku 1. i FE LM i E LM i* E i* FE IS IS Y* Y a) b) Y* Y Rys. 1. Jednocesna równowaga na trech rynkach (model Mundella-Fleminga IS-LM-FE) a) pry braku mobilności kapitału; b) pry doskonałej mobilności kapitału. Zarówno na wykresie a) i b) jednocesna równowaga wynacona jest pry pewnym poiomie stopy procentowej i odpowiadającym jej poiomie realnego dochodu krajowego. Pry danych położeniach krywych IS ora LM warunki równowagi uależnione są atem od stopnia mobilności kapitału. W recywistości krywa FE położona jest pomiędy tymi skrajnymi prypadkami, ponieważ w praktyce gospodarcej nie występuje obecnie ani brak mobilności kapitału ani jego doskonała mobilność. W recywistości swoboda prepływu kapitału pomiędy krajami może być więksa lub mniejsa, dlatego też recywiste położenie FE awiera się pomiędy 90 a 180. Prykładowe położenie krywej FE pry różnych stopniach mobilności kapitału predstawiono na rysunku 2. 82

i i* E FE LM i i* E LM FE IS IS Y* Y Y* Y a) b) Rys. 2. Jednocesna równowaga na trech rynkach (model Mundella-Fleminga IS-LM-FE) a) pry małej mobilności kapitału; b) pry dużej mobilności kapitału. Na rysunku 2 a) poiom krajowej stopy procentowej równowagi w mniejsym stopniu ależy od stopy procentowej a granicą, a w więksym stopniu od dochodu a granicą i realnego kursu waluty agranicnej. Na rysunku 2 b) poiom krajowej stopy procentowej równoważącej try rynki jednoceśnie w więksym stopniu uależniony jest od stopy procentowej a granicą, a w mniejsym od dochody agranicnego i realnego kursu waluty agranicnej. Wpływ miany kursu walutowego na równowagę w danej gospodarce występuje jednak jedynie w systemach miennych kursów walutowych. W systemie kursów stałych warunki równowagi gospodarcej ależą od położenia krywych IS ora FE i punktu ich precięcia. Bank centralny chcący utrymać dany poiom kursu walutowego będie musony do miany podaży pieniąda w takim akresie aby krywa LM nalała się w położeniu powalającym na to aby IS, LM i FE miały wspólny punkt precięcia. W systemie miennych kurów walutowych warunki równowagi gospodarcej wynacane są pre położenie krywych LM i FE ora ich punkt precięcia. Położenie krywej IS dopasowywane jest wówcas pre mianę realnego kursu walutowego tak, aby krywa ta prechodiła pre punkt precięcia się oby wymienionych wceśniej krywych. Wykorystując model IS-LM-FE analiować można np. skutecność polityki makroekonomicnej (budżetowej i pieniężnej), gospodarce skutki miany poiomu cen krajowych cy agranicnych, miany poiomu kursu walutowego ora skutki miany poiomu krajowej stopy procentowej na warunki równowagi w gospodarce. Teoretycna analia tych problemów dokonywana być może w ramach różnych systemów kursu walutowego ora pry różnym stopniu mobilności kapitału. Realna analia tych problemów wymaga atem określenia obowiąującego w danej gospodarce systemu kursu walutowego ora określenia swobody prepływu kapitału, gdyż są to są to dwie podstawowe determinanty określające warunki powadonej analiy. 83

2. MATEMATYCZNA POSTAĆ MODELU MUNDELLA FLEMINGA 2.1. KRZYWA IS W GOSPODARCE OTWARTEJ Warunkiem równowagi rynku towarowego jest równość recywiście wytworonej produkcji i popytu globalnego, co apisemy: Y = AD. (1.1) Na popyt globalny w gospodarce otwartej składa się: AD = C + I + G + Exp Imp, (1.2) gdie: C = C + c( 1 t) Y, (1.3) I = I b i, (1.4) Exp = x1 Y + x2r, (1.5) Imp = m1y m2r. (1.6) Popyt globalny apisać można więc także następująco: AD = A + c' Y b i + x1 Y m1y + ( x2 + m2 ) R (1.7) gdie: A = C + I + G. (1.8) Cyli warunek równowagi rynku towarowego ma postać: Y = A + c' Y b i + x1 Y m1y + ( x2 + m2 ) R. (1.9) Z powyżsego równania wynacmy poiom dochodu równoważącego rynek towarowy: Y 1 = [ A b i + x1y + ( x2 m2 ) R ] 1 c' + m + (1.10) 1 lub inacej: Y = α [ A b i + x1y + ( x2 + m2 ) R ]. (1.11) Rowiąując równanie (1.9) wględem i otrymujemy wyrażenie, którego wykresem jest krywa IS: A x1 Y ( x2 + m2 ) R (1 c' + m1 ) Y i = + +. (1.12) b b b b Licbową wartość kąta nachylenia krywej IS wynacamy e woru: i ( 1 c' + m1 ) 1 = =. (1.13) Y b α b Onacenia: Y - realny dochód krajowy, AD - popyt globalny, A - planowane wydatki autonomicne, C - planowane wydatki konsumpcyjne, C - konsumpcyjne wydatki autonomicne, C c - krańcowa skłonność do konsumpcji, licona, pryjmuje wartość 0< c <1, Y 84

T t - krańcowa stopa podatków proporcjonalnych, licona, pryjmuje wartość 0< c <1, Y c' - krańcowa skłonność do konsumpcji uwględniająca krańcową stopę podatkową, licona c( 1 t), T - wartość podatków proporcjonalnych, I - planowane wydatki inwestycyjne, I - inwestycje autonomicne, b - współcynnik wrażliwości popytu inwestycyjnego na mianę stopy procentowej, i - stopa procentowa, G - autonomicne wydatki rądowe, Exp - wartość eksportu, x1 - współcynnik wrażliwości eksportu na mianę dochodu agranicnego, Y - dochód agranicny, x - współcynnik wrażliwości eksportu na mianę realnego kursu waluty agranicnej, 2 R - realny kurs waluty agranicnej, licony jako P, P - poiom cen agranicnych, P - poiom cen krajowych, e - nominalny kurs waluty agranicnej (onaca ilość jednostek pieniąda krajowego, którą treba apłacić a jedną jednostkę pieniąda agranicnego), Imp - wartość importu, m1 - współcynnik wrażliwości importu na mianę dochodu krajowego, m2 - współcynnik wrażliwości importu na mianę realnego kursu waluty agranicnej, α - mnożnik w gospodarce otwartej. 2.2. WYPROWADZENIE KRZYWEJ LM W GOSPODARCE OTWARTEJ Warunkiem równowagi rynku pieniężnego jest równość pomiędy realną podażą pieniąda a realnym popytem na pieniąd, co apisemy: M r = L. (2.1) Realny popyt na pieniąd dany jest worem: L = k Y h i. (2.2) Zatem: M r = k Y h i. (2.3) Rowiąując równanie (2.3) wględem i otrymujemy wyrażenie, którego wykresem jest krywa LM: r k M i = Y. (2.4) h h Licbową wartość kąta nachylenia krywej LM wynacamy e woru: P e 85

i Y = k h. (2.5) Onacenia: r M - realna podaż pieniąda, L - realny popyt na pieniąd, k - współcynnik wrażliwości realnego popytu na pieniąd na mianę w poiomie realnego dochodu krajowego, h - współcynnik wrażliwości realnego popytu na pieniąd na mianę poiomu stopy procentowej, Poostałe onacenia jak wyżej. 2.3. WYPROWADZENIE KRZYWEJ FE Równowaga bilansu płatnicego kraju apisana jest worem: BP = Nx + CF = 0 (3.1) gdie: Nx = Exp Imp = x1y m1 Y + ( x2 + m2 ) R (3.2) ora jeżeli inwestory nie prewidują miany kursu wakutowego: CF = η ( i i ). (3.3) Zatem równowagę bilansu płatnicego kraju możemy apisać: ( ) BP = x1y m1 Y + x2 + m2 R + η ( i i ) = 0. (3.3) Rowiąując równanie (3.3) wględem i otrymujemy wyrażenie, którego wykresem jest krywa FE: m1 Y x1y ( x1 + m2 ) R i = i +. (3.4) η η η Licbową wartość kąta nachylenia krywej FE wynacamy e woru: i m = 1. (3.5) Y η Onacenia: Nx - bilans handlowy kraju, CF - bilans obrotów kapitałowych, η - stopień wrażliwości kapitału na mianę stopy procentowej, inacej współcynnik mobilności kapitału; η onaca doskonałą mobilność kapitału, i - światowa stopa procentowa. 2.4. WARUNKI JEDNOCZESNEJ RÓWNOWAGI NA TRZECH RYNKACH Wynacając kurs waluty agranicnej doprowadający do równoważenia rynek towarowy, realny dochód doprowadający do równoważenia rynek pieniężny i stopę procentową, pry której następuje równoważenie bilansu płatnicego w danej 86

gospodarce, otrymujemy układ trech równań powalających na wynacenie warunków jednocesnej równowagi na rynku towarowym, pieniężnym i walutowym. Prekstałcając równanie (1.10) realny kurs waluty agranicnej wyraimy apisem: ' 1 c + m1 A + x1y b R = Y + i. (4.1) m2 + x2 m2 + x2 m2 + x2 Prekstałcając równanie (2.3) poiom realnego dochodu równowagi apisemy następująco: h Y = 1 M r + i. (4.2) k k Stopa procentowa równowagi dana jest worem (3.4): m1 Y x1y ( x1 + m2 ) R i = i +. η η η W warunkach doskonałej mobilności kapitału, gdy η, stopa procentowa powalająca na apewnienie równowagi w gospodarce powinna utrymywać się na poiomie stopy procentowej a granicą. W warunkach mniejsego stopnia prepływu kapitału na wysokość krajowej stopy procentowej oddiałują poostałe mienne, jak w równaniu (4.3). 3. SYSTEM KURSU WALUTOWEGO I STOPIEŃ MOBILNOŚCI KAPITAŁÓW W POLSCE W LATACH 90-TYCH UJĘCIE ANALITYCZNE Zastosowanie modelu Mundella-Fleminga do analiy faktycnych problemów gospodarki otwartej wymaga roponanie najważniejsych elementów tego modelu w recywistej gospodarce. Warunki jednocesnej równowagi na trech rynkach determinowane są wieloma cynnikami, do których należą system kursu walutowego obowiąujący w danym kraju ora stopień swobody prepływów kapitałowych i finansowych pomiędy daną gospodarką a agranicą. Poniżej predstawiona analia dotycy kstałtowania się tych cynników w Polsce w ostatniej dekadie minionego wieku. W tabelach awarto porównawce dane dla wybranych gospodarek. 3.1. POLITYKA KURSOWA W POLSCE W LATACH 90-TYCH Polityka kursowa jest jednym narędi ogólnej polityki ekonomicnej państwa, a pomocą której można oddiaływać na stosunki ekonomicne agranicą. Celem polityki kursu walutowego jest ustalenie optymalnego poiomu kursu walutowego punktu widenia potreb bilansu płatnicego i gospodarki wewnętrnej. W Polsce pred 1990 rokiem polityka kursu walutowego charakteryowała się tym, że kurs ustalany był arbitralnie pre włade walutowe, tj. be udiału sił rynkowych. Powodowało to nacną różnicę w poiomie oficjalnego i (carno)rynkowego kursu walutowego. Pod koniec 1989 roku postanowiono pryjąć w Polsce kurs okresowo stały, aby mógł on służyć jako kotwica inflacyjna w realiowanym wówcas programie stabiliacyjnym. Program ten opierał się na dwóch podstawowych asadach: stabiliacji wewnętrnej ora strategii otwierania polskiej gospodarki na świat. Cele te uwględniał NBP, którego polityka kursowa skierowana była wówcas na apewnienie płynności płatnicej kraju ora łagodeniu tendencji inflacyjnych w gospodarce. Pryjęcie kursu 87

okresowo stałego onacało, że kurs łotówki był pre pewien cas utrymywany na stałym poiomie w stosunku do dolara. Kurs ten acął obowiąywać od 1 stycnia 1990 roku. Jednoceśnie ujednolicono kurs oficjalny i rynkowy na poiomie 9 500 starych łotych a 1 USD. Onacało to bardo głęboką dewaluację w stosunku do poiomu kursu końca 1989 roku 2. Taki poiom kursu walutowego miał apewniać konkurencyjność polskiego eksportu, lepsą alokację asobów w gospodarce, równowagę na rynku walutowym oficjalnym i równoległym ora odbudowę aufania do krajowego pieniąda, pre likwidację premii carnorynkowej i samego carnego rynku. W realiowanym programie stabiliacyjnym akładano utrymanie kursu stałego tylko pre I kwartał 1990 roku, jednak faktycnie okres ten ostał predłużony do połowy 1991 roku. Wysoka inflacja notowana wówcas w Polsce, w połąceniu e stywnym kursem walutowym, doprowadiła do realnej deprecjacji łotego ora spadku konkurencyjności polskiego eksportu i wrostu opłacalności importu. W konsekwencji pogorsył się bilans obrotów bieżących i mniejsyły się reerwy dewiowe. Ze wględu na aistniałą sytuację w maju 1991 roku podjęto kolejną decyję o dewaluacji łotego a kurs ustalono na 11 100 st. ł a 1 USD (cyli o prawie 17 %). Zdecydowano także o mianie określania parytetu łotego. Dolar, jako punkt odniesienia do ustalania kursu walutowego, ostał astąpiony kosykiem pięciu walut w proporcjach: 45 % USD, 35 % marka niemiecka, 10 % funt brytyjski, 5 % frank francuski, 5 % frank swajcarski. Ten sposób ustalania kursu obowiąywał do końca 1998 roku. Dięki dokonanej dewaluacji spadł realny kurs walutowy. Ale spadek ten był niewielki w porównaniu jego wrostem od pocątku 1990 roku. Dlatego też na koniec 1991 roku w bilansie obrotów bieżących anotowano deficyt wynosący prawie 2 mld USD. Pomimo stałości oficjalnego kursu walutowego, kurs kantorowy kstałtować się mógł swobodnie w granicach nie więksych jednak niż 10 % odchylenia od kursu oficjalnego. Utrymaniem mienności kursu kantorowego w tych granicach ajmował się NBP, który kupował i spredawał waluty popre sieć własnych kantorów, ale interwencje te były radkie. Stały kurs walutowy w stosunku do pryjętego kosyka walut ostał utrymany do paźdiernika 1991 roku. Dokonano wówcas modyfikacji polityki walutowej i od 14 paźdiernika 1991 roku acął w Polsce obowiąywać kurs walutowy pełający według góry określonej skali. Pryjęty system polegał na tym, że wartość łotego obniżano codiennie w stosunku do kosyka walut, tak jednak aby w skali miesiąca nie prekrocyć pewnej wceśniej określonej wielkości. Pocątkowo tempo dewaluacji określono na 1,8 % miesięcnie i uupełniano je dodatkowymi nieapowiadanymi, skokowymi dewaluacjami: o 10,7 % 26 lutego 1992 roku i o 7,4 % 27 sierpnia 1993 roku. W miarę obniżania się w Polsce stopy inflacji, pomiędy wreśniem 1994 roku a lutym 1995 roku, trykrotnie obniżano skalę pełającej dewaluacji do 1,5 %, 1,4 % i wrescie 1,2 % miesięcnie. Jednak pomimo oficjalnej dewaluacji dominowała tendencja do realnej aprecjacji polskiej waluty. Prełomem w polskiej polityce walutowej było wprowadenie 16 maja 1995 roku uelastycnionego mechanimu ustalania kursu walutowego. Polegał on na wynacaniu kursu walutowego pre NBP (kursu centralnego), którego codienna dewaluacja wobec kosyka walutowego dawała w skali miesięcnej 1,2 %. Nie był to już jednak kurs obowiąujący a spełniający rolę kursu referencyjnego dla wynacenia granic prediału dopuscalnych wahań tw. fixingowego kursu łotego. Ten ostatni ustalany był jako 2 W grudniu 1989 roku kurs oficjalny wynosił 5 500 st. ł a/usd a kurs kantorowy 7 500 st. ł/usd. 88

kurs wynikowy głasanych pre banki komercyjne preferencji w odniesieniu do transakcji walutowych i to właśnie on prejął rolę kursu oficjalnego. Pod wpływem relacji popytu i podaży kurs fixingowy mógł się odchylać pocątkowo w paśmie plus/minus o 7 % od kursu referencyjnego. W lutym 1998 roku pasmo poserono do plus/minus 10 %, w paźdierniku 1998 roku do plus/minus 12,5 % a w marcu 1999 roku do plus/minus 15 %. W okresie od wprowadenia pełającego pasma wahań kursu pre następne ctery lata system ten ulegał stopniowym korektom dotycącym nie tylko poserania pasma wahań kursu fixingowego. Były to następujące korekty: 22 grudnia 1995 roku dokonano jednoraowej dewaluacji kursu centralnego o 6 %, 8 stycnia 1998 roku pełającą dewaluację kursu centralnego obniżono do 1 % miesięcnie, 26 lutego 1998 roku skalę pełającej dewaluacji kursu centralnego obniżono do 0,8 % miesięcnie, 16 lipca 1998 roku obniżono ją do 0,65 % miesięcnie, 9 wreśnia 1998 roku obniżono ją ponownie do 0,5 % miesięcnie, 25 marca 1999 roku do 0,3 % miesięcnie. Od 1 stycnia 1999 roku mieniono także skład kosyka walutowego stanowiącego podstawę wynacania kursu centralnego. Nowa struktura tego kosyka składała się w 55 % euro i w 45 % USD. Ulegał też stopniowej ewolucji akres wykorystania pasm wahań pre NBP. Pre pierwse dwa lata nie dopuscano, głównie a pomocą interwencji walutowych, do odchyleń kursu fixingowego o więcej niż 2 3 % od kursu centralnego. W drugiej połowie 1997 roku dopuscono do więksej deprecjacji łotego wewnątr obowiąującego prediału, a po 26 lutego 1998 roku do więksej aprecjacji rędu 8 9 %. W Średniookresowej strategii polityki pieniężnej na lata 1999 2003 opracowanej w paźdierniku 1998 roku ałożono dążenie do kierowanego płynnego kursu walutowego. Cel ten miał być osiągnięty w sposób ewolucyjny popre stopniowe poseranie pasma ora obniżenie tempa pełającej dewaluacji. O pełnym upłynnieniu kursu łotego wobec walut obcych Rada Polityki Pieniężnej podjęła decyję 11 kwietnia 2000 roku. Od następnego dnia po podjęciu tej decyji kurs polskiego pieniąda wobec walut obcych kstałtował się swobodnie pod wpływem popytu i podaży na rynku walutowym. Nie jest to system całkowicie płynny, gdyż dopusca się możliwość interwencji banku centralnego. Tak więc w latach 90-tych obowiąujący w Polsce system kursu walutowego ulegał stopniowym mianom prekstałcając się etapami e stywnego w płynny, co wpływało nie tylko na urealnienie kursów, ale także na efektywność polityki monetarnej. Nie był to jednak doskonale płynny system kursu walutowego, gdyż dopuscano możliwość interwencji banku centralnego. W wiąku opisywanymi wyżej mianami systemu kursu walutowego dużym wahaniom ulegał nominalny kurs walutowy. Zmiany nominalnego kursu walutowego ukaują jedynie cenę jednej waluty wyrażoną w jednostkach innej waluty i nie uwględniają miany poiomu cen w gospodarkach. Zmiany poiomu cen uwględniane są pre realny kurs walutowy. Kurs ten jest skorygowany o poiom inflacji, ale e wględu na różnice w metodach oceny poiomu inflacji obciążony jest on określonymi wadami. W poniżsej tabeli predstawiono porównanie efektywnego nominalnego i realnego kursu walutowego w wybranych krajach. 89

Efektywny kurs walutowy na koniec grudnia 2000 roku (1995 = 100) Kraj Kurs nominalny Kurs realny Polska 79,6 128,2 Cechy 105,3 119,2 Węgry 61,8 111,1 Rosja 36,8 100,7 Źródło: Świat w licbach 2000, The Economist, wydanie polskie. Tabela 1 Efektywny kurs walutowy to średni ważony kurs oblicony w stosunku do walut głównych partnerów handlowych danego kraju. Jest on miernikiem siły danej waluty wobec walut tych partnerów. Ukauje, ile więcej lub mniej walut obcych można nabyć a jednostkę waluty krajowej w stosunku do okresu baowego pryjętego a 100. Realny efektywny kurs walutowy wskauje, ile więcej lub mniej towarów obcych można uyskać a pewien wolumen towarów krajowych, repreentowany pre jednostkę waluty krajowej w stosunku do okresu baowego pryjętego a 100. Prytocone w tabeli dane dowodą nacnie więksego wrostu realnego kursu walutowego w Polsce. 3.2. OTWIERANIE SIĘ POLSKIEJ GOSPODARKI W LATACH 90-TYCH I STOPIEŃ SWOBODY PRZEPŁYWÓW KAPITAŁOWO-FINANSOWYCH Swoboda prepływów kapitałowych i finansowych uależniona jest od otwarcia gospodarki. Stopień otwarcia gospodarki charakteryowany jest prede wsystkim pre dynamikę poscególnych składników bilansu płatnicego tej gospodarki. Natomiast miany w strukture bilansu płatnicego wskaywać mogą w jakiej diedinie (towarów, usług, dochodów, transferów, kapitałów) ma miejsce więksa swoboda prepływów pomiędy daną gospodarką a agranicą. Na pocątku lat 90-tych otwieranie się polskiej gospodarki było powiąane dwoma ważnymi cynnikami: akresem wymienialności łotego i statusem polskich obowiąań agranicnych, głównie wobec Klubu Londyńskiego. Wprawdie już na pocątku 1989 roku wesła w życie Ustawa o diałalności gospodarcej nosąca w Polsce państwowy monopol w handlu agranicnym i powalająca na prowadenie tej wymiany pre podmioty gospodarce, to jednak gwałtowny wrost licby podmiotów ucestnicących w 1990 roku w handlu agranicnym powiąany był prede wsystkim faktem wprowadenia od 1 stycnia tegoż roku wewnętrnej wymienialności łotego. Te dwa cynniki łącnie apewniły swobodę prepływów ujętych w ramach rachunku bieżącego, prede wsystkim w diedinie eksportu i importu dóbr ora usług. System wewnętrnej wymienialności łotego funkcjonował pre pięć i pół roku prynosąc obok koryści, w postaci makroekonomicnej stabiliacji, także pewną niekoryść, w postaci bariery w powiąaniach gospodarki e światem ewnętrnym. Pryjęcie pełnej wymienialności łotego w obrotach bieżących nastąpiło w cerwcu 1995 roku wra obowiąaniem się Polski do prestregania artykułu VIII Statutu MFW. Jednak o faktycnej ewnętrnej wymienialności łotego w transakcjach bieżących można mówić dopiero od stycnia 1999 roku, kiedy to wesło w życie nowe prawo dewiowe. Pryjęto w nim asadę równorędności onacającą, że transakcje bieżące bilansu płatnicego mogą być awierane ora rolicane nie tylko w walucie obcej, ale również polskiej. 90

Saldo bilansu obrotów bieżących w wybranych krajach (w mln USD) Tabela 2 Kraj Rok 2000 w 1995 1996 1997 1998 1999 2000 % PKB Polska 854-3 264-5 744-6 901-12 487-9 997-8,0 Cechy -1 374-4 299-3 271-1 392-1 032-2 690-1,9 Węgry -2 535-1 689-982 -2 304-2 101-1328 -4,3 Rosja 8 026 12 450 3 542 1 034 25 302 46 405 6,3 Źródło: Unctad Handbook of Statistics 2000 ora Świat w licbach 2000, The Economist, wydanie polskie Zasada równorędności obejmowała nie tylko obroty bieżące, ale również kapitałowe. Jednak pocątek liberaliacji prepływów kapitałowych miał miejsce nacnie wceśniej i dotycył inwestycji bepośrednich. Nastąpiło to w 1991 roku wra wprowadeniem Ustawy o spółkach udiałem kapitału agranicnego. Napływ Napływ inwestycje bepośrednich w wybranych krajach (w mln USD) Tabela 3 Kraj Rok 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Polska 1 875 3 659 4 498 4 908 6 365 7 270 9 342 Cechy 869 2 562 1 428 1 300 3 718 6 324 4 986 Węgry 1 146 4 453 2 275 2 173 2 036 1 944 1 643 Rosja 2 450 2 006 2 579 4 865 2 761 3 309 2 714 Źródło: Unctad Handbook of Statistics 2000 i 2002 bepośrednich inwestycji agranicnych nie był jednak duży aż 1995 roku, w którym to nastąpiło ich podwojenie. Ten skokowy pryrost bepośrednich inwestycji agranicnych powiąany był dobrą sytuacją w gospodarce, ale także podpisaniem w tymże roku poroumień Klubem Londyńskim dotycących restrukturyacji polskiego adłużenia. Tempo napływu do Polski inwestycji bepośrednich w latach 90-tych powiąane było również dokonywaną prywatyacją predsiębiorstw państwowych. Wprawdie wartość napływających po 1995 roku inwestycji agranicnych stawiała nasą gospodarkę na pierwsym miejscu wśród krajów Europy Środkowo Wschodniej (por. tabela 3). Jednak w preliceniu na jednego mieskańca wypredały nas Węgry, Cechy i Słowacja. Tabela 4 Nominalna (i) i realna (r) stopa procentowa w wybranych krajach (w %) Lata Kraj 1995 1996 1999 2000 i r i r i r i R Polska 25,6 3,2 25,6 6,6 18,0 10,0 19,6 8,0 Cechy 10,6 2,5 10,7 2,7 6,0 4,8 5,3 1,2 Węgry 29,8 0,8 30,0 1,3 14,8 1,2 11,1 1,0 Rosja 69,7-117,5 170,0 9,0 55,0-65,5 28,0 9,2 Źródło: M. Chran, Wpływ polityki pieniężnej na handel agranicny, Prace Naukowe Akademii Ekonomicnej we Wrocławiu 2001, nr 893, s. 93-95. 91

Tabela 5 Saldo bilansu kapitałowo-finansowego w wybranych krajach (w mln USD) Kraj Rok 2000 w 1995 1996 1997 1998 1999 2000 % PKB Polska 4 496 4 840 8 026 13 116 10 517 10 228 6,6 Cechy 778 2 116 1 134 2 916 2 497 3 351 6,4 Węgry 1 237 1 273 505 3 011 4 698 2 626 5,4 Rosja - 1 834 9 007 5 668-12 368-19 491-23 126-5,7 Źródło: Rocniki Statystycne GUS ora oblicenia własne. Stosunkowo wceśnie acęto liberaliować prepływy kapitałowe wiąane inwestycjami portfelowymi. Już w grudniu 1991 roku udostępniono do obrotu krótkoterminowe instrumenty dłużne bony skarbowe o półrocnym okresie apadalności i dłużsym, a w grudniu 1993 roku wsystkie bony skarbowe. Wynikało to trudności w finansowaniu deficytu budżetowego ora potreby wrostu reerw dewiowych kraju. Jednak pomimo dostępu inwestorów agranicnych do polskiego rynku finansowego skala prepływów kapitałowych była niewielka. Główną tego prycyną był nieuregulowany status polskiego adłużenia wobec Klubu Londyńskiego. Zawarte w paźdierniku 1994 roku poroumienie Klubem Londyńskim w nacący sposób mieniło ocenę ryyka kredytowego i w maju 1995 roku Polska uyskała ocenę ratingową od rau na poiomie inwestycyjnym. Liberaliacja prepływów kapitałowych była jednak jednostronna. Istniała łatwość napływu kapitału i ogranicona możliwość jego odpływu. Dodatkowo wyżse krajowe stopy procentowe w porównaniu agranicą (por. tabela 4) spowodowały nacny napływ inwestycji portfelowych o charaktere spekulacyjnym 3. Zainteresowanie lokatami krótkoterminowymi w Polsce postanowiono mniejsyć popre wprowadenie w 1995 roku pełającego pasma kursu walutowego więksającego ryyko kursowe. Dalsa liberaliacja prepływów bilansu kapitałowego nastąpiła w stycniu 1999 roku wra wejściem w życie nowego prawa dewiowego, które wprowadało wspomnianą wyżej asadę równorędności także w odniesieniu do prepływów kapitałowych i całkowitą swobodę w aciąganiu kredytów kupieckich. W nowym prawie dewiowym utrymano jednak instytucję ewolenia dewiowego w odniesieniu obrotów krótkoterminowymi papierami wartościowymi arówno dla reydentów, jak i niereydentów ora w odniesieniu do krótkoterminowych kredytów finansowych. W akresie obrotu depoytowego obowiąywała generalnie swoboda otwierania rachunków w walutach obcych w bankach krajowych. Ograniceniom podlegały jedynie depoyty niereydentów o terminie apadalności krótsym niż 3 miesiące i powyżej kwoty 500 mln ł. Warunkiem utrymania depoytów a granicą było ponosenie nakładów w ramach inwestycji bepośrednich lub portfelowych ora dokonywanie obrotów w akresie rachunku osób fiycnych w casie pobytu a granicą. Utrymano także obowiąek sprowadania do kraju dewi. Ogranicało to stopień prepływów rachunku kapitałowego-finansowo głównie w odniesieniu do ruchów w jego poycjach krótkoterminowych. 3 Według danych NBP saldo inwestycji portfelowych wyrażone w mln USD wynosiło: -624 w 1994 roku, 1171 w 1995 roku, 241 w 1996 roku, 2293 w 1997 roku 309 w 1998 roku, 1183 w 1999 roku, 2597 w 2000 roku. 92

LITERATURA [1] Acocella N., Zasady polityki gospodarcej, Warsawa 2002; [2] Bilski J., Polski system walutowy. Ocena skutecności diałania, Bank i Kredyt 1999, nr 12; [3] Burda M., Wyplos Ch., Makroekonomia. Podręcnik europejski, Warsawa 1995; [4] Dernburg T. F., Global Macroeconomics, New York 1989; [5] Ethier W., Modern International Economics, New York London 1983; [6] Fleming M., Domestic Finascial Policcies under Floting Exchange Rates, International Monetary Founds. Staff Paper 1962, vol. 9; [7] Gärtner M., Pimer in European Macroeconomics, New York 1997; [8] Makroekonomia. Teoria i polityka makroekonomicna, praca biorowa pod red. C. Sułkowakiego, Scecin 2002; [9] Mundell R. A., Capital Mobility and Stabiliation Policy under Flxed and Flexibile Exchange Rates. Canadian Journal of Economics, November 1963, No 4; [10] Polański Z., Polityka kursu walutowego w Polsce w latach 90. Stabiliacja, konkurencyjność i prepływy kapitałowe, Ekonomista 1999, nr 1-2; [11] Polaskiewic B., Otwieranie się gospodarki polskiej w latach 90, Ekonomista 2000, nr 2. 93

INSTRUKCJA DLA STUDENTÓW Student prystępujący do aponania się modelem Mundella-Fleminga powinien dysponować pełną wiedą dotycącą następujących agadnień: 1. dotycących rynku towarowego: składniki popytu globalnego w gospodarce, warunki równowagi na rynku towarowym, oddiaływanie polityki fiskalnej (ekspansywnej i restrykcyjnej) na popyt globalny i równowagę na rynku towarowym; 2. dotycących rynku pieniężnego: cynniki określające realny popyt na pieniąd ora realną podaż pieniąda, warunki równowagi rynku pieniężnego i jego powiąanie rynkiem papierów wartościowych, oddiaływanie polityki pieniężnej (ekspansywnej i restrykcyjnej) na równowagę na rynku pieniężnego; 3. dotycących modelu IS-LM: warunki jednocesnej równowagi rynku towarowego i pieniężnego, jawisko wypierania wydatków prywatnych i jego skutki, mechanim transmisji; 4. dotycących rynku walutowego: cynniki wynacające popyt i podaż waluty, składniki bilansu płatnicego, sposoby wynacania kursu walutowego, systemy kursu walutowego, rola banku centralnego w różnych systemach kursu walutowego. Po aponaniu się powyżsym materiałem prygotuj preentację dotycącą modelu IS-LM-FE i jego wykorystania na podstawie poniżsych pomocnicych pytań: 1. Jakie składniki popytu globalnego występują w gospodarce otwartej? 2. Jakie nacenie w określeniu równowagi rynku towarowego ma poiom agranicnego dochodu i wysokość kursu walutowego? 3. Jakim równaniem opisać można tę równowagę? 4. Jakie cynniki wynacają równowagę rynku pieniężnego? 5. Jakim równaniem opisać można tę równowagę? 6. Jakie cynniki decydują o równowade bilansu płatnicego? 7. Jakie nacenie w określeniu równowagi bilansu płatnicego ma poiom agranicnego dochodu, wysokość kursu walutowego, poiom dochodu krajowego ora stopy procentowej? 8. Jakim równaniem opisać można tę równowagę? 9. Jakie są warunki jednocesnej równowagi na trech rynkach? 10. Jakie nacenie pry ustalaniu równocesnej równowagi ma pryjęty system kursu walutowego? 11. Jakie nacenie pry ustalaniu równocesnej równowagi ma stopień mobilności kapitału? 12. Jakie nacenie dla określania równowagi gospodarcej mają miany dokonane w Polsce, w minionej dekadie, w ramach systemu kursu walutowego? 13. Jakie nacenie dla określania równowagi gospodarcej miało otwieranie się polskiej gospodarki w minionej dekadie? 14. Jakie nacenie miały te miany dla skutecności polityki makroekonomicnej w Polsce? 94

INSTRUKCJA DLA PROWADZĄCEGO ZAJĘCIA Pred prystąpieniem do wykorystania apreentowanego materiału na ajęciach e studentami aleca się: 1. prypomnienie podstawowych wiadomości dotycących składników popytu globalnego e scególnym podkreśleniem roli państwa (rądu) w określaniu wielkości tych składników ora mechanimów doprowadających do równowagi na rynku towarowym; 2. prypomnienie podstawowych wiadomości dotycących popytu na pieniąd i podaży pieniąda e scególnym podkreśleniem roli banku centralnego ora mechanimów doprowadających do równowagi na rynku pieniężnym; 3. prypomnienie podstawowych wiadomości dotycących cynników wynacających popyt i podaż waluty na rynku walutowym w powiąaniu omówieniem cynników kstałtujących bilans płatnicy. Preentowany opis mian dokonanych w Polsce w ramach systemu kursu walutowego ora otwierania się polskiej gospodarki powala na wprowadenie tych agadnień do teoretycnych roważań dotycących modelu jednocesnej równowagi na rynkach dóbr, pieniąda i walutowym. Warunki tej równowagi i sposoby dochodenia do niej ależą od systemu kursu walutowego ora stopnia mobilności kapitału. Na tle mian jakie asły w polskiej gospodarce w latach 90-tych, w ramach tych dwóch agadnień, preśledić można warianty modelu IS-LM-FE określane pre: - system stywnych kursów walutowych pry braku mobilności kapitału, - system stywnych kursów walutowych w warunkach doskonałej mobilności kapitału, - system płynnych kursów walutowych pry braku mobilności kapitału, - system płynnych kursów walutowych w warunkach doskonałej mobilności kapitału. Wymienione wyżej warianty modelu powalają na preanaliowane skutecności polityki fiskalnej (budżetowej) i monetarnej w różnych warunkach gospodarki otwartej. Po preentacji modelu i mian jakie dokonały się w polskiej gospodarce w latach 90-tych w systemie kursu walutowego i w ramach swobody prepływu kapitału aktywny udiał słuchacy polegać może na wykorystaniu poscególnych wariantów modelu do określenia skutecności polityki makroekonomicnej. Słuchacy podielić można na grupy, których adaniem będie predyskutowanie skutecności polityki w ramach jednego wybranych modeli a następnie preentacja wyników dyskusji w grupach. Sacowany cas trwania sesji: 4 godiny akademickie 95