Lokalne rynki pracy i migracje Dr Paweł Kaczmarczyk Dr Joanna Tyrowicz Wydział Nauk Ekonomicznych i Ośrodek Badań nad Migracjami Uniwersytet Warszawski
2 W poszukiwaniu modelu migracji... Czy migrują bezrobotni? Rola sytuacji na rynku pracy w regionie zamieszkania Rola sytuacji na rynku pracy w regionach przyjmujących Czym są migracje? Skala i cechy zjawiska Migracje jako fenomen rynku pracy Specyfika Lubelszczyzny Problemy i potencjalne rozwiązania: 1. Budowanie celowości migracji 2. Tworzenie warunków dla powrotu 3. Tworzenie warunków dla pełniejszego wykorzystania wyjazdów Nie problem migracji, lecz problemy migrantów!
3 Rynek pracy Biłgoraj kontekst lokalny Kolegium licencjackie: Kierunki: historia, kulturoznawstwo, germanistyka, polonistyka (informatyka nie zebrała kandydatów), ok. 150 studentów rocznie Minimum 200 maturzystów Pięć liceów (czyli potrzeba np. ok. 30-40 nauczycieli niemieckiego) Brak kierunków stosowalnych (administracja, prawo, europeistyka, zarządzanie itp.) w administracji, NGOs, biznesie, czyli KONIECZNY WYJAZD 10% mieszkańców Biłgoraja ma wyższe wykształcenie (= ok. 10 000 osób), czyli MŁODZI LUDZIE WYJECHALI NA STUDIA I... WRÓCILI?
4 Rynek pracy Biłgoraj kontekst lokalny Koniunktura spadek od 2001r. w Biłgoraju i... od 2004r. w Polsce Trwała dezaktywizacja? Wzrost udziału kobiet efekt częstszego trwałego wypadania mężczyzn? Kiedy rusza koniunktura, nie kobiety są zatrudniane (bo brak sektora usług!) Długotrwale bezrobotni (2001: 3970 2007: 2625 -> udział rośnie, ale liczba maleje! czy ) 62% praktycznie bez doświadczenia, 61% młodzi -> w dużej części LTU (brak kultury pracy!) kto migruje? bezrobotni? ich rodziny? Bezrobotni prowadzą 5% firm w regionie!
5 Rynek pracy Biłgoraj kontekst lokalny Mała mobilność, marazm, bierność, niechęć do uczestniczenia w szkoleniach, brak doświadczenia Staż niskopłatny motywacją do wyjechania za granicę? Brak doświadczenia barierą tu, a nie tam? (=> ASPIRACJE?) Malejące rejestracje absolwentów bo migracja? 15% bezrobotnych z wyższym wykształceniem (10% w populacji)! Pracodawcy chętnie zatrudniają młodych, jeśli wsparcie finansowe Presja płacowa, by zmotywować do podjęcia pracy Konkurencyjność regionu, konkurencyjność firm! Migracja cenna na terenach wiejskich?
6 Podsumowanie uwarunkowań rynku pracy Duża grupa osób bezrobotnych, niskie PKB per capita, niska aktywność silne oddziaływanie czynników wypychających i hamujących rozwój Liczna grupa osób długotrwale bezrobotnych (ok. 4000 osób!) wpływ na sytuację w tych rodzinach Duża dominacja Biłgoraja ośrodek wzrostu, centrum rozwoju dla regionu mobilność wewnątrz Polski wobec wyjazdów zagranicznych? Kilka lat względnie wysokiego bezrobocia wśród młodzieży obawy przed pierwszym startem Są dowody na migracje w zawodach pożądanych w Polsce Są przesłanki dla zagrożeń indywidualnych wynikających z migracji
7 Współczesne migracje z Polski skala Dane rejestrowe 353 tys. migrantów łącznie w latach 1990-2005 Dane spisowe: Mikrospis 1995: około 900 tysięcy osób przebywających czasowo za granicą (2% populacji) NSP 2002: za granicą przebywało 786 tysięcy osób (1,8% populacji) Dane resortowe 350 400 tys. pracowników sezonowych (2003 2005) Dane Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności 100 520 tys. osób przebywających czasowo za granicą w okresie od II:1994 do II:2007 Dane pochodzące z krajów docelowych: WRS 450 tys. do końca czerwca 2007, PPS 170 tys. do końca października 2006
Ciągłość i zmiana we współczesnych migracjach 8 Kraje docelowe Elementy ciągłości Dominacja migracji czasowych? Strategie migracyjne Funkcjonowanie na rynkach pracy w krajach docelowych Elementy zmiany Nowe kraje docelowe Wzorce selektywności migracji Legalność / nielegalność Mechanizmy mobilności rekrutacja Rola sieci powiązań
Migranci - długość pobytu za granicą, BAEL 600 500 400 300 200 100 0 osoby przebywające za granicą dłużej niż 2 miesiące ale krócej niż rok 9 II.94 IV.94 II.95 IV.95 II.96 IV.96 II.97 IV.97 II.98 IV.98 II.99 IV.99 II.00 IV.00 II.01 IV.01 II.02 IV.02 II.03 IV.03 II.04 IV.04 II.05 IV.05 II.06 IV.06 II.2007 osoby przebywające za granicą powyżej 12 miesięcy
Kraje docelowe (wyjazdy powyżej 2 miesięcy) 10 600 Niemcy USA Wielka Brytania Irlandia Włochy Hiszpania Pozostałe 500 400 300 200 100 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
Przypadek Wielkiej Brytanii Other EU8 countries 140 11 Poland 600 120 100 80 Obywatele polscy: - 2004: 528-2005: 1 041-2006: 1 326 500 400 300 60 40 200 20 100 0 Q1 2003 Q2 2003 Q3 2003 Q4 2003 Q1 2004 Q2 2004 Q3 2004 Q4 2004 Q1 2005 Q2 2005 Q3 2005 Q4 2005 Q1 2006 Q2 2006 Q3 2006 Q4 2006 Q1 2007 0 Czech Republic Estonia Hungary Latvia Lithuania Slovakia Slovenia Poland Source: IPS
12 Przypadek Wielkiej Brytanii dane LFS 90,000 80,000 70,000 60,000 Polacy w brytyjskim LFS: - Połowa 2006: 209 tys. - Koniec 2006: 260 tys. - Połowa 2007: 406 tys. 50,000 40,000 Female M ale 30,000 20,000 10,000 0
Migracje jako fenomen rynku pracy 600 500 400 300 200 100 25 20 15 13 Liczba migrantów (w tys.) Stopa bezrobocia (w %) 0 1994/Q1 1994/Q4 1995/Q3 1996/Q2 1997/Q1 1997/Q4 1998/Q3 1999/Q2 2000/Q1 2000/Q4 2001/Q3 2002/Q2 2003/Q1 2003/Q4 2004/Q3 2005/Q2 2006/Q1 2006/Q4 Migranci Stopa bezrobocia 10 5 0
14 Bariery wzrostu polskich przedsiębiorstw 14 12 10 13 11 10,1 10,7 10,7 12,7 8 6 4 2 0 7 5,3 3 1,8 3 2 1 1 2005 IV 2006 I 2006 II 2006 III 2006 IV 2007 I 2007 II Share of the companies reporting problems with filling vacansies Problems with filling vacansies as a barrier to company's growth - position in ranking
15 Zapełnienie wolnych miejsc pracy wg sektorów
Aktywność na polskim rynku pracy 15500 15000 14500 14000 13500 13000 12500 12000 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 16 2000_1 2000_3 2001_1 2001_3 2002_1 2002_3 2003_1 2003_3 2004_1 2004_3 2005_1 2005_3 2006_1 2006_3 Bierni zawodowo Pracujący Bezrobotni
Powiat biłgorajski migranci wg roku wyjazdu 17 300 250 269 200 229 150 100 50 89 138 67 158 119 99 126 134 127 133 0 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Powiat biłgorajski
Struktura demograficzna migrantów 350 300 mężczyźni kobiety 250 200 150 100 50 0 18 0-4 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75-79
19 Struktura migrantów wg wykształcenia Wyższe 14% Podstawowe niepełne 24% Średnie zawodowe 23% Średnie Zasadnicze zawodowe 27%
20 Pięć najważniejszych krajów migracji Kraj pobytu Liczba migrantów Stany Zjednoczone 1191 Niemcy 431 Włochy 341 Kanada 148 Wielka Brytania 92 Inne 572 Razem 2775
21 Typy migracji migracje niepełne i sezonowe: Migracje niepełne (od statystyki do koncepcji): płynna pozycja społeczna w Polsce, niski status zawodowy, często bez pracy, o niskiej bądź bardzo niskiej pozycji na rynkach pracy w krajach docelowych, strategia rodzinna a nie indywidualna Cechy migracji niepełnych: cyrkulacyjna mobilność, tymczasowość i amorficzny układ życiowy, zagrożenie trwałą dezaktywizacją na polskim rynku pracy Migranci niepełni jako produkt przejściowego, niestabilnego charakteru rzeczywistości czasu transformacji Migracje sezonowe druga generacja Gastarbeitingu Skala migracji sezonowych Cechy migracji sezonowych: zatrudnienie w rolnictwie, praca nie wymagająca kwalifikacji, relatywnie dobrze płatna, domena ludzi młodych bądź w średnim wieku, legalność (!) Migracje sezonowe a migracje niepełne: legalność, charakter migracji, mechanizmy migracji (sieci!), skutki migracji (pozycja na polskim rynku pracy)
Różne kategorie migracji (badania OBM UW) 22 Typ migrantów Łubniany Mońki Namysłów Nowy Targ Perlejewo Warszawa Migranci handlowi 14,0 22,5 57,5 9,7 12,4 15,9 Migranci osiedleńczy 46,9 16,3 7,1 9,7 15,0 8,8 Migranci kontraktowi 1,1 0,6 0,6 1,9-17,1 Migranci niepełni 38,0 60,6 34,7 78,7 72,5 58,2 N 179 160 170 207 153 340
23 Pracownicy sezonowi w Niemczech
24 Migracje niepełne i sezonowe koszty i korzyści + - MIGRANCI I ICH RODZINY Praca legalna (migracje sezonowe) Praca dla każdego (brak wymogów) Niskie koszty wyjazdu, proste procedury Możliwość uczestnictwa w polskim rynku pracy Niskie koszty rozstania Transfer środków z zagranicy: dofinansowanie budżetów domowych oraz działalność inwestycyjna Praca poniżej kwalifikacji Brak możliwości rozwoju zawodowego Niewielkie możliwości podnoszenia kompetencji językowych Zmniejszenie zainteresowania karierą zawodową w Polsce Trwała tymczasowość, marginalizacja (zwłaszcza migranci niepełni) + - SPOŁECZNOŚĆ LOKALNA Zmniejszenie skali ubóstwa Dopływ pieniędzy z zagranicy: potencjalna działalność inwestycyjna, tworzenie nowych miejsc pracy. Zmniejszenie poziomu bezrobocia ( eksport bezrobocia ) Czasowe niedobory pracowników Zależność od pieniędzy napływających z zagranicy brak bodźców do aktywności i pobudzania rozwoju w oparciu o krajową działalność Wycofywanie się (czasowe lub permanentne) z polskiego rynku pracy wzorzec: praca za granicą i bierność na polskim rynku pracy
25 Migracje osób z wysokimi kwalifikacjami Migranci z relatywnie wysokimi kwalifikacjami: osoby, które ukończyły uczelnię wyższą, ale również absolwenci szkół ogólnokształcących, jeśli w rejonie ich zamieszkania dominuje wykształcenie podstawowe lub zawodowe. Drenaż mózgów z Polski fakty i mity Wyjazdy w latach 1990. drenaż mózgów tylko w przypadku dużych ośrodków miejskich Ale: pozytywna selekcja wyjeżdżających po 1998 roku Kraje docelowe migrantów o różnym poziomie wykształcenia Migracje najnowsze a utrata kapitału ludzkiego Motywacje migracyjne osób o wysokich kwalifikacjach typowe czy specyficzne? Drenaż mózgów, wymiana mózgów czy marnotrawstwo mózgów?
26 Migranci, a wykształcenie (1988 i 2003) 60 50 40 30 20 10 0 1988 2003 osoby z wykształceniem co najwyżej podstawowym osoby z wykształceniem co najmniej wyższym
Wyjazdy po 1997r wg poziomu wykształcenia 27 100% 80% 60% 40% 20% 0% Niemcy Włochy Wielka Brytania reszta UE- 15 USA Kanada w yższe średnie z maturą albo policealne inne
28 Migracje osób z wysokimi kwalifikacjami + - DLA MIGRANTÓW I ICH RODZINY Wyższe zarobki wyższe dochody Wyższy standard życia, poczucie bezpieczeństwa materialnego Możliwość realizacji zawodowej kariera zawodowa Doskonalenie, dokształcanie, podnoszenie kwalifikacji Brak poczucia niedocenienia w sensie materialnym i społecznym Pozycja społeczna nieadekwatna do oczekiwań i kwalifikacji Zatrudnienie poniżej kwalifikacji Deprecjacja kwalifikacji + - DLA SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ Tworzenie sieci powiązań zawodowych między krajem migracji a krajem pochodzenia Transfer wiedzy Transfer środków finansowych Rozwój przedsiębiorczości transfer kultury ekonomicznej Wykształcanie się mobilnego, nowoczesnego społeczeństwa Pozytywny wpływ na motywację młodych ludzi do zdobywania wyższego wykształcenia Trwała utrata mózgów zmniejszenie szans rozwojowych Zagrożenie funkcjonowania określonych sektorów gospodarki (np. służba zdrowia) Deprecjacja zasobów kapitału ludzkiego Utrata wydatków poniesionych w związku z kształceniem migrantów
29 Typy migracji migracje powrotne NSP 2002: 70 tys. Polaków, którzy powrócili do kraju Ale: 20 tys. spośród nich wyjechało ponownie Powroty z: Niemiec, Stanów Zjednoczonych, Kanady Powroty do: miast (81%), głównie dużych Kim są? Ludzie młodzi (28% poniżej 20 roku życia), bardzo dobrze wykształceni (30% z wykształceniem wyższym), aktywni zawodowo (65%) Pozycja zawodowa w Polsce bardzo wysoka Kto wyjechał? Osoby słabiej wykształcone, z podwójnym obywatelstwem Migracje powrotne automatyczny sukces?
Migranci powrotni 30
31 Migracje powrotne koszty i korzyści DLA MIGRANTÓW I ICH RODZINY + - Większa satysfakcja z życia w kraju Zagrożenie dla więzi rodzinnych w sytuacji porażki migracyjnej szczególnie w sytuacjach, gdzie wyjazd był realizacją strategii dochodowej całego gospodarstwa domowego. Kapitał i nowe kompetencje migrantów W sytuacji braku możliwości trwałego wejścia na powrotnych polski rynek pracy potencjalny sukces związany z migracją powrotną może przerodzić się w porażkę + - DLA SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ Migranci powrotni mogą dysponować środkami wystarczającymi by wesprzeć rozwój lokalnej przedsiębiorczości. Dopływ pieniędzy z zagranicy: potencjalna działalność inwestycyjna, tworzenie nowych miejsc pracy. Potencjał demograficzny większość z migrantów powrotnych to osoby w tzw. wieku mobilnym istotny zwłaszcza dla małych miast i terenów wiejskich. Migranci powrotni jako eksperci i liderzy lokalnych społeczności Konieczność intensywnego wsparcia ze strony publicznych służb zatrudnienia W sytuacji braku wsparcia migracja powrotna może z łatwością przekształcić się w reemigrację definitywna utrata kapitału ludzkiego Powroty, ale do dużych ośrodków miejskich trwałe osłabienie potencjału rozwojowego społeczności lokalnych Migranci powrotni umożliwiają tworzenie sieci powiązań z krajem migracji kontakt te mogą owocować współpracą na wielu polach, zwłaszcza w sferach biznesowych.
32 To nie migracje są problemem Sieci migracyjne => wyspowość Moda Nieracjonalność decyzji o wyjeździe: niewłaściwi ludzie w niewłaściwe miejsca Świadomość dostępności innych rozwiązań Sieci migracyjne nie są sieciami, lecz kanałami Pozór bezpieczeństwa Brak swobody wyboru i ograniczona informacja Redukcja aspiracji do wymiaru dochodowego
33 Rozwiązania Monitoring postępowania pośredników Podtrzymywanie aspiracji Szanujmy się! Sieci horyzontalne (pozyskiwanie doświadczenia, budowanie kariery) Sieciowanie istniejących kanałów Nawigowanie informacją Wiarygodne źródło wiedzy jak jest tam? (dochody, koszty życia, warunki...) Uwzględnienie innych kryteriów przy decyzji o wyjeździe Dobre przygotowanie wyjazdu
34 Wzorce rozwoju, a migracje Indywidualnego Tradycja wyjazdów do prac niskokwalifikowanych (dwa wieki!!!) Brak tradycji ścieżki kariery Działania w instytucjach edukacji formalnej Trenerzy Szkolenia dla nauczycieli Materiały dydaktyczne (także np.: gry strategiczne!)
35 Wzorce rozwoju, a migracje Społeczności lokalnej Tradycyjny model trwałego opuszczania mniejszych miast i obszarów wiejskich (drenaż mózgów) Brak świadomości możliwości rozwojowych Wyjeżdżajcie by wracać Wbudowanie strategii powrotu w decyzję wyjazdową Ułatwienia dla powrotów (także formalne!) Wsparcie rozwoju przedsiębiorczości (migranci i ich rodziny) Wsparcie aktywności w okresach pobytu w Polsce
36 Wnioski na podstawie doświadczeń Nie ci, co trzeba, pojechali nie tam, gdzie trzeba potencjał mobilności nie został w pełni wykorzystany Wyjazdy kosztem edukacji (zamiast szkoły/szkolenia albo dewaluacja) potencjał edukacyjny nie jest wykorzystywany redukcja aspiracji by decyzje były racjonalne Nierównomierny rozwój infrastruktury kiedyś (XIX wiek) wyjazdy społeczne dziś indywidualne potencjał wyjazdów nie służy budowaniu społeczności lokalnej
Bardzo dziękujemy za uwagę! Pytania? Dr Paweł Kaczmarczyk p.kaczmarczyk@uw.edu.pl Dr Joanna Tyrowicz jtyrowicz@wne.uw.edu.pl