Bożena Wójtowicz KsztaŁcenie nauczycieli geografii w świetle reformy systemu edukacji wstępny raport z badań Wprowadzenie Kształcenie nauczycieli jest od lat w Polsce przedmiotem dyskusji. Szczególnie w trakcie wdrażania reformy edukacji wzbudza ono zainteresowanie świata nauki oraz publicystów. Zainteresowanie dokształcaniem nauczycieli spowodowane jest funkcjonowaniem polskiej edukacji w nowej rzeczywistości, kiedy to pojawiły się nowe koncepcje kształcenia i wychowania a zreformowaniu podlega cały system. Powszechnie uznawana potrzeba zmian znalazła swój wyraz w realizacji studiów podyplomowych przygotowujących nauczycieli do pracy w zreformowanej szkole i zadań wynikających ze zmian kształcenia zintegrowanego w blokach przedmiotowych. Wychodząc naprzeciw zadaniom stawianym przez MEN rozpoczęto dokształcanie nauczycieli geografii. W pierwszej edycji studiów podyplomowych, przygotowano 65 nauczycieli, głównie z województwa świętokrzyskiego. Zainteresowanie nauczycieli studiami podyplomowymi, przeszły najśmielsze oczekiwania. W dwóch kolejnych edycjach udział wzięło ponad 130 osób z naszego i ościennych województw: mazowieckiego, małopolskiego, lubelskiego oraz z województw podkarpackiego i wielkopolskiego. Cele i główne założenia kształcenia nauczycieli geografii Kształcenie nauczycieli, było nastawione na aktualizację wiedzy merytorycznej oraz na przygotowanie do wykonywania określonych zadań zawodowych Dotyczyło to przygotowania zarówno kierunkowego, jak i pedagogiczno psychologicznego. W świetle założeń reformy, nauczyciel powinien wykazywać się umiejętnościami pracy z uczniami, rozumieć ich problemy oraz umiejętnie z nimi i ich rodzicami współdziałać. Dopiero na drugim miejscu ma to być specjalista przedmiotowy. Nowa zreformowana szkoła ma zapewnić uczniom rozwój umiejętności myślenia, uczenia się, komunikowania się, działania, współpracy oraz kształtowania określonych postaw. W związku z powyższym program kształcenia nauczycieli, poza uzupełnieniem niezbędnej wiedzy i umiejętnościami z zakresu geografii, duży nacisk kładzie na kształcenie kompetencji psychopedagogicznych i dydaktycznych. Przez kompetencje rozumiemy (Dylak
594 Bożena Wójtowicz 1995.s.37) zasób wiedzy, umiejętności, dyspozycji oraz postaw i wartości niezbędnych dla skutecznej realizacji zadań. Ramowy program wykładów z przedmiotów geograficznych, obejmował głównie zakres treści wynikający z podstaw programowych zatwierdzonych przez MEN. Szczegółowy program zajęć warsztatowych został opracowany w trakcie dyskusji nauczycieli akademickich różnych dyscyplin naukowych oraz po uwzględnieniu ich doświadczeń i poglądów wytworzonych podczas praktyki szkolnej. Zajęcia były prowadzone metodami aktywizującymi na seminariach, ćwiczeniach, laboratoriach, ścieżkach dydaktycznych i ćwiczeniach terenowych w modułach tematycznych (tab. 1). Tab. 1. Program studiów podyplomowych Geografia w zreformowanej szkole Metody ewaluacji i sposoby monitorowania przebiegu studiów Wartościowanie i kontrolowanie postępów uczestników w trakcie trwania studiów odbywało się przede wszystkim na podstawie bieżącej kontroli, analizy i oceny wykona-
Kształcenie nauczycieli geografii w świetle reformy systemu edukacji... 595 nych prac pisemnych oraz aktywnego uczestnictwa na zajęciach praktycznych. Zmiany w zakresie wiedzy teoretycznej z podstaw współczesnej geografii, były określone na podstawie dyskusji prowadzonej w trakcie wykładów problemowych i konwersatoriów. Ewaluacja zajęć warsztatowych obejmowała następujące umiejętności praktyczne: Opracowanie scenariuszy lekcji geografii do zatwierdzonych przez MEN programów nauczania z wykorzystaniem metody problemowej i wybranych metod aktywizujących, jakie słuchacze poznali w trakcie studiów. Opracowanie programów autorskich ścieżek edukacyjnych: ekologicznej, regionalnej i integracji europejskiej. Samodzielna obserwacja bezpośrednia oraz praca badawcza słuchaczy jako przykładowe metody pracy terenowej. Analizowanie wymagań programowych z geografii na poszczególne oceny szkolne. Opracowanie przykładowego planu testu wielostopniowego z wybranego działu geografii i sposoby jego oceny. Na zakończenie zajęć dydaktycznych przeprowadzono ewaluację końcową wykorzystując do tego celu kwestionariusz ankiety. Nauczyciele mieli dokonać oceny w zakresie dokształcania na studiach podyplomowych. Pierwsze pytanie zawarte w arkuszu ewaluacyjnym dotyczyło oceny kształcenia z przedmiotu geografia w zakresie kompetencji merytorycznych. Około 65% (ryc. 1) nauczycieli w zaproponowanej im skali 6 stopniowej oceniło przydatność kształcenia geograficznego w zakresie kompetencji merytorycznych na 5 i 6. Niespełna 27% badanych podała ocenę 4, a około 9% ocenę 3. Świadczy to, iż nauczyciele wysoko ocenili przygotowanie merytoryczne z przedmiotu geografia, szczególnie dotyczące takich zagadnień jak: źródła konfliktów i próby ich rozwiązywania, problemy integracji na świecie, współczesne przemiany polityczne i gospodarcze na świecie i w Polsce Przydatność kompetencji dydaktycznych w zakresie nauczania przedmiotowego nauczyciele w skali 1 6 ocenili również wysoko (ryc. 2). Przeszło 70% badanych podało ocenę 5 i 6, około 21% oceniło na 4, a około 9% wskazało 3. Za najważniejsze kompetencje dydaktyczne zdobyte na studiach nauczyciele uznali: umiejętność opracowania autorskich programów ścieżek edukacyjnych do gimnazjum, scenariuszy Ryc. 1. Opinie nauczycieli dotyczące kształcenia z przedmiotu geografia w zakresie kompetencji merytorycznych
596 Bożena Wójtowicz Ryc. 2. Opinie nauczycieli dotyczące kształcenia z przedmiotu geografia w zakresie kompetencji dydaktycznych lekcji metodą aktywizującą, opracowanie przykładowych testów wielostopniowych i sposobów ich oceniania oraz przeprowadzenia ewaluacji lekcji geografii w gimnazjum. Szczególną rolę w dokształcaniu nauczycieli odegrały warsztaty pedagogiczno psychologiczne, na których rozwijano umiejętności pracy z grupą, techniki komunikacji nauczyciel uczeń oraz aktywizujące metody nauczania. Opinie nauczycieli w zakresie kompetencji pedagogiczno psychologicznych były najwyższe, gdyż około 74% podało ocenę 6 i 5ponad 23% 4 a tylko niespełna 3% na 3 (ryc. 3). Druga część arkusza ewalucyjnego dotyczyła sposobów prowadzenia zajęć i stosowania aktywizujących metod kształcenia. Przeważały odpowiedzi, że zajęcia prowadzone były metodami aktywizującymi, w grupach z wykorzystaniem strategii operacyjnej, problemowej i emocjonalnej, uważało tak 80% badanych, odpowiedzi raczej tak udzieliło 18% nauczycieli (ryc. 4). Można stwierdzić iż, przeszło 98% Ryc. 3. Opinie badanych dotyczące kształcenia z przedmiotu geografia w zakresie kompetencji pedagogiczno psychologicznych nauczycieli oceniło warsztaty za ciekawe i prowadzone aktywizującymi metodami. W zakresie rozwijania praktycznych umiejętności w kształceniu geograficznym (ryc. 5), przeszło 88% respondentów
Kształcenie nauczycieli geografii w świetle reformy systemu edukacji... 597 uważa, że warsztaty pomogły im w dużym stopniu w przygotowaniu się do nauczania geografii. Kolejne pytanie dotyczyło możliwości tworzenia na warsztatach materiałów edukacyjnych w zakresie nauczania przedmiotowego. Przeszło 95% nauczycieli odpowiedziało twierdząco, pozostali nie byli zdecydowani w swojej opinii.(ryc.6) Na pytanie czy warsztaty merytoryczno dydaktyczne spełniły ich oczekiwania, twierdząco wypowiedziało się 68% respondentów, ponad 17% opowiedziało się, że raczej tak, a około 15% była niezdecydowana. Podsumowaniem ewaluacji było pytanie otwarte skierowane do nauczycieli, w którym poproszono ich o wpisanie przykładowych tematów i zagadnień, które będą im najbardziej przydatne w nauczaniu geografii i w przyszłym rozwoju zawodowym. Najczęściej nauczyciele wymieniali: poznanie metod aktywizujących i wspólne pisanie scenariuszy lekcji problemowych oraz z wykorzystaniem różnych metod aktywizujących (52 osoby), planowanie zajęć dydaktycznych na których opracowali wspólnie programy ścieżek edukacyjnych (45 osób), przemiany polityczno gospodarcze w Polsce (38 osób), opracowanie przykładowych testów sprawdzających wielostopniowych z geografii i zasady oceniania na lekcjach (26 osób), konflikty zbrojne na świecie (36 osób). W trakcie trwania studiów panowała atmosfera twórczej, wspólnej pracy wśród zarówno prowadzących, jak i studentów. Studia dotychczas zostały bardzo pozytywnie ocenione przez uczestników i prowadzących zajęcia nauczycieli akademickich oraz panie hospitujące zajęcia i prowadzące ewaluację końcową, reprezentujące Departament Doskonalenia Nauczycieli MEN. Ryc. 4. Opinie nauczycieli dotyczące sposobów prowadzenia zajęć i stosowania aktywizujących metod Ryc. 5. Opinie nauczycieli dotyczące rozwoju praktycznych umiejętności w kształceniu geograficznym
598 Bożena Wójtowicz Ryc. 6. Opinie nauczycieli dotyczące możliwości tworzenia materiałów edukacyjnych w zakresie nauczania geografii W świetle założeń reformy edukacji i już zdobytych pewnych doświadczeń w zakresie pedagogiki, psychologii oraz dydaktyki geografii, istnieje potrzeba stworzenia nowego modelu kształcenia studentów geografii dla potrzeb szkolnictwa tzw. Aktywnych Geografów. Dlatego też autorka proponuje przyjąć następujące cele i zadania kształcenia nauczycieli geografii XXI wieku. 1. Przygotować geografów do pracy w zreformowanej szkole w taki sposób, by mogli służyć kompetentną i wszechstronną pomocą uczniowi na lekcjach w całościowym ujmowaniu zjawisk i procesów, zachodzących w środowisku geograficznym poprzez syntetyczne zestawienie wiedzy i łączeniu jej w jeden względnie spójny obraz świata oraz w rozwiązywaniu problemów, jakie pojawią się w procesie nauczania uczenia się w gimnazjum. 2. Umiejętnie wykorzystać w procesie nauczania geografii odpowiednie kompetencje i umiejętności pedagogiczno psychologiczne kształtowane na studiach. 3. Integrować system wiedzy geograficznej oparty na naukowych podstawach w celu lepszego zrozumienia charakteru i dynamiki przestrzeni geograficznej. 4. Kształtować umiejętności stosowania teorii naukowych do interpretowania zjawisk i procesów społeczno gospodarczych i politycznych na tle uwarunkowań przyrodniczych, historycznych i kulturowych. 5. Kształtować odpowiedzialną i twórczą postawę, niezbędną do kierowania własnym rozwojem zawodowym. 6. Doskonalić umiejętności interpersonalne w zakresie integrowania grupy. 7. Kształtować umiejętność poczucia własnej wartości i wartości ucznia. 8. Konstruować narzędzia umożliwiające badanie postępu ucznia (np. arkusze obserwacji), 9. Zrozumieć ważniejsze mechanizmy powstające w toku procesu wychowawczego, takie jak: motywacja działania, postawy, interakcje, atrybucja, komunikacja.
Kształcenie nauczycieli geografii w świetle reformy systemu edukacji... 599 10. Kształtować umiejętności prowadzenia zajęć metodami aktywizującymi. 11. Realizować cele dydaktyczne wynikające z przyszłego wejścia Polski do Unii Europejskiej. 12. Przygotować nauczycieli geografii do posługiwania się komputerem i technologią informacyjną. 13. Kształtować zasady funkcjonowania i możliwości korzystania z sieci internetowej w realizacji zadań szkoły i przedmiotu. 14. Przygotować nauczycieli do tworzenia prac o charakterze wdrożeniowym, np. scenariuszy zajęć lekcji geografii prowadzonych metodami aktywizującymi, projekty ścieżek edukacyjnych w nauczaniu geografii np. integracji europejskiej, regionalna, dziedzictwo kulturowe, arkusz oceny lekcji, sporządzanie planów dydaktycznych, testów osiągnięć z geografii na różne poziomy wymagań programowych, itp. 15. Diagnozować własne kompetencje i planować osobisty rozwój związany z awansem zawodowym tzw. Portfolio (teczka dokumentacyjna osiągnięć i awansu zawodowego). dr Bożena Wójtowicz Akademia Świętokrzyska Kielce