PRZEGLĄD SEJMOWY DWUMIESIĘCZNIK ROK XV 6(83)/2007

PRZEGLĄD SEJMOWY DWUMIESIĘCZNIK ROK XV 6(83)/2007

KOMITET REDAKCYJNY Redaktor naczelny MIROSŁAW GRANAT Zastępcy redaktora naczelnego: PAWEŁ SARNECKI, MICHAŁ KRÓLIKOWSKI Sekretarz naukowy ANDRZEJ SZMYT Członkowie: LESZEK GARLICKI, JERZY GÓRAL, WOJCIECH KULISIEWICZ, ZBIGNIEW WITKOWSKI, KRZYSZTOF WÓJTOWICZ, MAREK ZUBIK Redaktorzy: URSZULA NAŁĘCZ-RAJCA, PIOTR ZIELIŃSKI Tłumaczenia: na język angielski ALBERT POL na język rosyjski ANDRZEJ KUBIK W wypadku wykorzystania tekstów i informacji z Przeglądu Sejmowego w innych publikacjach prosimy o powołanie się na nasze czasopismo. U w a g a. Artykułów nie zamówionych nie zwracamy. Zastrzegamy sobie prawo do skrótów w tekstach nadesłanych do publikacji. Copyright by Kancelaria Sejmu Warszawa 2007 Przegląd Sejmowy ukazuje się od 1993 r. ISSN 1230-5502 KANCELARIA SEJMU Przygotowanie, druk i oprawa: Wydawnictwo Sejmowe Wydanie pierwsze Warszawa, styczeń 2008 Adres: Przegląd Sejmowy, ul. Zagórna 3, 00-441 Warszawa, tel. 0 22 694-13-00 e-mail: przegsejm@sejm.gov.pl http://www.sejm.gov.pl/wydarzenia/przeglad/przeglad.htm

SPIS TREŚCI List Marszałka Sejmu z okazji 15-lecia Przeglądu Sejmowego DZIAŁ I STUDIA I MATERIAŁY Prof. dr hab. Zbigniew Witkowski, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Konstytucja Republiki Włoskiej z 1947 r. (w sześćdziesiątą rocznicę jej uchwalenia)........................................ 11 Summary..................................... 20 Prof. Giuseppe de Vergottini, Uniwersytet w Bolonii Geneza i ewolucja Konstytucji Republiki Włoskiej............. 23 Summary..................................... 44 Prof. Tania Groppi, Uniwersytet w Sienie Forma rządu a systemy wyborcze we Włoszech............... 45 Summary..................................... 60 Prof. dr Giovanni Maria Flick, Uniwersytet Luiss Guido Carli w Rzymie Pięćdziesiąt lat włoskiego Sądu Konstytucyjnego.............. 61 Summary..................................... 77 Prof. Sergio Bartole, Uniwersytet w Trieście Ciągłość i zmiany Konstytucji Republiki Włoskiej.............. 79 Summary..................................... 93 Prof. dr Guido Rivosecchi, Uniwersytet w Salento i Uniwersytet Luiss Guido Carli w Rzymie Reformy instytucjonalne i system dwuizbowy we Włoszech analiza stanu reform...................................... 95 Summary..................................... 108 Dr Izolda Bokszczanin, Uniwersytet Warszawski Proces decentralizacji w Republice Włoskiej................. 109 Summary..................................... 133 Prof. dr hab. Jan Wawrzyniak, Instytut Nauk Prawnych PAN Reformy instytucjonalne we Włoszech.................... 135 Summary..................................... 142 DZIAŁ II OPINIE, GLOSY, RECENZJE, NOTY, VARIA A. OPINIE Dotyczące skutków wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 11 maja 2007 r. (sygn. akt K 2/07) w sprawie niezgodności z Konstytucją RP przepisów lustracyjnych (1. Piotr Radziewicz, s. 143; 2. Krzysztof Skotnicki, s. 167; 3. Andrzej Szmyt, s. 172)...................................... 143 B. GLOSY Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Mariusz Jabłoński, Sylwia Jarosz-Żukowska, glosa do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 13 marca 2007 r. (sygn. akt K 8/07).............. 180

4 Przegląd Sejmowy 6(83)/2007 Spis treści Orzecznictwo innych sądów Marek Sagan, glosa do postanowienia Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 20 marca 2007 r. (sygn. akt I ACz 240/07)................... 191 C. RECENZJE Riforme istituzionali e rappresentanza politica nelle Regioni italiane, red. Alessandro Chiaramonte, Giovanni Tarli Barbieri (Dorota Struska).... 204 Giovanni L.C. Bianco, La tutela dei diritti umani nella ricerca scientifica (Adriana Nosewicz)............................... 211 Bogusław Banaszak, Porównawcze prawo konstytucyjne współczesnych państw demokratycznych (Zbigniew Witkowski)................ 216 Grzegorz Górski, Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych do 1930 r. (Wojciech Rafał Wiewiórowski)............................... 218 D. NOTY Stefan Bielański, Tradycje federalizmu we Włoszech (Paweł Sarnecki)... 222 Jean-Claude Zarka, Introduction au droit constitutionnel (Jarosław Szymanek).................................... 224 A World of Second Chambers. Handbook for Constitutional Studies on Bicameralism, red. Jörg Luther, Paolo Passaglia, Rolando Tarchi (Ewelina Gierach, Aleksandra Gołuch).......................... 228 E. VARIA Etyka doradcy prawnego władz publicznych (na przykładzie afery tzw. Torture Papers) (Jerzy Zajadło)......................... 231 Sąd Konstytucyjny oraz kwestia konstytucyjności i legalności prawa w Republice Albanii (Avdullah Robaj)......................... 244 DZIAŁ III DOKUMENTY MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE DO STUDIÓW NAD PARLAMENTARYZMEM Zagadnienia parlamentarne w orzecznictwie konstytucyjnym innych państw Republika Włoska: wyrok Sądu Konstytucyjnego Republiki Włoskiej z dnia 6 października 2006 r. (nr 322) dotyczący zgodności ustawy regionalnej z Konstytucją Republiki Włoskiej (przekład i opracowanie Zbigniew Witkowski)... 249 Republika Litewska: wyrok Sądu Konstytucyjnego z dnia 9 lutego 2007 r. (sygn. 06/07) dotyczący monopolu partii politycznych na przedstawianie kandydatów w wyborach samorządowych (przekład i opracowanie Marcin Wiącek) 251 Errata do Przeglądu Sejmowego 2007, nr 4.................... 262

TABLE OF CONTENTS The Letter from the Marshal of the Sejm on the Occassion of the 15 th Anniversary of Przegląd Sejmowy SECTION I STUDIES AND PAPERS Prof. Dr Habil. Zbigniew Witkowski, The Nicolaus Copernicus University in Toruń The Constitution of the Republic of Italy of 1947 (on the 60 th Anniversary of its Adoption)................................... 11 Summary..................................... 20 Prof. Giuseppe de Vergottini, University of Bologna The Origins and Evolution of the Constitution of the Italian Republic.. 23 Summary..................................... 44 Prof. Tania Groppi, University of Siena The Form of Government and Electoral Systems in Italy.......... 45 Summary..................................... 60 Prof. Dr Giovanni Maria Flick, The Luiss Guido Carli University in Rome Fifty Years of the Italian Constitutional Court................ 61 Summary..................................... 77 Prof. Sergio Bartole, University of Trieste Continuity and Change in the Constitution of the Republic of Italy.... 79 Summary..................................... 93 Prof. Dr Guido Rivosecchi, University of Salento and the Luiss Guido Carli University in Rome The Institutional Reforms and Bicameral System of Parliament in Italy: An Analysis of the Situation Concerning the Reforms.............. 95 Summary..................................... 108 Dr Izolda Bokszczanin, University of Warsaw Decentralization Process in the Italian Republic............... 109 Summary..................................... 133 Prof. Dr Habil. Jan Wawrzyniak, Polish Academy of Sciences, Institute of Legal Sciences Institutional Reforms in Italy......................... 135 Summary..................................... 142 SECTION II OPINIONS, GLOSSES, REVIEWS, NOTES, VARIA A. OPINIONS On the Effects of Judgment of the Constitutional Tribunal of 11 May 2007 (Act Call No. K 2/07) concerning non-conformity of vetting provisions to Poland s Constitution (1. Piotr Radziewicz, p. 143; 2. Krzysztof Skotnicki, p. 167; 3. Andrzej Szmyt, p. 172) 143 B. GLOSSES The Rulings of the Constitutional Tribunal Mariusz Jabłoński, Sylwia Jarosz-Żukowska, Gloss to the Judgment of the Constitutional Tribunal of March 13, 2007 (Act Call No. K 8/07)....... 180

6 Przegląd Sejmowy 6(83)/2007 Table of Contents The Rulings of Other Courts Marek Sagan, Gloss to the Decision the Appellate Court in Lublin of March 20 2007 (Act Call No. I ACz 240/07)........................ 191 C. REVIEWS Riforme istituzionali e rappresentanza politica nelle Regioni italiane, [ed.] Alessandro Chiaramonte, Giovanni Tarli Barbieri (Dorota Struska).... 204 Giovanni L.C. Bianco, La tutela dei diritti umani nella ricerca scientifica (Adriana Nosewicz)............................... 211 Bogusław Banaszak, Comparative Constitutional Law of Modern Democratic States (Zbigniew Witkowski)........................... 216 Grzegorz Górski, US Supreme Court before 1930 (Wojciech Rafał Wiewiórowski)........................................ 218 D. NOTES Stefan Bielański, Traditions of Federalism in Italy (Paweł Sarnecki).... 222 Jean-Claude Zarka, Introduction to Constitutional Law (Jarosław Szymanek) 224 A World of Second Chambers. Handbook for Constitutional Studies on Bicameralism, [ed.] Jörg Luther, Paolo Passaglia, Rolando Tarchi (Ewelina Gierach, Aleksandra Gołuch).......................... 228 E. VARIA The Ethics of Legal Adviser to Public Authorities (on the example of the Torture Papers Affair) (Jerzy Zajadło)..................... 231 The Constitutional Court and the Issues of Constitutionality and Legality of Law in the Republic of Albania (Avdullah Robaj)............... 244 SECTION III DOCUMENTS SOURCE MATERIALS FOR STUDY OF PARLIAMENTARISM Parliamentary Matters in the Constitutional Rulings of Other States Italian Republic: Judgment of the Constitutional Court of the Italian Republic of October 6, 2006 (No. 322) on the conformity of the regional statute with the Constitution of the Italian Republic (translated and prepared by Zbigniew Witkowski).................................... 249 Republic of Lithuania: Judgment of the Constitutional Court of February 9, 2007. (Act Call No. 06/07) on monopoly of political arties in nominating candidates in local government elections (translated and prepared by Marcin Wiącek) 251 Erratum Slip to Przegląd Sejmowy 2007, No. 4.................... 262

СОДЕРЖАНИЕ Письмо Маршала Сейма по случаю 15-й годовщины выпуска первого номера журнала Пшеглонд Сеймовы I ОТДЕЛ ИССЛЕДОВАНИЯ И МАТЕРИАЛЫ Проф. д-р наук Збигнев Витковский, Университет Миколая Копреника в Торуне Конституция Итальянской Республики от 1947 г. (к 60-ой годовщине ее принятия).................................... 11 Резюме...................................... 20 Проф. Джюзеппе де Верготтини, Университет в Болоньи Гeнeзиc и эвoлюция Конституции Республики Италия......... 23 Резюме...................................... 44 Проф. Таня Гроппи, Университет в Сиене Форма правительства и избирательные системы в Италии...... 45 Резюме...................................... 60 Проф. д-р Джованни Мария Флик, Университет Люисс Гуидо Карли в Риме Пятьдесят лет итальянского Конституционного Суда.......... 61 Резюме...................................... 77 Проф. Сержио Бартоле, Университет в Триесте Преемственность и изменения в конституции Республики Италия.. 79 Резюме...................................... 93 Проф. д-р Гуидо Ривосекки, Университет в Саленто и Университет Люисс Гуидо Карли в Риме Реформы государственных институтов и двухпалатная система в Италии анализ состояния реформ...................... 95 Резюме...................................... 108 Д-р Изольда Бокщанин, Варшавский университет Процесс децентрализации в Итальянской Республике......... 109 Резюме...................................... 133 Проф. д-р наук Ян Вавжиняк, Институт юридических наук ПАН Реформы государственных институтов в Италии............ 135 Резюме...................................... 142 II ОТДЕЛ ЭКСПЕРТИЗЫ, ГЛОССЫ, РЕЦЕНЗИИ, ОБЗОРЫ, РАЗНОЕ A. ЭКСПЕРТИЗЫ Касающиеся последствий решения Конституционного Трибунала от 11 мая 2007 г. (шифр дела K 2/07) по делу о несоответствии Конституции Республики Польша перлюстрационных положений закона (1. Петр Радзевич, с. 143; 2. Кжиштоф Скотницкий, с. 167; 3. Анджей Шмыт, с. 172)...................................... 143

8 Przegląd Sejmowy 6(83)/2007 Содержание B. ГЛОССЫ Практика Констиуционного трибунала Марюш Яблоньский, Сильвия Ярош-Жуковская, глосса к решению Конституционного Трибунала от 13 марта 2007 г. (шифр дела K 8/07)....... 180 Практика других судов Марек Саган, глосса к определению Апелляционного Суда в Люблине от 20 марта 2007 г. (шифр дела I ACz 240/07).................. 191 C. РЕЦЕНЗИИ Riforme istituzionali e rappresentanza politica nelle Regioni italiane, под ред. Алессандро Кьярамонте и Джиованни Тарли Барбери (Дорота Струская).................................... 204 Джиованни Л.К. Бьянко, La tutela dei diritti umani nella ricerca scientifica (Адряна Носевич)................................ 211 Богуслав Банашак, Сравнительное конституционное право современных демократических государств (Збигнев Витковский)......... 216 Гжегож Гурский, Верховный Суд США до 1930 г. (Войцех Рафал Вевюровский)....................................... 218 D. ОБЗОРЫ Стефан Беляньский, Традиции федерализма в Италии (Павел Сарнецкий) 222 Жан-Клод Зарка, Introduction au droit constitutionnel (Ярослав Шиманек) 224 A World of Second Chambers. Handbook for Constitutional Studies on Bicameralism, под ред. Ёрга Лютера, Паоло Пассалья и Роландо Тарки (Эвелина Герах, Александра Голух)...................... 228 E. РАЗНОЕ Этика юридического консультанта публичных властей (на примере аферы т.н. Torture Papers) (Ежи Заядло).................. 231 Конституционный Суд и вопрос о соответствии конституции и законности права в Республике Албания (Авдуллах Робаж).......... 244 III ОТДЕЛ ДОКУМЕНТЫ ИСТОЧНИКИ ПО ИССЛЕДОВАНИЮ ПАРЛАМЕНТАРИЗМА Парламентские вопросы в практике конституционных судов других государств Итальянская Республика: решение Конституционного Суда Итальянской Республики от 6 октября 2006 г. (No 322) относительно соответствия регионального закона Конституции Итальянской Республики (перевод и редакция Збигнев Витковский)............................ 249 Литовская Республика: решение Конституционного Суда от 9 февраля 2007 г. (шифр 06/07) относительно исключительного права политических партий на выдвижение кандидатур на выборах в органы местного самоуправления (перевод и редакция Марцин Вионцек).......... 251 Список опечаток к журналу Пшеглонд Сеймовы No 4/2007........... 262

Prof. dr hab. Mirosław Granat Redaktor Naczelny Przeglądu Sejmowego Warszawa Z okazji jubileuszu XV-lecia Przeglądu Sejmowego proszę przyjąć moje serdeczne gratulacje i podziękowania za dotychczasową pracę dla członków Kolegium Redakcyjnego, jak również wszystkich, którzy przez te lata współtworzyli pismo. Szczerze życzę, aby w nadchodzących latach na łamach Przeglądu Sejmowego podejmowano najbardziej palące problemy w debacie na temat ustroju konstytucyjnego Rzeczypospolitej Polskiej i polskiego parlamentaryzmu, z podobną jak dotychczas odpowiedzialnością za reprezentatywność poglądów i rzetelność przedstawianych opinii. Żywię również nadzieję, że Przegląd Sejmowy będzie w większym jeszcze stopniu wizytówką środowiska polskich konstytucjonalistów i powodem do dumy wydawcy Kancelarii Sejmu. Bronisław Komorowski

STUDIA i MATERIAŁY ZBIGNIEW WITKOWSKI KONSTYTUCJA REPUBLIKI WŁOSKIEJ Z 1947 R. (W SZEŚĆDZIESIĄTĄ ROCZNICĘ JEJ UCHWALENIA) Dla nowych elit politycznych Włoch przekonanie o niezbędności zmiany konstytucji po II wojnie światowej było oczywiste. Hasło to zgodnie wypowiadane na lewicy, w centrum i na prawicy doprowadziło do przeprowadzenia referendum ustrojowego, które odbyło się 2 czerwca 1946 r. (nawiasem mówiąc, w rocznicę śmierci Giuseppe Garibaldiego). Referendum spowodowało, że Italia weszła na drogę republikańskiej formy państwa, porzucając dotychczasową formę monarchii konstytucyjnej. Jednocześnie z przeprowadzeniem referendum naród włoski wybrał Konstytuantę. Historycy włoscy uważają ten czas wyborów w historii Italii za jeden z momentów najgłębiej świadczących o jedności, ponieważ mimo ewidentnych i radykalnych różnic istniejących między ówczesnymi, odradzającymi się siłami politycznymi, w tamtej chwili najpełniej zweryfikowała się konwergencja postaw w odniesieniu do paru istotnych kwestii, łatwo wyczuwalna także na poziomie społecznym. Tymi kwestiami było umiłowanie wolności, jedności narodu i niepodległości państwa po latach rządów faszystów, równość praw politycznych, sprawiedliwość społeczna oraz umiłowanie wartości i godności pracy. Te wartości zostały zgodnie wypracowane w nowej konstytucji i po dziś dzień stanowią znaczącą wartość dla życia nowoczesnej Italii. Warto wspomnieć, że kobiety włoskie po raz pierwszy uzyskały prawa wyborcze dekretem z dnia 31 stycznia 1945 r., wydanym przez rząd Ivanoe Bonomiego, co sprawiło, że właśnie w 1946 r. pierwszy raz mogły wejść do kabin w lokalach wy-

12 Przegląd Sejmowy 6(83)/2007 Studia i Materiały borczych i głosować bez kontroli ojców, mężów i braci, i co ważniejsze, być wybrane, najpierw w marcu w wyborach lokalnych. Wówczas wybrano pierwszy raz kilka kobiet syndyków (burmistrzów) i kilka kobiet radnych gminnych, a następnie w wyborach do Konstytuanty, do której na 556 deputowanych wybrano 21 kobiet. Wynik referendum został potwierdzony orzeczeniem Najwyższego Trybunału Kasacyjnego w dniu 18 czerwca 1946 r., stwierdzającym, że w referendum wzięło udział 24 947 187 uprawnionych do głosowania (tj. aż 89,1%), za republiką głosowało 12 717 923 obywateli (54,26%), za utrzymaniem monarchii 10 719 284 (45,7%), głosów nieważnych oddano 1 498 136. Wynikiem tym zostało nieodwołalnie związane 556-osobowe Zgromadzenie Konstytucyjne, a także wyłoniona z niego 75-osobowa Komisja Konstytucyjna. Prace konstytucyjne trwały od lipca 1946 r. do 22 grudnia 1947 r. W tym czasie Zgromadzenie Konstytucyjne zebrało się na 347 posiedzeniach, z których 170 poświęconych zostało wyłącznie problematyce treści konstytucji. Do ostatecznego projektu konstytucji zgłoszono 1663 poprawki, z których 292 zatwierdzono, 314 odrzucono, zaś 1057 wycofano albo włączono poprzez zgłoszenie innych poprawek. W toku prac Zgromadzenia głos zabrało 275 mówców, występując 1090 razy. W Zgromadzeniu przeprowadzono 44 głosowania imienne i 109 głosowań tajnych. Pomimo tak powszechnego zapału włoskiej klasy politycznej do pracy nad nową konstytucją, efekt końcowy prac niestety nie zadowolił wszystkich w równie satysfakcjonującym stopniu. Mający opinię ojca włoskiej konstytucji Meuccio Ruini na koniec prac powiedział, że: zadanie Konstytuanty było trudne i mozolne, gdyż jak każda konstytucja, tak i ta nowa, włoska ustawa zasadnicza nie jest doskonała, a aprobata dla niej z jednej strony zawsze wyzwala lamenty i wypowiedzi deprecjonujące z drugiej strony. W ostateczności, uchwalona 22 grudnia 1947 r., 453 głosami za i zaledwie 62 głosami przeciwko, Konstytucja Republiki Włoskiej została promulgowana 27 grudnia 1947 r. i weszła w życie z dniem 1 styczna 1948 r. Pierwotny tekst konstytucji składał się ze 139 artykułów przyjętych w numeracji arabskiej oraz z 18 postanowień przejściowych i końcowych przyjętych w numeracji rzymskiej. Ustrojodawca włoski świadomie przyjął w ten sposób rozwiązanie polegające na formalnym regulowaniu ważnych spraw wiążących się z wprowadzeniem w życie konstytucji w samej ustawie zasadniczej. Nawiasem mówiąc, postanowienia przejściowe i końcowe, także z powodu ich merytorycznej zawartości, muszą być traktowane jako integralna część konstytucji. O znaczeniu tych postanowień i wadze, jaką przywiązywali do nich twórcy konstytucji, świadczy fakt, że dla ich uzgodnienia specjalnie utworzony Komitet Redakcyjny Zgromadzenia Konstytucyjnego zbierał się aż 11 razy. Projekt konstytucji rozpatrywany w Zgromadzeniu Konstytucyjnym zawierał początkowo jedynie 9 postanowień przejściowych i końcowych. Były one dyskutowane i głosowane wraz z innymi właściwymi postanowieniami konstytucyjnymi oraz z postanowieniami dodatkowymi, które pojawiły się w dniach 5, 6, 12 i 20 grudnia 1947 r. Ostatecznie wszystkie postanowienia o przejściowym i końcowym cha-

Zbigniew Witkowski: Konstytucja Republiki Włoskiej z 1947 r. (w sześćdziesiątą rocznicę jej uchwalenia) 13 rakterze zostały uporządkowane i uzgodnione przez Komitet Redakcyjny, zwany też Komitetem Osiemnastu (od liczby jego członków; okazało się, że nomen omen tych postanowień było osiemnaście). Z owych 18 postanowień pięć miało charakter postanowień końcowych (XII, XIII, XIV, XV i XVIII), a trzynaście pozostałych stanowiło postanowienia przejściowe. Dzieje ustroju konstytucyjnego we Włoszech od momentu proklamowania Królestwa Italii ustawą z 17 marca 1861 r. do czasu uchwalenia konstytucji republikańskiej w grudniu 1947 r. włoscy historycy państwa i prawa dzielą na cztery zasadnicze fazy ustrojowe. Pierwsza faza obejmuje przedział czasowy od narodzin Królestwa Italii w 1861 r. do 28 października 1922 r., tj. do chwili dojścia do władzy faszystów. Faza druga została zapoczątkowana wejściem w życie ustawy z 24 grudnia 1925 r., umacniającej władzę faszystów z Benito Mussolinim jako Duce na czele, i trwała do momentu obalenia władzy Mussoliniego w konsekwencji uchwalenia przez Wielką Radę Faszystowską 25 lipca 1943 r. słynnego apelu do Korony o mianowanie szefem rządu marszałka Pietro Badoglio. Fazę trzecią zapoczątkowały dekrety z mocą ustawy wydane przez rząd P. Badoglio, których istotą było obalenie instytucji faszystowskich. Uchwalenie tych dekretów było skojarzone z zawarciem rozejmu 8 września 1943 r., w konsekwencji czego Włochy zostały poddane podwójnej okupacji wojskowej, tj. sprzymierzonych wojsk alianckich na południu i na wyspach oraz wciąż jeszcze trwającej okupacji niemieckiej w centralnych i północnych częściach kraju. Ta faza ustrojowa trwała aż do przeprowadzenia wspomnianego już wcześniej referendum ustrojowego z dnia 2 czerwca 1946 r., w wyniku którego Włochy zostały nieodwołalnie proklamowane republiką. I ten doniosły akt ustrojowy zainicjował fazę czwartą, której szczęśliwym finałem było wspomniane uchwalenie 22 grudnia 1947 r. nowej, tym razem republikańskiej już konstytucji. W pierwszej wcześniej wskazanej fazie ustrojowej, w latach 1861 1922, podstawę ustroju konstytucyjnego państwa stanowiła Karta konstytucyjna, nadana 4 marca 1848 r. Państwu Sardyńskiemu przez jego króla Karola Alberta (potocznie była i jest nadal nazywana Statutem Albertyńskim). Obowiązywanie Karty było z czasem systematycznie rozciągane na kolejne terytoria Półwyspu Apenińskiego przynależące do Królestwa Sardynii, co sprawiło, że ostatecznie od 1861 r. Karta obowiązywała jako podstawa ustroju w całym Królestwie Italii. Była ona wzorowana na francuskiej Karcie konstytucyjnej z 14 sierpnia 1830 r. oraz na konstytucji belgijskiej z 7 lutego 1831 r. i odegrała nie dającą się przecenić rolę w historii ustroju Italii. Za sprawą tejże Karty monarchia absolutna uległa przekształceniu w monarchię konstytucyjną, respektującą: zasadę podziału władzy, zasadę umożliwiającą przedstawicielom narodu uczestniczenie w tworzeniu ustaw, zasadę niezależności władzy sądowniczej oraz inicjującą szacunek dla tzw. praw fundamentalnych. W drugiej fazie ustrojowej, zaczynającej się od 1922 r., najważniejsze znaczenie miała ustawa z 24 grudnia 1925 r. wprowadzająca ustrój autorytarny. Premier, który był dotychczas typowym organem ustroju parlamentarnego, przybrał odtąd tytuł szefa rządu (il Capo di Governo) i uzyskał pozycję przeważającą wobec pozostałych

14 Przegląd Sejmowy 6(83)/2007 Studia i Materiały ministrów. Został też arbitrem w zakresie powoływania i odwoływania rządu. Nie ponosił odpowiedzialności przed parlamentem, a jedynie przed głową państwa. Następowała bardzo wyraźna identyfikacja szefa rządu z szefem jedynej partii (faszystowskiej), która sprawowała niepodzielnie swoje rządy. Także Izba Deputowanych uległa faszyzacji poprzez reformę prawa wyborczego, a następnie ustawą z 19 stycznia 1939 r. została definitywnie obalona i zastąpiona Izbą Faszystowską i Korporacyjną. W fazie trzeciej, po obaleniu Duce i powołaniu rządu marszałka P. Badoglio, nowy rząd korzystał z dekretów z mocą ustawy przy likwidowaniu instytucji i instrumentów prawnych doby faszyzmu włoskiego. Po wynegocjowaniu rozejmu 8 września 1943 r. w Italii działały dwa rządy: monarchiczny legitymizowany przez Króla Wiktora Emanuela III na południu i na północy (nielegalny, republikański rząd) i znowu Mussoliniego, uwolnionego przez komandosów hitlerowskich pod dowództwem pułkownika Otto Skorzennego na osobisty rozkaz Hitlera. Rząd ten utworzył na północy Włoch, nad jeziorem Garda, w miejscowości Saló, słynną Włoską Republikę Socjalną, której byt był jednak krótki, gdyż w kwietniu 1945 r. przestała już istnieć. Mówiąc o podstawach ustrojowych tego okresu nie można pominąć też dekretu króla Wiktora Emanuela III, który został zmuszony do usunięcia się z życia politycznego i 5 czerwca 1944 r. przekazał władzę na rzecz swojego syna, księcia Humberta, który też otrzymał tytuł Generalnego Namiestnika Królestwa z prawem wykonywania wszystkich kompetencji głowy państwa. W okresie rządów namiestnikowskich rząd Badoglio został zastąpiony nowym rządem Ivanoe Bonomiego. Znaczenie tego rządu polegało na tym, że był to pierwszy rząd włoski, którego ministrowie byli desygnowani przez 6 partii skupionych w Komitecie Wyzwolenia Narodowego, co oznaczało, że po raz pierwszy rząd mający zaufanie króla i mianowany wyłącznie przez niego został zastąpiony rządem posiadającym zaufanie partii politycznych skupionych w Komitecie Wyzwolenia Narodowego. Wprawdzie i ten rząd, z powodów formalnoprawnych, musiał zostać zamianowany przez namiestnika, to jednak jego pozycja wobec namiestnika była wyjątkowo silna. Zasadniczym aktem ustrojowym, wydanym przez rząd Bonomiego, był dekret namiestnikowski z mocą ustawy z 25 czerwca 1944 r. zapowiadający, że po wyzwoleniu Włoch forma ustrojowa zostanie wybrana przez sam naród, który do realizacji tego celu wybierze w powszechnym i tajnym głosowaniu oraz w wyborach bezpośrednich Zgromadzenie Konstytucyjne, którego zadaniem będzie przygotowanie i uchwalenie konstytucji dla nowego państwa. Król Wiktor Emanuel III 9 maja 1946 r. definitywnie abdykował na rzecz swojego syna Humberta, który, przybrawszy imię Humberta II, obiecał uszanowanie wyniku nadchodzącego referendum ustrojowego i wraz z proklamowaniem Republiki Włoskiej, po zaledwie 36 dniach pełnienia godności monarszej, 18 czerwca 1946 r. opuścił Italię udając się na wygnanie. Mówiąc o konstytucji włoskiej, jej genezie i zawartości merytorycznej by zrozumieć sens jej regulacji i konstrukcję należy pamiętać, w jakich uwarunkowaniach powstała. Przypomnijmy, że na 556 deputowanych 104 (19%) to byli komuni-

Zbigniew Witkowski: Konstytucja Republiki Włoskiej z 1947 r. (w sześćdziesiątą rocznicę jej uchwalenia) 15 ści, 207 (35%) to chadecy, 114 (20%) to socjaliści, a po rozbiciu ruchu zostało ich 64, 52 to członkowie socjalistycznej partii włoskich robotników, 24 republikanie, 21 liberałowie, 9 deputowani demokracji pracy, 9 kolejnych członkowie Unii Demokratycznej, 32 przedstawiciele Frontu Szarego Człowieka, 10 autonomiści i 24 bezpartyjni. Te dane świadczą o dominowaniu na ówczesnej scenie politycznej trzech silnych partii (komunistów, chadeków i socjalistów) 1 i funkcjonowaniu u ich boku wielu małych ugrupowań, a nawet zupełnie drobnych. Do połowy 1947 r. wszystkie te partie współpracowały ze sobą mniej lub bardziej zgodnie, ale gdy 23 czerwca 1947 r. utworzony został gabinet składający się z chadecji i mniejszych partii koalicji centrowej, komuniści i socjaliści zostali odsunięci od władzy i musieli przejść do opozycji. Zaczął się okres dominacji chrześcijańskiej demokracji, a gdy jej dominacja uległa zachwianiu, chadecja podejmowała współpracę z lewicą, ale już tylko z socjalistami oraz z republikanami, stanowiącymi swoisty języczek u wagi włoskiej sceny politycznej. Słusznie więc się mówi, że konstytucja włoska jest owocem spotkania, a następnie starcia (incontro-scontro delle forze politiche) w Konstytuancie sił politycznych, w tym przede wszystkim prawicy i lewicy. Gdy jednak rozpoczynano prace nad konstytucją, lewica była jeszcze silna (Umberto Terracini komunista był nawet przewodniczącym Konstytuanty), zaś prawica skompromitowana brakiem odwagi w przeciwstawieniu się faszyzmowi i przyczynieniem się do klęski humanizmu. Gdy natomiast w czerwcu 1947 r. nadszedł czas odsuwania komunistów i socjalistów od władzy, prace przygotowawcze w Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia zostały zakończone, a Konstytuanta zdążyła już uchwalić podstawowe zasady konstytucji i całą pierwszą część tekstu nowej ustawy zasadniczej 2. Na początku prac konstytucyjnych pojęcia i zarazem postulaty zaprowadzenia demokracji, sprawiedliwości i budowania postępu głoszone przez prawicę nie mogły brzmieć wiarygodnie, która chcąc odbudować swą wiarygodność musiała włączyć do konstytucji obietnicę rewolucji, jak to obwieszczał Piero Calamandrei 3. Wspomniany układ sił politycznych w Zgromadzeniu Konstytucyjnym odegrał rolę przy konstruowaniu poszczególnych fragmentów tekstu ustawy zasadniczej. Miała rację Janina Zakrzewska, gdy napisała, że szczęśliwie lewica zdawała sobie sprawę, że konieczny jest tak kompromis z siłami centrum, a niekiedy nawet prawicy, jak i realistyczny umiar w wysuwanych postulatach i żądaniach 4. Wydaje się, że ta gotowość do kompromisu charakteryzowała także i prawą stronę Zgromadzenia. To dlatego po latach, gdy ocenia się w literaturze włoskiej konstytucję, często pisze się o niej jako o cudownej syntezie bieżących ide- 1 Por. J. Wawrzyniak, Transformacja systemowa we Włoszech, [w:] Konstytucja i gwarancje jej przestrzegania. Księga pamiątkowa ku czci prof. Janiny Zakrzewskiej, Warszawa 1996, s. 502. 2 Por. G. de Vergottini, Diritto costituzionale, Padova 2006, s. 118. 3 J. Zakrzewska, Uwagi wstępne do Konstytucji Włoch, [w:] Konstytucje Finlandii, Włoch, Niemieckiej Republiki Federalnej, Francji. Zbiór tekstów, pod red. A. Burdy i M. Rybickiego, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk 1971, s. 104. 4 Tamże, s. 105.

16 Przegląd Sejmowy 6(83)/2007 Studia i Materiały ałów Kraju, czy trzech tradycji w myśleniu o nim katolicko-demokratycznej, demokratyczno-liberalnej oraz socjalistyczno-marksistowskiej 5. Generalnie współcześnie określa się, że konstytucja włoska z 1947 r. programowo rzecz biorąc reprezentuje konstytucjonalizm liberalny, ale ze znaczącym uzupełnieniem czy skorygowaniem jej rozwiązań wprowadzających instytucje właściwe ówczesnemu etapowi rozwoju koncepcji socjalnego państwa prawa i konsolidującego się demokratycznego konstytucjonalizmu zachodniej Europy 6. Szczęśliwie krótki, choć niestety znaczący okres doświadczeń państwa totalitarnego doby faszyzmu włoskiego skłonił twórców konstytucji do wmontowania w jej konstrukcję wielu szerokich gwarancji praw człowieka i całych grup społecznych. Było jasne, że instytucje i doświadczenia państwa liberalnego okresu sprzed I wojny światowej nie były wystarczające, tym bardziej nie mogły być brane pod uwagę instrumenty ustrojowe okresu sprzed II wojny. Dlatego musieli oni zorientować się ku rozmaitym instytucjom kreującym możliwości koncyliacyjnego trybu sprawowania władzy i poszukiwać sposobów formułowania w pozytywny sposób na nowo albo wręcz nowych zasad konstytucyjnych 7. To był zasadniczy powód, by można mówić o kompromisowej w istocie naturze paktu konstytucyjnego zawieranego przez odradzające się włoskie siły polityczne, a sformalizowanego w ostatecznie uchwalonym i promulgowanym tekście powojennej ustawy zasadniczej Italii 8. Jednak o owym kompromisowym charakterze konstytucji świadczył także wynik głosowania nad konstytucją. Została ona uchwalona znaczną większością głosów (453 deputowanych głosowało za na 515 obecnych). Była wynikiem porozumienia oraz koncyliacyjnego nastawienia sił politycznych potrafiących w danej chwili dziejowej wznieść się ponad istniejące pomiędzy nimi bardzo niekiedy głębokie podziały i różnice ideowe 9. Trzy wspomniane wcześniej orientacje składające się na rozwiązania konstytucyjne katolicka, liberalna i marksistowska połączyły się podczas prac nad projektem ustawy zasadniczej, który dla wielu znawców problematyki wydawał się początkowo nazbyt programowy i cieniowany w swojej warstwie normatywnej, ale zarazem nadający się do zapewnienia społeczeństwu włoskiemu dokonania oczekiwanych, w miarę szybkich zmian. Orientacja chrześcijańsko-demokratyczna czerpiąc także wzory z konstytucji weimarskiej z 1919 r. 10 wniosła do konstytucji potwierdzenie klasycznych zasad liberalizmu demokratycznego, takich jak: gwarancje wolności i własności, równość formalną wszystkich obywateli państwa. Promowała też skutecznie nowe zasady o inspiracji katolicko-demokratycznej, takie jak: ochrona rodziny, wyznań religijnych (art. 7 i art. 8) oraz organizacji zawodowych, a także ochronę wspólnot lokalnych regionów, prowincji i gmin, swobodę tworzenia szkolnictwa niepaństwowego 11. Tym- 5 La Repubblica ha la sua Magna Charta, Macchina del Tempo z maja 2006 r., nr 5, s. 68. 6 Por. G. de Vergottini, op. cit., s. 117. 7 Por. tamże. 8 Por. J. Wawrzyniak, op. cit., s. 502. 9 Por. Istituzioni di Diritto Pubblico, Napoli 2006, s. 115. 10 Por. tamże, s. 116. 11 Por. tamże.

Zbigniew Witkowski: Konstytucja Republiki Włoskiej z 1947 r. (w sześćdziesiątą rocznicę jej uchwalenia) 17 czasem orientacja socjalistyczno-komunistyczna zapewniła potwierdzenie w konstytucji zasad sprawiedliwości i pokoju społecznego oraz równości materialnej (np. art. 1, 3, 4, 35, 37 i 38), a także zasad modyfikacji i kontroli ustroju społeczno-gospodarczego poprzez wprowadzenie instrumentów prawnoustrojowych zapewniających publiczną kontrolę gospodarki (np. art. 41, 42 i 43 konstytucji) 12. W finalnym rozrachunku doniosłość i znaczenie rozwiązań przyjętych w 1947 r. w konstytucji Włoch polega na tym, że już wtedy w konstytucji została potwierdzona centralna pozycja człowieka i nienaruszalność praw człowieka (zasada personalizmu, art. 2) konstytucja uznała istotną rolę organizacji społecznych i zagwarantowała im swobodę działania (zasada pluralizmu, art. 2 i art. 5), oparła podstawę władzy publicznej na wolnej woli wyborców, a rząd większości na zasadzie poszanowania praw mniejszości (zasada demokratyzmu, art. 1), gwarantowała sądową ochronę praw, sądownictwo konstytucyjne i sztywność konstytucji chroniącą ją przed pochopnymi, uwarunkowanymi doraźnie zmianami, orientowanymi potrzebami politycznymi aktualnej większości (zasada gwarancji), poręczała autonomię terytorialną jednostkom władzy lokalnej wszystkich szczebli w ramach państwa jedności narodowej (zasada decentralizacji, art. 5 i 52) oraz gwarantowała porządkowi ustrojowemu Włoch jego otwarcie na kontekst międzynarodowy (zasada przychylności konstytucji prawu międzynarodowemu, art. 11) 13. Ponadto konstytucja gwarantowała parlamentarną formę rządów, zapewniającą współpracę pomiędzy kolegialnie działającym gabinetem i tworzącą go większością parlamentarną, ale pod kontrolą polityczną opozycji. Tego dorobku nikt nie odbierze Konstytucji Republiki Włoskiej sprzed 60. lat, która jak na tamte czasy w swoich rozwiązaniach merytorycznych była pozytywnie bardzo zaawansowana 14 i uznawana za jedną z bardziej demokratycznych ustaw zasadniczych tamtej epoki 15, nawet jeśli w późniejszych czasach podlegała ona nieznacznym zmianom modyfikującym istotne rozwiązania początkowe oraz rozmaitym i niejednoznacznym zabiegom interpretacyjnym 16. Jednak mało satysfakcjonująco funkcjonował włoski system polityczny, zaś proces wykonania konstytucji poprzez uchwalanie niezbędnych dla jej prawidłowego stosowania ustaw wydłużał się ponad jakąkolwiek rozsądną miarę (ustawa o Sądzie Konsty tucyjnym 1953 r., rozpoczęcie pracy w 1956 r.; utworzenie Narodowej Rady Gospodarki i Pracy 1957 r.; utworzenie Najwyższej Rady Sądownictwa 1958 r., zatwierdzenie statutów regionów zwyczajnych 1970 r.; uchwalenie ustawy o referendum 1970 r. itd.) 17, a sytuacja polityczna i społeczna powojennych Włoch wielokrotnie ulegała zmianom, w tym nierzadko pogorszeniu. Prawie zawsze jednak były to 12 Por. tamże. 13 Por. G. de Vergottini, op. cit., s. 118. 14 Por. La Costituzione esplicata. La Carta fondamentale della Repubblica spiegata articolo per articolo, Napoli 2003, s. 8. 15 J. Wawrzyniak, op. cit., s. 502. 16 Por. J. Zakrzewska, Włochy. Zarys ustroju, Wrocław 1974, s. 22 30. 17 Por. na ten temat uwagi J. Wawrzyniaka, op. cit., s. 502 505.

18 Przegląd Sejmowy 6(83)/2007 Studia i Materiały zmiany o drugoplanowym charakterze, dotykające wyspecjalizowanych i bardzo konkretnych zagadnień, takich np. jak: kadencja sędziów Sądu Konstytucyjnego, tzw. biały semestr, immunitet parlamentarny, głosowanie Włochów za granicą. Jedyną zmianą o systemowym charakterze była reforma wprowadzona ustawą konstytucyjną nr 3 z 2001 r. szeroko i głęboko zmieniająca tytuł V, części II konstytucji dotyczącej statusu regionów. Reforma ta została następnie dopełniona przez ustawę z 5 czerwca 2003 r. nr 131 powszechnie znana pod nazwą ustawa La Loggia. Aktualnie obowiązująca Konstytucja Republiki Włoskiej doświadczyła dotychczas 33 zmian, a zmiany te można podzielić na trzy grupy. I zmiany dotyczące tekstu pierwotnego konstytucji i dokonywane poprzez wykorzystanie procedury przewidzianej w art. 138 konstytucji; były przeprowadzane poprzez uchwalanie odpowiednich ustaw konstytucyjnych rewidujących poszczególne przepisy tekstu oryginalnego ustawy zasadniczej. Są to: ustawa konstytucyjna z 9 lutego 1963 r. nr 2 zmieniająca art. 56, art. 57 i art. 60 konstytucji, ustawa konstytucyjna z 27 grudnia 1963 r. nr 3 zmieniająca art. 131 i art. 57 oraz ustanawiająca region Molise, ustawa konstytucyjna z 22 listopada 1967 r. nr 2 zmieniająca art. 135 konstytucji i przepisy dotyczące Sądu Konstytucyjnego, ustawa konstytucyjna z 16 stycznia 1989 r. zmieniająca art. 96, art. 134, art. 135 konstytucji i ustawę konstytucyjną z 11 marca 1953 r. nr 1 oraz przepisy procedur dotyczących przestępstw, o których mowa w art. 96 konstytucji, ustawa konstytucyjna z 4 listopada 1991 r. nr 1 zmieniająca art. 88 ust. 2 konstytucji, ustawa konstytucyjna z 6 marca 1992 r. nr 1 rewidująca art. 79 konstytucji w kwestii udzielania amnestii i abolicji, ustawa konstytucyjna z 29 października 1993 r. nr 3 zmieniająca art. 68 konstytucji, ustawa konstytucyjna z 22 listopada 1999 r. nr 1 przepisy dotyczące wyboru bezpośredniego przewodniczącego Giunty Regionu i autonomii statutowej regionów, ustawa konstytucyjna z 23 listopada 1999 r. nr 2 wprowadzająca zasady sprawiedliwego procesu do art. 111 konstytucji, ustawa konstytucyjna z 17 stycznia 2000 r. nr 1 zmiana art. 48 konstytucji dotyczącego instytucji okręgu wyborczego zagranicznego dla wykonywania prawa głosowania przez obywateli włoskich zamieszkujących za granicą, ustawa konstytucyjna z 23 stycznia 2001 r. nr 1 zmieniająca art. 56 i 57 konstytucji dotyczące liczby deputowanych i senatorów reprezentujących Włochów z zagranicy, ustawa konstytucyjna z 18 października 2001 nr 3 zmiany tytułu V, części drugiej konstytucji, ustawa konstytucyjna z 30 maja 2003 r. nr 1 zmiana art. 51 konstytucji.

Zbigniew Witkowski: Konstytucja Republiki Włoskiej z 1947 r. (w sześćdziesiątą rocznicę jej uchwalenia) 19 II zmiany dokonywane za pośrednictwem ustaw konstytucyjnych, polegające na zatwierdzaniu albo zmianie statutów regionalnych, regionów posiadających tzw. autonomię specjalną. Niektóre z tych ustaw konstytucyjnych uchwalone zostały jeszcze w lutym 1948 r. przez samo Zgromadzenie Konstytucyjne. Chodzi tu o następujące ustawy konstytucyjne z 26 lutego 1948 r.: nr 2 konwersująca w ustawę konstytucyjną Statut regionu Sycylii, nr 3 nadająca statut specjalny dla Sardynii, nr 4 nadająca statut specjalny dla Valle d Aosta, nr 5 nadająca statut specjalny dla Trydentu-Górnej Adygi. Ponadto w tej grupie lokuje się zwykle pozostałe ustawy konstytucyjne, takie jak: ustawa konstytucyjna z 31 stycznia 1963 r. nr 1 nadająca statut specjalny dla Regionu Friuli-Wenecja Julijska, ustawa konstytucyjna z 10 listopada 1971 r. nr 1 zmieniająca i uzupełniająca statut specjalny dla Trydentu-Górnej Adygi, ustawa konstytucyjna z 23 lutego 1972 r. nr 1 zmieniająca termin ustalony kadencji Zgromadzenia Regionu Sycylii i rad regionalnych Sardynii, Valle d Aosta, Trydentu-Górnej Adygi, Friuli-Wenecji Julijskiej, ustawa konstytucyjna z 9 maja 1986 r. zmiana art.16 statutu specjalnego dla Sardynii, zatwierdzonego ustawą konstytucyjną z 26 lutego 1948 r. nr 3, dotyczącego definicji liczby radców regionalnych, ustawa konstytucyjna z 12 kwietnia 1989 r. nr 3 zmiana i uzupełnienie do ustawy konstytucyjnej z 23 lutego 1972 r. nr 1 dotycząca kadencji Zgromadzenia Regionu Sycylii i rad regionalnych Sardynii, Valle d Aosta, Trydentu-Górnej Adygi i Friuli-Wenecji Julijskiej. Zmiana do statutu specjalnego Valle d Aosta, ustawa konstytucyjna z 23 września 1993 r. nr 2 zmiana i uzupełnienie do statutów specjalnych Valle d Aosta, Sardynii, Friuli-Wenecji Julijskiej i Trydentu- -Górnej Adygi, ustawa konstytucyjna z 31 stycznia 2001 r. nr 2 przepisy dotyczące wyboru bezpośredniego przewodniczących regionów o statutach specjalnych i prowincji autonomicznych Trydentu i Bolzano. III inne ustawy wprowadzające do systemu ustrojowego normy o randze konstytucyjnej, czasami uchylające także obowiązujące dotychczas postanowienia konstytucji. Poza wcześniej już powoływanymi w innym miejscu ustawami konstytucyjnymi z 22 listopada 1967 r. nr 2 i z 16 stycznia 1989 r. nr 1 w tej grupie należy pomieścić także: ustawę konstytucyjną z 9 lutego 1948 r. nr 1 zawierającą normy dotyczące postępowania oceniającego zgodność z konstytucją i w kwestii gwarancji niezależności Sądu Konstytucyjnego, ustawę konstytucyjną z 11 marca 1953 r. nr 1 zawierającą normy uzupełniające konstytucję dotyczące Sądu Konstytucyjnego, ustawę konstytucyjną z 18 marca 1958 r. nr 1 o upływie terminu, o którym mowa w art. XI Postanowień przejściowych i końcowych konstytucji,

20 Przegląd Sejmowy 6(83)/2007 Studia i Materiały ustawę konstytucyjną z 9 marca 1961 r. nr 1 o przydzieleniu trzech mandatów senatorskich gminom Triestowi, Duino Aurisina, Monrupino, Muggia, San Dorligo Della Valle e Sgonico, ustawę konstytucyjną z 21 czerwca 1967 r. nr 1 w kwestii ekstradycji za zbrodnie przeciwko ludzkości, ustawę konstytucyjną z 3 kwietnia 1989 r. nr 2 w sprawie rozpisania referendum skierowanego na udzielenie mandatu konstytucyjnego Parlamentowi Europejskiemu, który miał być wybrany w 1989 r., ustawę konstytucyjną z 6 sierpnia 1993 r. nr 1 w sprawie funkcji komisji parlamentarnej ds. reform instytucjonalnych oraz w sprawie uregulowania procedury rewizji konstytucyjnej, ustawę konstytucyjną z 24 stycznia 1997 r. nr 1 w sprawie powołania komisji parlamentarnej ds. reform konstytucyjnych oraz ustawę konstytucyjną z 23 października 2002 r. nr 1 ustawa konstytucyjna dla zakończenia obowiązywania ustępu pierwszego i drugiego XIII dyspozycji przejściowej i końcowej konstytucji. Bardzo pocieszająco zabrzmiały słowa wypowiedziane w pałacu Kwirynalskim przez ówczesnego prezydenta Włoch, Carlo Azeglio Ciampiego, w dniu 31 grudnia 2004 r: Dziś czujemy się Europejczykami, ale także z dumą Włochami. Przez długi czas nie obserwowaliśmy tak silnego przywiązania obywateli, we wszystkich częściach Italii, do symboli naszego Narodu, tzn. do naszej trójkolorowej flagi, do odrodzeniowego hymnu Mamelego i do Konstytucji 18. Jednak mimo tej konstatacji o przywiązaniu Włochów m.in. do konstytucji, konstytucja ta bez wątpienia będzie podlegać dalszym zmianom, nawet jeśli uznamy, tak jak czyni to część włoskiej doktryny prawa konstytucyjnego, że zasady podstawowe konstytucji nie wymagają zmian i zachowują swoją wartość, to jednak narastają jednocześnie w tejże konstytucji konkretne ograniczenia powodujące jednoczesny wzrost presji sił politycznych na jej reformę. W konsekwencji można zaobserwować wzrost liczby przedstawianych projektów zmiany konstytucji do tego stopnia, że dotychczas utworzono aż trzy dwuizbowe komisje konstytucyjne dla opracowania niezbędnych jej zmian 19 (nawet jeśli prace te zakończyły się bez pozytywnych rezultatów). SUMMARY of the article: The Constitution of the Republic of Italy of 1947 (on the 60 th Anniversary of its Adoption) The author analyzes the social and political situation in Italy after 1945. He gives the reasons that caused the holding of constitutional referendum in June 1946 and, than, the conver- 18 Por. http://www.quirinale.it/. 19 Por. G. de Vergottini, op. cit., s. 126 128.