euro info dla małych i średnich przedsiębiorstw Wschód ISSN 1505-781X żywności do Malezji

sierpień (154) 2014 ISSN 1505-781X euro ifo dla małych i średich przedsiębiorstw www.ee.org.pl Marketig Możliwości eksportu iteretowy polskiej żywości do Malezji Program Odawiale LIFE źródła eergii, korzyści dla braży MSP Perspektywy polskiego Zarządzaie eksportu iowacją a w przedsiębiorstwie Wschód

Zachodiopomorskie Stowarzyszeie Rozwoju Gospodarczego Szczecińskie Cetrum Przedsiębiorczości ul. Kolumba 86 70-035 Szczeci tel. 91 433 02 20 www.zsrg.szczeci.pl Stowarzyszeie Cetrum Trasferu Techologii CTT ul. Gruwaldzka 529 80-320 Gdańsk tel. 58 552 14 98 www.cttifo.pl Uiwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztyie, Cetrum Iowacji i Trasferu Techologii ul. Prawocheńskiego 4 10-719 Olszty tel. 89 523 39 00 www.uwm.edu.pl/ee Regioale Cetrum Iowacji Stowarzyszeie Warmińsko-Mazurska Agecja Podlaska Fudacja i Trasferu Techologii, Zachodiopomorski Uiwersytet Techologiczy ul. Jaosika 8 71-424 Szczeci tel. 91 449 43 54 www.iowacje.zut.edu.pl Wola Przedsiębiorczość al. Niepodległości 797b 81-810 Sopot tel. 58 785 39 56-58 www.ee.sopot.pl Rozwoju Regioalego SA w Olsztyie plac ge. Józefa Bema 3 pok. 8 10-516 Olszty tel. 89 521 12 50 www.wmarr.olszty.pl Rozwoju Regioalego ul. Starobojarska 15 15-073 Białystok tel. 85 740 86 83 www.pfrr.pl Toruńska Agecja Rozwoju Regioalego SA ul. Włocławska 167 87-100 Toruń tel. 56 657 14 51 do 53 www.ee.tarr.org.pl Cetrum Przedsiębiorczości i Trasferu Techologii Uiwersytetu Zieloogórskiego ul. Syrkiewicza 6 66-002 Nowy Kisieli tel. 48 504 070 243 www.cptt.uz.zgora.pl Wrocławskie Cetrum Trasferu Techologii Politechika Wrocławska ul. Smoluchowskiego 48 50-372 Wrocław tel. 71 320 33 18 www.wctt.pl Dolośląska Agecja Rozwoju Regioalego SA ul. Szczawieńska 2 58-310 Szczawo-Zdrój tel. 74 64 80 400 www.darr.pl Stowarzyszeie Promocja Przedsiębiorczości w Opolu ul. Damrota 4 45-064 Opole tel. 77 456 56 00 www.spp.opole.pl Górośląska Agecja Promocji Przedsiębiorczości SA ul. Astrów 10 40-045 Katowice tel. 32 730 48 90 www.gapp.pl Górośląska Agecja Rozwoju Regioalego SA ul. Powstańców 17 40-039 Katowice tel. 32 72 85 800 www.garr.pl Eterprise Europe Network Agecja Rozwoju Regioalego SA w Koiie ul. Zakładowa 4 62-510 Koi tel. 63 245 30 95 www.arrkoi.org.pl Fudacja Uiwersytetu im. Adama Mickiewicza, Pozański Park Naukowo-Techologiczy Biuro Eterprise Europe Network w Pozaiu ul. Rubież 46 61-612 Pozań tel. 61 827 97 46 www.ppt.poza.pl Fudacja Kaliski Ikubator Przedsiębiorczości ul. Częstochowska 25 62-800 Kalisz tel. 62 765 60 58 www.kip.kalisz.pl Politechika Krakowska Cetrum Trasferu Techologii ul. Warszawska 24 31-155 Kraków tel. 12 628 25 27, 628 25 42 www.trasfer.edu.pl Izba Przemysłowo-Hadlowa w Krakowie ul. Floriańska 3 31-019 Kraków tel. 12 428 92 50 www.euroifo.krakow.pl Fudacja Rozwoju Przedsiębiorczości ul. Piotrkowska 86 90-103 Łódź tel. 42 630 36 67 www.frp.lodz.pl Staropolska Izba Przemysłowo-Hadlowa ul. Siekiewicza 53 25-002 Kielce tel. 41 368 02 78 www.siph.com.pl Świętokrzyskie Cetrum Iowacji i Trasferu Techologii al. Solidarości 34 25-323 Kielce tel. 41 343 29 10 www.it.kielce.pl Polska Agecja Rozwoju Przedsiębiorczości ul. Pańska 81/83 00-834 Warszawa tel. 22 432 71 02 www.ee.org.pl Istytut Mechaizacji Budowictwa i Górictwa Skalego ul. Racjoalizacji 6/8 02-673 Warszawa tel. 22 847 53 68 www.ee-cetralpolad.eu Uiwersytet Warszawski, Uiwersytecki Ośrodek Trasferu Techologii ul. Żwirki i Wigury 93 02-089 Warszawa tel. 22 554 07 25 www.uott.uw.edu.pl Lubelska Fudacja Rozwoju ul. Ryek 7 20-111 Lubli tel. 81 528 53 00 www.lfr.lubli.pl Politechika Lubelska Lubelskie Cetrum Trasferu Techologii ul. Nadbystrzycka 36 pok. 730 20-618 Lubli tel. 81 538 42 70 www.ee.pollub.pl Wyższa Szkoła Iformatyki i Zarządzaia ul. Sucharskiego 2 35-225 Rzeszów tel. 17 860 57 52 www.ee.wsiz.rzeszow.pl Rzeszowska Agecja Rozwoju Regioalego S.A. ul. Szopea 51 35-959 Rzeszów tel. 17 85 20 600 www.rarr.rzeszow.pl Stowarzyszeie Grupy Przedsiębiorców Przemysłu Loticzego Dolia Loticza ul. Szopea 51 35-959 Rzeszów tel. 17 850 19 37 www.dolialoticza.pl

4 Eergia odawiala Korzyści dla braży MSP Spis treści 7 Włase źródło eergii z odpadów Czyli o eergetyce rozproszoej Od redakcji Drodzy Czytelicy, Uia Europejska stawia wysokie wymagaia dotyczące redukcji emisji dwutleku węgla wszystkim państwom człokowskim. Dla Polski ozacza to, że w ajbliższym czasie będzie koiecze ograiczeie pozyskiwaia eergii ze spalaia paliw kopaliaych, zaś coraz większego zaczeia będą abierały odawiale źródła eergii (OZE). Dzięki im jest możliwe zmiejszeie szkodliwego oddziaływaia eergetyki a środowisko aturale. Pod pojęciem OZE kryją się róże rozwiązaia. Moża mieć a myśli pozyskiwaie eergii za pomocą istalacji kolektorów słoeczych, zagospodarowaie biomasy, uruchomieie turbi wiatrowych oraz wiele iych działań, które wykorzystują aturale i powtarzające się procesy przyrodicze i chemicze. Wspierae fiasowo przez Uię Europejską oraz władze krajowe iwestycje w odawiale źródła eergii to jedo z podstawowych arzędzi pozwalających a uowocześieie i rozwiięcie potecjału ekoomiczego wielu przedsiębiorstw. To szasa zwłaszcza dla tych firm, które w ramach swojej działalości zużywają dużą ilość eergii. Na jaką pomoc mogą liczyć przedsiębiorstwa w tym zakresie, piszemy w artykułach pt. Eergia odawiala. Korzyści dla braży MSP oraz Włase źródło eergii z odpadów. 9 Zarządzaie iowacją w przedsiębiorstwie Jak zaleźć partera aukowego 11 Polityka klastrowa Uii Europejskiej cz. I Doświadczeia polskie 14 Polska firma w przetargach w Uii Europejskiej i a świecie Jak ubiegać się o zamówieie? 17 Sąd czy arbitraż? Rozwiązywaie międzyarodowych sporów gospodarczych 20 Ryek spożywczy w Malezji Możliwości eksportu polskich jabłek 23 Reprezetat firmy europejskiej w Chiach Pozyskiwaie parterów hadlowych 26 Aktualości 29 Oferty współpracy gospodarczej Natomiast w artykule pt. Zarządzaie iowacją w przedsiębiorstwie podpowiadamy, jakie kroki powii podjąć przedsiębiorcy, aby zaleźć właściwego partera aukowego do współpracy badawczo-rozwojowej. Przedsiębiorcom zaiteresowaym zalezieiem zagraiczych parterów prezetujemy owe oferty współpracy międzyarodowej. Z wyrazami szacuku, Zespół Redakcyjy Biuletyu Euro Ifo Komisja Europejska lub osoby występujące w jej imieiu ie są odpowiedziale za iformacje przedstawioe w Biuletyie Euro Ifo. Poglądy wyrażoe w tym czasopiśmie są poglądami autorów i ie muszą się pokrywać z działaiami Komisji Europejskiej. Redaktor aczely: Paweł Sikorski Zespół: dr Michał Polański, Ewa Forowicz Korekta: Agieszka Maliowska Adres redakcji: Eterprise Europe Network przy PARP ul. Pańska 81/83, 00-834 Warszawa tel.: 22 432 89 86, faks: 22 432 86 20 Biulety Euro Ifo, który jest wydaway przez ośrodek Eterprise Europe Network działający przy Polskiej Agecji Rozwoju Przedsiębiorczości, jest fiasoway ze środków Komisji Europejskiej oraz ze środków budżetu państwa przekazywaych przez Miisterstwo Gospodarki. Skład, druk i dystrybucja: Agecja Reklamowo-Wydawicza Arkadiusz Grzegorczyk www.grzeg.com.pl akład: 1400 egz. Redakcja ie zwraca materiałów iezamówioych oraz zastrzega sobie prawo do ich zmiay i redagowaia. Uwagi i kometarze prosimy kierować a adres: biulety_ei@parp.gov.pl Wszystkie teksty zawarte w Biuletyie Euro Ifo mogą być przedrukowae wyłączie po uzyskaiu zgody redakcji. Zaiteresowaych preumeratą prosimy o kotakt z ajbliższym puktem Eterprise Europe Network. Publikacja została wydaa a papierze przyjazym dla środowiska aturalego (wyprodukoway w 100% z makulatury, wybieloy w procesie PCF Processed Chlorie Free). Okładka: Bartosz Bartosiński

Ochroa środowiska Eergia odawiala Korzyści dla braży MSP Aa Ciepielak Od wielu lat w mediach słychać apele obrońców środowiska o racjoale korzystaie z zasobów przyrody. Ekologów w zaczym stopiu wspierają ekoomiści. Motywacje specjalistów z obydwóch dziedzi są róże, ale mają oi wspóly cel: dbałość o ostroże i racjoale gospodarowaie zasobami aturalymi, gdyż są oe ograiczoe. Jedym z priorytetów Uii Europejskiej w ajbliższych latach będzie wdrażaie polityki klimatyczo-eergetyczej, która ma wspierać rozwój techologii przyszłości przede wszystkim w dziedziach iformatyki, telekomuikacji oraz eergetyki odawialej. W owej perspektywie fiasowej W ramach realizacji owej perspektywy budżetowej a lata 2014 2020 Komisja Europejska będzie kładła szczególy acisk a wzmocieie kokurecyjości i iowacyjości praktyczie każdej dziedziy gospodarki. Jedym z arzędzi pozwalających a uowocześieie i rozwiięcie potecjału ekoomiczego mają być iwestycje w iteligete rozwiązaia, które pozwolą uikąć drastyczych podwyżek ce eergii. Te ostatie będą bowiem miały kapitale zaczeie dla kodycji gospodarek państw Uii Europejskiej. Bez większego ryzyka moża zatem stwierdzić, że jedym z priorytetowych obszarów wsparcia UE będą iwestycje w odawiale źródła eergii (OZE). Tym samym braża ta, podobie jak kilkaaście lat temu iformatyka czy telekomuikacja, staje się jedą z ajbardziej rokujących i perspektywiczych w ajbliższym czasie. Wiele wskazuje a to, że sytuacja eergii odawialej w Polsce zbliża się do puktu zwrotego. Nasilają się bowiem aciski uijych istytucji a wdrożeie dyrektywy w sprawie promowaia stosowaia eergii ze źródeł odawialych 1 ; trwają prace ad projektem ustawy o OZE 2. Wśród iwestorów oraz właścicieli techologii, grutów i dachów odczuwa się duże po- ruszeie. Jest oo szczególie widocze w dziedziie fotowoltaiki oraz elektrowi wiatrowych. Mali i duzi Budowaie wielkich farm fotowoltaiczych lub wiatrowych jest raczej domeą dużych firm, gdyż postawieie takiej farmy wiąże się z koieczością poiesieia dużych akładów fiasowych, a poadto jest także bardzo czasochłoe. To ostatie jest związae z obowiązkiem uzyskaia wielu różych pozwoleń, kocesji czy decyzji admiistracyjych oraz ieuchroością egocjowaia kotraktów z dystrybutorami, do których jest sprzedawaa wyprodukowaa eergia. Niewiele małych i średich przedsiębiorstw (MSP) stać a iwestycje, które, jeżeli w ogóle się zwrócą, to ie wcześiej iż za kilka lat. Dodatkowym hamulcem jest wspomiay wcześiej brak ustawy o OZE przy wysokiej iepewości w kwestii ce eergii, iwestycja w wielkie farmy jest obciążoa dużym ryzykiem fiasowym. Zaczie korzystiejsze z puktu widzeia MSP jest pozyskiwaie eergii z mikroistalacji. Ryek małoskalowych źródeł eergii Potrzeby eergetycze Polaków ciągle rosą. Niejedokrotie jest to impulsem dla przedsiębiorców i osób fizyczych do iwestowaia we włase, iezależe źródła eergii. Z daych zebraych przez Istytut Eergetyki Odawialej (IEO) wyika, że w pierwszym kwartale bieżącego roku zaistalowao aż cztery razy tyle paeli fotowoltaiczych, ile w całym 2013 r. W Polsce fukcjouje obecie około 250 tys. prosumetów korzystających z wyprodukowaej eergii i ciepła w mikroistalacjach: małych elektrowiach wiatrowych, mikrobiogazowiach, kolektorach słoeczych, przydomowych kotłach a biomasę. Większość istalacji w Polsce jest zaistalowaa off-grid, czyli bez przyłączeia do sieci, a zatem produkuje eergię wyłączie a włase potrzeby. Spośród około 3,5 tys. przydomowych elektrowi wiatrowych (MEW) tylko blisko 250 zostało zitegrowaych z siecią elektroeergetyczą. Kim jest prosumet? Prosumet to jedocześie producet i kosumet eergii. Ktoś taki wytwarza eergię, główie a włase potrzeby, w swojej mikroistalacji. Dzięki temu zmiejsza zużycie eergii dostarczaej z sieci. Zwiększa to jego poczucie bezpieczeństwa i iezależości eergetyczej, pozwala zaoszczędzić pieiądze, a w perspektywie uzyskiwać przychody ze sprzedaży iewykorzystaej w gospodarstwie, firmie czy budyku mieszkalym eergii. Na podstawie zowelizowaego Prawa Eergetyczego tzw. Mały Trójpak operatorzy mają obowiązek skupu adwyżek eergii wyprodukowaych z zieloych źródeł. Jest to duży ukło w stroę prosumetów daje im to gwaratoway zarobek. Dodatkowo do wytwarzaia eergii elektryczej a włase potrzeby oraz odsprzedaży adwyżek ie jest wymagae prowadzeie działalości gospodarczej w myśl Ustawy o swobodzie działalości gospodarczej. Bariery admiistracyje dla przedsięwzięć z sektora OZE zostały zatem ograiczoe; pozostał jedak zapis, że cea adwyżek prądu przesyłaych do sieci będzie staowiła zaledwie 80% średiej cey hurtowej z ubiegłego roku. Zalety iwestycji w OZE Warto iwestować w OZE, gdyż: małe istalacje ie wzbudzają tak wielu kotrowersji jak wielkie farmy wiatrowe czy biogazowie powyżej 1 MW, czas zwrotu kosztów poiesioych a takie iwestycje to około 4 7 lat (jest to uzależioe od wysokości dotacji i wkładu własego), cey techologii wykorzystywaej do pozyskiwaia eergii z OZE spadają 4 Biulety euro ifo (07)

Ochroa środowiska w dosyć szybkim tempie (p. cey modułów fotowoltaiczych w ciągu ostatich trzech lat spadły o poad połowę), ie powodują zaieczyszczeia i degradacji środowiska (w przeciwieństwie do źródeł kowecjoalych), zmiejszają emisję CO 2, waruki sprzyjające rozwojowi OZE występują w każdym regioie Polski, tworzą miejsca pracy, budują bezpieczeństwo i iezależość eergetyczą, cey kompleksowych rozwiązań dla eergetyki odawialej cały czas maleją (usługi doradcze, prawicze czy techicze), w przypadku fotowoltaiki moduły PV po 10 latach użytkowaia tracą około 10% swojej mocy omialej, atomiast trwałość istalacji PV powia być przewidziaa a okres 20 lat, według badań prowadzoych przez IP- SOS 70% Polaków uważa, że ajlepszym kierukiem rozwoju polityki eergetyczej kraju jest wsparcie produkcji eergii z OZE. Opłacalość iwestycji w OZE Iwestycja w małe istalacje OZE będzie opłacala wtedy, kiedy zostaie wziętych pod uwagę kilka kluczowych kwestii: 1) źródło eergii odawialej musi być optymalie dobrae i dopasowae do potrzeb eergetyczych przedsiębiorstwa/gospodarstwa domowego, czyli musi uwzględiać dobowe i sezoowe cykle zużycia eergii elektryczej, ciepła i chłodu, 2) lokalizacja iwestycji jest jedym z główych waruków szybkiego zwrotu z iwestycji dzięki lepszej wydajości istalacji iezacieioe działki bądź dachy w przypadku fotowoltaiki oraz wysokie umiejscowieie MEW (małe elektrowie wiatrowe), ajlepiej a obszarze bez przeszkód wysokościowych, po wcześiej dokoaym audycie miejscowych waruków iwestycji, 3) odpowiedi dobór mocy paeli: obecie ie opłaca się produkować eergii wysoko poad sta zapotrzebowaia, główie ze względu a iskie cey odkupu, a także bardzo wysokie cey urządzeń magazyujących eergię adprodukowaą, 4) skala iwestycji, o czym wspomiao już wcześiej: ajbardziej stabilą z puktu widzeia prawego iwestycją w OZE jest ulokowaie fiasów w małych istalacjach, 5) dobór odpowiedich techologii do idywidualego zapotrzebowaia spośród istalacji fotowoltaiczych, małych elektrowi wiatrowych, przydomowych biogazowi, solarów, kotłów a biomasę, 6) wysokość dopłat oraz ie możliwości fiasowaia: program Prosumet Narodowego Fuduszu Ochroy Środowiska i Gospodarki Wodej, Regioale Programy Operacyje oś Ifrastruktura i Środowisko, Programy Rozwoju Obszarów Wiejskich, kokursy w Wojewódzkich Fuduszach Ochroy Środowiska i Gospodarki Wodej, kredyty z dopłatą z NFOŚiGW, częściowo umarzae bądź z iskim oprocetowaiem. Fotowoltaika W przypadku paeli fotowoltaiczych koszty iwestycji oraz eksploatacji rosą proporcjoalie do wielkości mocy zaistalowaej. Są oe uzależioe rówież od usytuowaia istalacji (do zamotowaia paeli a grucie wymagae są dodatkowe kostrukcje oraz dodatkowe usługi motażowe). Dla przykładu, istalacja o mocy 10 kw a dachu budyku kosztuje w graicach 5 7 tys. PLN/kW, atomiast większe istalacje grutowe to koszt 6 6,5 tys. PLN/kW. Dobrą wiadomością jest to, że fotowoltaika ma ajiższe koszty roczego utrzymaia istalacji (ubezpieczeie, serwis, opłaty podatkowe). Jest to około 60 PLN/kW. Zakładając, że: iwestor otrzyma dofiasowaie w wysokości 40% kosztów kwalifikowaych, wymagaą część wkładu własego zastąpi kredytem a preferecyjych warukach (iższe koszty całkowite kredytu oraz wydłużoy czas spłaty), przecięta żywotość paeli to około 15 lat dla istalacji powyżej 5 kw, bez koieczości magazyowaia eergii to iwestycja powia zwrócić się w ciągu 5 7 lat. W praktyce ozacza to, że przez 10 lat iwestor będzie cieszył się darmową eergią oraz zarabiał a jej sprzedaży. Warto zauważyć, że iwestycja w OZE może być doskoałą alteratywą dla fuduszy emerytalych oraz lokat bakowych. Niewątpliwą zaletą takiej formy lokowaia pieiędzy jest to, że iwestuje się je tylko raz, a profity są zbierae latami. Nie ma ryzyka, że agle wszystko lub zacza część pieiędzy zostaie stracoa. Rozpoczyając taki bizes, a dodatek z dotacją, możemy być pewi, że zwróci się o am prędzej czy późiej. Należy zazaczyć, że wobec ieodległej perspektywy przyjęcia ustawy o Odawialych Źródłach Eergii, bizes w tej dziedziie będzie opłacaly dla wszystkich Fot. Bartosz Bartosiński Biulety euro ifo (07) 5

Ochroa środowiska wecjoalych źródłach eergii, których złoża muszą się kiedyś skończyć (wg badań Światowej Orgaizacji Hadlu została zużyta już co ajmiej połowa zasobów, a tempo eksploatacji w ostatim czasie gwałtowie rośie), ie może zapewić stabilego rozwoju państwa. W związku z tym coraz więcej przezacza się a iwestycje i dotacje do eergii pozyskiwaej ze słońca, wiatru, wody, biomasy czy wętrza ziemi (eergia geotermala). Fot. Bartosz Bartosiński Rządy państw, które biorą pod uwagę zarówo korzyści, jak i zagrożeia płyące z różych metod wsparcia odawialych źródeł eergii, dochodzą do wiosku, że podstawą bezpieczeństwa eergetyczego kraju jest dywersyfikacja źródeł eergii. W Polsce w 2008 r. aż 90% eergii elektryczej pochodziło z elektrowi i elektrociepłowi opalaych węglem kamieym lub bruatym. Tylko 3% eergii pochodziło z OZE, zaś koleje 3% z elektrociepłowi gazowych. Obecie sytuacja ta ulega zmiaie wzrasta udział eergii odawialej w miksie eergetyczym, co w perspektywie powio doprowadzić do optymalego rozłożeia źródeł eergii w Polsce. Oparcie się wyłączie a kozaiteresowaych. W tej chwili a pewe zyski mogą liczyć przede wszystkim właściciele małych istalacji do 40 kw. Każdy przedsiębiorca mający fabrykę, warsztat, przedsiębiorstwo czy jakikolwiek budyek gospodarczy, który w zaczym stopiu pobiera eergię, powiie rozważyć opcję zamotowaia takiej istalacji. Poadto, jeżeli budyki firmy zajdują się blisko domów mieszkalych właścicieli, istalacja może produkować eergię zarówo a potrzeby przedsiębiorstwa, jak i domowe. Zieloa eergia to szasa dla właścicieli ziem iskiej klasy, ieużytków, łąk, które ie są eksploatowae w żade zadowalający sposób. Wielu iwestorów jest zaiteresowaych wydzierżawieiem bądź odkupieiem takich działek pod budowę farm. Bardzo często zdarza się, że ci iwestorzy propoują zawiązaie parterstwa. Wówczas jeda stroa dostarcza techologię, a druga udostępia grut. Dalszymi kosztami dzielą się proporcjoalie, w zależości od podziału w zyskach. Na powyższych przykładach zostało ukazae, jak idywidualy przedsiębiorca bądź spółka może zarobić a odawialych źródłach eergii. Jedak to ie wszystko. W szerszym kotekście zyskać może każdy. Bezpieczeństwo eergetycze oraz iezależość od dostaw gazu i prądu to dla mieszkańców małych miejscowości bardzo waża kwestia. Niezwykle często zdarza się, że osoby mieszkające bądź mające fabryki z dala od domostw i większych skupisk ludości płacą horredale sumy za przesył eergii. Jest o iejedokrotie główą składową rachuku za eergię. W Polsce brakuje owoczesej ifrastruktury przesyłowej ie tylko krajowej, ale rówież zagraiczej, czyli takiej, która w przypadku awarii bądź iedostatku trasportuje eergię do Polski. W przypadku wyczerpaia się krajowych złóż surowców eergetyczych zmuszei będziemy do kupowaia eergii od aszych sąsiadów. Niewątpliwym silym bodźcem wspierającym te tedecje jest polityka UE. Pod jej aciskiem rośie zaczeie ekologiczych źródeł eergii, dzięki którym państwa człokowskie mają umożliwioą dywersyfikację dostaw źródeł eergii oraz stworzoe waruki do rozwoju eergetyki opartej a surowcach dostępych pod daą szerokością geograficzą. Niespełiaie w dalszym ciągu wymogów stawiaych przez Wspólotę grozi ałożeiem jeszcze większych kar pieiężych, a awet wstrzymaiem iektórych dopłat. Odrębym problemem, z którym boryka się asz kraj, jest iedostatecza bądź przestarzała ifrastruktura eergetycza (służąca do przesyłu, trasportu, magazyowaia), która powoduje wyraźe straty w przesyłaej eergii i cieple. Moderizacja już istiejących i budowa owych techologii wymaga wysokich akładów fiasowych, a które Polski ie stać. W tym owym tredzie ważym aspektem jest podążaie za owikami techologiczymi. Przedsiębiorcy wii dostosowywać się do zmieiającego się zapotrzebowaia ryku. Braża OZE jest dzisiaj iszowa i to powoduje jej atrakcyjość. Zatem, bez względu a kodycję fiasową firm sektora MSP, iwestowaie przez ie w odawiale źródła eergii jest korzystą alteratywą i szasą a pręży rozwój. Aa Ciepielak VerdeView Sp. z o.o 1 Dyrektywa Parlametu Europejskiego i Rady 2009/28/WE z dia 23 kwietia 2009 r. w sprawie promowaia stosowaia eergii ze źródeł odawialych. 2 Ustawa o odawialych źródłach eergii ma implemetować do polskiego porządku prawego przepisy dyrektywy. Najowsza wersja projektu ustawy została przyjęta przez Radę Miistrów w kwietiu 2014 r. 6 Biulety euro ifo (07)

Ochroa środowiska Włase źródło eergii z odpadów Czyli o eergetyce rozproszoej Tomasz Hoffma Eergetyka rozproszoa, zwaa także geeracją rozproszoą, to termi coraz częściej używay przez osoby mające do czyieia z zagadieiami eergetyczymi w wymiarze eksperckim, strategiczym czy też polityczym. Jej zaczeie w Uii Europejskiej wzrasta z powodu silego stymulowaia przez istytucje uije rozwoju odawialych źródeł eergii (OZE). Polityka UE dąży do zmiejszeia emisji gazów cieplariaych i ograiczeia jedostkowych emisji zaieczyszczeń. Zalety eergetyki rozproszoej Geeracja rozproszoa wpływa a poprawę sprawości pozyskiwaia użyteczych rodzajów eergii. Jest promowaa rówież jako sposób ochroy kosumetów poprzez wzrost kokurecyjości ryku wytwarzaia i dystrybucji eergii oraz stwarzaie waruków do rozwoju jej lokalych ryków. Eergetyka rozproszoa pomaga w lepszym zbilasowaiu eergetyczym regioów. Jest jedą z metod zwiększeia bezpieczeństwa eergetyczego państwa poprzez ograiczaie zasięgu potecjalej awarii scetralizowaego systemu eergetyczego (blackout) czy też zmiejszaie uzależieia od zewętrzych źródeł eergii. Historia zatacza koło Geeracja rozproszoa to system elektroeergetyczy oparty a wytwarzaiu eergii elektryczej i/lub ciepła/zima w istalacjach o mocy wytwórczej do 150 MW. Zaspokaja to potrzeby samego produceta; może się także wiązać z przekazywaiem adwyżki do lokalych odbiorców (bezpośredio do ich lub dzięki podłączeiu do rozdzielczej sieci eergetyczej). Eergetyka rozproszoa pojawiła się wcześiej iż scetralizowaa, bo to właśie w tym pierwszym systemie wytwarzao i wykorzystywao ajpierw ciepło, a potem także eergię elektryczą. Dzięki Thoma- W zakresie gospodarki odpadami prym wiodą Niemcy, Holadia, Belgia i Szwecja, które wysyłają a składowiska tylko około 1% odpadów i jedocześie poddają recykligowi i przetwarzaiu poad 50%. Ogólie 15 krajów UE wprowadziło szczegółowe zakazy i sakcje dotyczące wysypisk śmieci. Nie jest tajemicą, że polskie przepisy regulujące gospodarowaie odsowi Edisoowi, który w 1882 r. w Nowym Jorku uruchomił pierwszą miejską sieć elektryczą, mogła zacząć rozwijać się elektroeergetyka scetralizowaa. Budowaie coraz większych i sprawiejszych elektrowi ulokowaych w pobliżu złóż węgla dawało efekt ekoomii skali i wpływało a obiżeie jedostkowego kosztu eergii dla odbiorców. Jedak po stuletiej domiacji eergetyki scetralizowaej jesteśmy aktualie świadkami zataczaia przez historię koła obserwujemy tredy powrotu do geeracji rozproszoej. Dobitym tego przykładem może być charakterystyka iemieckiego ryku wytwarzaia eergii elektryczej. Obecie rozproszoe źródeł eergii mają w im udział a poziomie 24%; do 2050 r. ma to już być 80%. Doradcy strategiczi w zakresie eergetyki krajowej i uijej widzą w geeracji rozproszoej szasę a redukcję przepływów w Krajowym Systemie Eergetyczym (KSE), co zmiejsza ograiczeia sieciowe i zwiększa możliwości przesyłowe połączeń trasgraiczych. Eergetyka rozproszoa to także zwiększeie pewości zasilaia, uikięcie admierej mocy zaistalowaej i zmiejszeie obciążeia szczytowego. Pozwala rówież uikąć problemów z wprowadzeiem eergii elektryczej do sieci operatorów przesyłowych i dystrybucyjych, a to wpływa a redukcję związaych z tym kosztów. Przemysłowa geeracja rozproszoa odciąża eergetykę systemową także w zakresie koieczych iwestycji. W efekcie astępuje zwiększeie mocy wytwórczych zaistalowaych w KSE, ie wywołując przy tym wzrostu ce eergii elektryczej. Wykorzystaie odpadów w przedsiębiorstwie Eergetyka rozproszoa może wykorzystywać kowecjoale ośiki eergii pierwotej takie jak węgiel, gaz ziemy, ropa, choć przede wszystkim jest oa kojarzoa z odawialymi źródłami eergii. Coraz ważiejsze dla rozwoju geeracji rozproszoej stają się paliwa alteratywe, czyli uzyskae w procesie odzysku odpadów mających wartość opałową. Zgodie z obowiązującymi przepisami każde przedsiębiorstwo, którego specyfika działaia może wiązać się z powstawaiem odpadów, powio w pierwszym rzędzie zapobiegać ich powstawaiu. Jeśli to ie jest możliwe, firma powia dążyć do zapewieia zgodego z zasadami ochroy środowiska odzysku surowców z powstałych odpadów. Najczęściej jedak przedsiębiorstwa decydują się a powierzaie odpowiedzialości za ich uieszkodliwiaie wyspecjalizowaym uprawioym podmiotom. Droga ta jest oczywiście dopuszczala pomimo ustawowego obowiązku poddawaia odzyskowi lub uieszkodliwiaia odpadów w pierwszej kolejości w miejscu ich powstawaia. W związku z coraz bardziej restrykcyjymi ormami akazującymi koieczość ograiczaia składowaia odpadów, których uieszkodliwieie lub z których odzysk surowców ie jest możliwy, proces te staje się coraz bardziej kosztowy dla wytwórcy. Określoe dyrektywą uiją docelowe kwoty dla składowisk odpadów zmuszają do przechodzeia a bardziej zrówoważoe metody zarządzaia imi recyklig i przetwarzaie odpadów a eergię. Biulety euro ifo (07) 7

Ochroa środowiska padami adal muszą zostać dopasowae do wymogów uijych i jest tylko kwestią czasu, kiedy to astąpi. Artykuł 3 ramowej dyrektywy o odpadach 1 defiiuje odzysk jako proces, którego główym wyikiem jest to, aby odpady służyły użyteczemu zastosowaiu, poprzez zastąpieie iych materiałów, które w przeciwym wypadku zostałyby użyte do spełieia daej fukcji, lub w wyiku którego odpady są przygotowywae do spełieia takiej fukcji w daym zakładzie lub w szerszej gospodarce. Dyrektywa ta w załącziku II jedocześie wskazuje, że odpadów ależy używać główie jako paliwa (lub iego środka geerowaia eergii). Pozyskiwaie eergii w drodze przetwarzaia odpadów (ag. Waste to Eergy WTE) to jede z kamiei węgielych każdego efektywego systemu zarządzaia odpadami oraz sposób a zabezpieczeie dostaw eergii a przyszłość. Odpady są przetwarzae w przyjazą eergię z korzyścią dla ludzi i środowiska. Podjęcie decyzji o samodzielym odzyskiwaiu eergii z własych odpadów ie jest oczywiście proste. W procesie decyzyjym ależy uwzględić uzyskaie szeregu zezwoleń. Poza stadardowymi, czyli opiią środowiskową, pozwoleiem a budowę i pozwoleiem a eksploatację, trzeba uwzględić m.i. zezwoleie a odzysk odpadów, kocesję (o ile adwyżka wyprodukowaej eergii miałaby być odsprzedawaa), czy zgłoszeie akcyzowe (o ile moc zaistalowaa przekroczy 1 MW). Ważym aspektem jest aaliza podaży odpadów pod kątem ich rodzaju, ilości i ciągłości. Należy poddać weryfikacji skalę ewetualej produkcji eergii i ciepła/ zima w kotekście własego zapotrzebowaia, możliwości magazyowaia lub odsprzedaia w bezpośredim sąsiedztwie bez udziału sieci dystrybucyjych czy też w końcu odsprzedawaia do lokalie działających dystrybutorów. Najważiejszym czyikiem podjęcia decyzji o zaiwestowaiu we włase źródło eergii dla każdego przedsiębiorstwa będzie oczywiście rachuek ekoomiczy. Należy pamiętać, że sprawość produkcji eergii wiąże się wprost proporcjoalie ze skalą wytwarzaia, co stawia geerację rozproszoą a gorszej pozycji. Z drugiej jedak stroy ależy uwzględić to, że przemysłowa geeracja rozproszoa oparta jest ajczęściej a techologiach koge- eracyjych, co iezaprzeczalie podosi jej efektywość ekoomiczą. Dodatkowo umożliwia oa produkcję eergii (elektryczej i cieplej) w miejscu jej zaczego zużycia, co elimiuje kosztotwórcze straty przesyłowe i dystrybucyje. Z prawego puktu widzeia istote dla sektora WTE są rówież dyrektywa o odawialych źródłach eergii 2, która arzuca iterpretację, że odpady biodegradowale staowią źródło eergii odawialej, a także dyrektywa o kogeeracji 3, która promuje pochodzące z lokalych źródeł ogrzewaie/chłodzeie. Przedsiębiorstwa przetwarzające włase odpady mogą ubiegać się o wydaie certyfikatów (zieloych, żółtych, czerwoych lub fioletowych w zależości od źródła eergii, skali wytwarzaia i wykorzystywaej techologii). Ich odsprzedaż może być dodatkowym czyikiem zwiększającym efektywość ekoomiczą zagospodarowaia własych odpadów tak, by uzyskać z ich eergię. Niestety, zmieiające się prawo i chwiejy ryek certyfikatów utrudia w sposób jedozaczy uwzględieie tego czyika w aalizach przed podjęciem decyzji o iwestycji. Techicze aspekty geeracji rozproszoej Istalacja eergetyczego przetwarzaia odpadów może oferować kilka produktów: eergię elektryczą, ogrzewaie lub chłodzeie, parę techologiczą dla istalacji przemysłowych, odsoloą wodę morską. W te sposób odpady, których ie da się poowie przetworzyć w sposób opłacaly i przyjazy dla środowiska, stają się wartościowym, lokalym źródłem eergii. Co do zasady odpady moża odzyskiwać poprzez przekształcaie termicze albo w procesach biologiczych. Metody termicze to wszystkie procesy wysokotemperaturowe, poczyając od spalaia, ale także te, które są dużo bardziej przyjaze dla środowiska i bezpośrediego otoczeia. Należą do ich: piroliza, odgazowaie, metody plazmowe. Z ustawowego puku widzeia mówimy wtedy ajczęściej o odzysku eergii z odpadów. Procesy biologicze polegają atomiast a przetwarzaiu odpadów z wykorzystaiem procesów biochemiczych, których celem jest produkcja tzw. biogazu. Należy je zaliczyć do recykligu orgaiczego obejmującego obróbkę tleową, w tym kompostowaie, lub obróbkę beztleową odpadów, które ulegają rozkładowi biologiczemu w kotrolowaych warukach przy wykorzystaiu mikroorgaizmów. W wyiku powyższego procesu powstaje materia orgaicza lub meta, czyli wspomiay biogaz. Przedsiębiorstwa zaiteresowae stworzeiem własej stacji odzysku eergii z odpadów lub stacji recykligu mogą skorzystać z różych urządzeń dostosowaych do specyficzych oczekiwań co do rodzaju i ilości wsadu, mocy zaistalowaej i oczekiwaych produktów. Reaktory pirolitycze mogą zapewić bezemisyje termicze zgazowaie odpadów. Koteerowe zasobiki do geerowaia biogazu pozwalają a elastycze operowaie biogazowi o małej skali i zmieej podaży wsadu. Małe i średie układy wytwórcze eergii elektryczej i ciepła/chłodu mogą mieć iski wpływ a środowisko i wysoką sprawość. Zaliczyć tu moża mikroturbiy gazowe (o mocy 100 2000 kw), siliki ze spalaiem wewętrzym (5 5000 kw), mikroturbiy parowe (2000 5000 kw), siliki Stirliga (1 150 kw), siłowie z cyklem Rakie a (400 2000 kw) czy też układy skojarzoe, wykorzystujące turbiy gazowe, siliki tłokowe, siliki Stirliga i ogiwa paliwowe. Fiasowe zachęty, cele państwa Poprawa efektywości eergetyczej połączoa z troską o ochroę środowiska aturalego to fudametaly cel polskiej polityki. Został o wyrażoy m.i. w Główych celach polityki eergetyczej Polski poprzez wskazaie jako krytycze dążeie do utrzymaia zeroeergetyczego wzrostu gospodarczego, tj. rozwoju gospodarki astępującego bez wzrostu zapotrzebowaia a eergię pierwotą. Za szczegółowe cele przyjęto m.i: dwukroty wzrost do 2020 r. produkcji eergii elektryczej wytwarzaej w techologii wysokosprawej kogeeracji, w porówaiu do produkcji w 2006 r., zmiejszeie wskaźika strat sieciowych w przesyle i dystrybucji, wzrost efektywości końcowego wykorzystaia eergii, 8 Biulety euro ifo (07)

Ochroa środowiska zwiększeie stosuku roczego zapotrzebowaia a eergię elektryczą do maksymalego zapotrzebowaia a moc w szczycie obciążeia, co pozwala zmiejszyć całkowite koszty zaspokojeia popytu a eergię elektryczą. Cele te przekładają się a kształtowaie polityki dotacyjej wyrażaej w plaowaych programach operacyjych czy też aktualie dostępym wsparciu oferowaym przez Narodowy Fudusz Ochroy Środowiska i Gospodarki Wodej (NFOŚiGW). Jedym z programów wsparcia realizacji iwestycji we własą istalację Waste to Eergy jest Bocia. W ramach tej iicjatywy moża uzyskać dofiasowaie a budowę, rozbudowę lub przebudowę między iymi astępujących istalacji odawialych źródeł eergii: źródła ciepła opalae biomasą do 20 MWt, biogazowie rozumiae jako obiekty wytwarzaia eergii elektryczej lub ciepła z wykorzystaiem biogazu roliczego od 300 kwe do 2 MWe. Poadto a dotacje mogą liczyć: istalacje do wytwarzaia biogazu roliczego wprowadzaego do sieci gazowej dystrybucyjej i bezpośrediej, wytwarzaie eergii w wysokosprawej kogeeracji a biomasę do 5 MWe. Dofiasowaie z programu Bocia to preferecyja pożyczka od 30% do 75% wartości iwestycji (mi. 2 ml PLN, maks. 40 ml PLN) a okres ie dłuższy iż 15 lat. Preferecyje oprocetowaie to WIBOR 3M 100 pkt. bazowych, ie miej jedak iż 2%. Program, iestety, ie przewiduje możliwości umorzeia pożyczek. Warto jedak podkreślić, że preferecyje oprocetowaie jest i tak zaczie korzystiejsze iż zaciągaie kredytu komercyjego. Odpowiedie dobraie raty spłaty pożyczki może skorelować się z oszczędościami płyącymi z dyspoowaia własym źródłem eergii w taki sposób, że obsługa pożyczki będzie praktyczie ieodczuwala. Nabór wiosków w programie Bocia odbywa się w trybie ciągłym. Dla kogo Waste to Eergy Podjęcie decyzji o zagospodarowywaiu odpadów w procesie Waste to Eergy jest decyzją strategiczą. Z ekoomiczego puktu widzeia może opłacać się z pewością przedsiębiorstwom pooszącym zacze koszty a utylizację odpadów, które są potecjalym ośikiem eergii. Rachuek ekoomiczy tym bardziej się poprawi, jeśli ta sama firma jest zaczym kosumetem eergii ie tylko elektryczej, ale i cieplej. Decyzja taka może być oceiaa dodatkowo w świetle wizerukowym przyjaze środowisku zagospodarowaie odpadów i produkcja czystej eergii to wyróżiki, które dla coraz większej grupy kotrahetów mogą mieć zaczeie przy wyborze dostawców. To także dowód społeczej odpowiedzialości bizesu, która jest wizytówką wizjoerskich orgaizacji. Tomasz Hoffma PNO Cosultats tomasz.hoffma@pocee.com 1 Dyrektywa Parlametu Europejskiego i Rady 2008/98/WE z dia 19 listopada 2008 r. w sprawie odpadów (Dz.U. L 312 z 22.11.2008) 2 Dyrektywa Parlametu Europejskiego i Rady 2009/28/WE z dia 23 kwietia 2009 r. w sprawie promowaia stosowaia eergii ze źródeł odawialych (Dz.U. L 140 z 5.6.2009) 3 Dyrektywa 2004/8/WE Parlametu Europejskiego i Rady z dia 11 lutego 2004 r. w sprawie wspieraia kogeeracji w oparciu o zapotrzebowaie a ciepło użytkowe a ryku wewętrzym eergii (Dz.U. L 52 z 21.2.2004) Iowacje Zarządzaie iowacją w przedsiębiorstwie JAK ZNALEŹĆ PARTNERA NAUKOWEGO Tomasz Hoffma Iowacja, choć ma wiele defiicji, zawsze jest wymieiaa jako kluczowe źródło kokurecyjości. Iowacje są odpowiedzią a zmieiające się oczekiwaia klietów, coraz krótszy cykl życia produktu, potrzebę osiągaia zysków zgodie z plaami właścicieli czy wreszcie sposobem a trwałe Iowacje w Polsce Polskie przedsiębiorstwa ajczęściej opracowują iowacje w ramach własej orgaizacji. Widocze efekty osiągają szczególie te firmy, które dyspoują własym zapleczem badawczo-rozwojowym (B+R), mają potecjał do realizacji projektów wybudowaie wartości przedsiębiorstwa. Firmy podzielające te pogląd uruchamiają działaia o charakterze badawczo-rozwojowym, których efektem często jest zmiaa realizowaych procesów techologiczych czy rozwiięcie oferty produktowej/usługowej, by zdobyć przewagę ad kokurecją. Biulety euro ifo (07) 9

Iowacje O czym warto pamiętać? Myśląc o iowacji, oprócz typowego podejścia do plaowaia projektu, z pewością warto także pamiętać o: profesjoalej, dogłębej aalizie potrzeb techologiczych i potecjału iowacyjości w firmie ależy odpowiedzieć sobie a pytaie, czy przedsiębiorstwo dyspouje dostateczymi zasobami ludzkimi, kulturą orgaizacyją, pozycją rykową, itd., które są iezbęde do realizacji iowacyjego projektu, aalizie ajowszego stau techiki w daej dziedziie (przede wszystkim badaie doiesień aukowych i zgłoszeń patetowych), aby uikąć wyważaia otwartych drzwi; bywa, że pomysł iowacyjy z puktu widzeia daego przedsiębiorstwa czy braży jest już wykorzystyway przez iy podmiot lub w braży pokrewej, profesjoalym zdefiiowaiu kocepcji iowacji, a przykład w oparciu o metodologię TIPS/TRIZ, rozważeiu, czy skala przedsięwzięcia i jego potecjał ie uzasadia powołaia własego cetrum badawczo-rozwojowego do realizacji działań iowaalazczych i racjoalizatorskich oraz wytworzyły kulturę sprzyjającą owatorskim rozwiązaiom. Z kolei podmioty bez własego zaplecza mogą rozważyć współpracę z placówkami aukowo-badawczymi, uczeliami czy podmiotami świadczącymi usługi B+R. Jest truizmem, że dopasowaie profilu takiej placówki do strategii rozwoju przedsiębiorstwa będzie decydowało o powodzeiu projektu i o komforcie współpracy. Dodatkowo, w przypadku ubiegaia się o dotację a przeprowadzeie badań, ocea potecjału partera aukowego do zrealizowaia wspólego projektu będzie odgrywała kluczową rolę w podjęciu pozytywej decyzji ewaluatorów. Zaleźć partera aukowego Powstają zatem zasadicze pytaia: jakimi kryteriami kierować się, aby wybrać ajbardziej odpowiediego partera aukowego i jak go zaleźć? Jak w każdym projekcie, także w tym przypadku, w ogromej mierze za fialy sukces odpowiada właściwie przeprowadzoa faza przygotowawcza. Wysiłki włożoe w zaplaowaie i przygotowaie przeprowadzeia projektu z obszaru iowacji mają duży wpływ a uzyskaie maksymalej efektywości jego realizacji osiągiętych rezultatów, czasu i kosztów oraz zaagażowaia zasobów. Przedsiębiorca przed rozpoczęciem poszukiwaia partera aukowego do projektu musi sobie przede wszystkim odpowiedzieć a pytaie, co chce osiągąć dzięki tej współpracy? Powiie też zdefiiować kompetecje i zasoby, którymi sam dyspouje, jak rówież zakres wsparcia ze stroy partera? Pozwoli to a łatwiejsze sformułowaie kolejego, bardzo ważego pytaia. Brzmi oo: czy współpraca ma być realizowaa z ośrodkiem aukowym, czy raczej z aukowcem lub zespołem aukowców. Jeśli szukamy wiedzy, to aukowiec (sam lub ze swoim zespołem) wbuduje się lepiej w potrzeby przedsiębiorcy, chociażby ze względu a prostsze procedury zawarcia umowy dotyczącej samej współpracy i kształtującej prawa stro do powstałych w wyiku projektu wartości iematerialych. Jeśli atomiast firma poszukuje zaplecza laboratoryjego do przeprowadzeia eksperymetów potwierdzających czy też doprecyzowujących jakąś hipotezę badawczą, to współpraca z ośrodkiem aukowym wydaje się lepszym wyborem. Przechodząc do samych poszukiwań partera aukowego, oprócz własego rozezaia warto oprzeć się a rekomedacjach zewętrzych. Należy pamiętać, że wybór optymalego zespołu aukowego do realizacji badawczej części iowacji, ma zapewić przede wszystkim pomoc w opracowaiu owego rozwiązaia lub rozwoju aktualie wykorzystywaej techologii. O ile dokoamy właściwego wyboru pracowików aukowych, to realizowae przedsięwzięcie może zyskać ie tylko wsparcie merytorycze, ale rówież autorytet, który będzie świadczył o wysokim potecjale aukowym aszego zamierzeia. Może to zostać wykorzystae zarówo w promocji działalości samej firmy, jak i promocji opracowaego rozwiązaia a etapie jego wdrażaia. Będzie to miało rówież ogrome zaczeie, jeżeli wspólie realizoway projekt będzie szukał wsparcia dotacyjego powszechie bowiem wiadomo, że zarówo Narodowe Cetrum Badań i Rozwoju (NCBiR), jak i Komisja Europejska podczas ewaluacji aplikacji, zwracają dużą uwagę a potecjał aukowy człoków zespołu i reomę zaagażowaych (lub reprezetowaych) ośrodków aukowych z dziedziy projektu. cyjych, co umożliwi pozyskaie awet 100% refudacji kosztów działalości B+R oraz pozwoli skorzystać z odpisów a fudusz iowacyjości (zmiejsza to obciążeia podatkowe) czy też korzystać ze zwolieia z podatku od ieruchomości, przygotowaiu założeń do utworzeia i fukcjoowaia efektywego kosorcjum aukowo-przemysłowego, szczególie jeśli kosorcjum to miałoby działać w wymiarze międzyarodowym; w tym wypadku warto wybrać koordyatora kosorcjum, który a etapie realizacji prac zespołu ie tylko będzie odpowiadał za sprawą komuikację, ale dla którego ajważiejszym zadaiem będzie dbaie o przestrzegaie termiów realizacji poszczególych zadań, co, jak wiadomo, w zespołach rozproszoych ie jest proste, aalizie możliwości pozyskaia środków a fiasowaie iowacji aktualie zadaie to staje się bardziej kompleksowe iż kiedyś; przedsiębiorcy w Polsce mają szereg możliwości pozyskaia bezzwrotych dotacji z ramowych i poza ramowych programów Komisji Europejskiej, ze środków strukturalych przezaczoych dla Polski w owej perspektywie 2014 2020, itd.; specyfika plaowaej iowacji może predestyować projekt do dofiasowaia przez iszową agecję (chociażby Europea Istitute of Iovatio & Techology (EIT) czy KICe), obsługującą miejszą liczbę aplikacji, co zwiększa czasem szasę a przebicie się z pomysłem. Zarządzaie iowacją w przedsiębiorstwie jak widać jawi się jako zadaie bardzo kompleksowe. Firmy, których strategia stawia a iowacje, powiy zdecydowaie rozwiąć kompetecję zarządzaia iowacją wewątrz własej orgaizacji, tak jak w przypadku każdego iego procesu krytyczego. Przedsiębiorstwa, dla których iowacja ie jest krytycza i zdarza się tylko okresowo, mogą zarządzaie tym zagadieiem powierzyć wyspecjalizowaej firmie kosultigowej. Tomasz Hoffma tomasz.hoffma@pocee.com 10 Biulety euro ifo (07)

Klastry Polityka klastrowa Uii Europejskiej cz. I Doświadczeia polskie Ewa Romaowska Od poad dekady w Polsce moża zaobserwować wzrost popularości tworzeia klastrów gospodarczych. W latach 2003 2012 powstało poad dwieście tego typu struktur. Klastry geerują korzyści współdziałaia bizesu, sfery badawczorozwojowej i admiistracji publiczej (tzw. potrója helisa, ag. triple helix) oraz staowią coraz bardziej istoty elemet polityki gospodarczej w państwach Uii Europejskiej (ag. cluster-based ecoomy). Doświadczeia międzyarodowe w zakresie klasterigu wskazują, że wsparcie tego typu iicjatyw przyczyia się do wzrostu kokurecyjości i iowacyjości przedsiębiorstw zlokalizowaych w klastrach, trasferu techologii i wiedzy, co w kosekwecji pobudza rozwój regioaly. Kocepcja klastrów Kluczowym determiatem przewagi kokurecyjej przedsiębiorstw w gospodarce opartej a wiedzy (GOW 1 ) jest umiejętość pozyskiwaia iformacji oraz efektywego wykorzystywaia techologii iformacyjych. Absorpcja oraz praktycze zastosowaie wiedzy i techologii w działalości bizesowej staowi iejedokrotie barierę rozwojową małych i średich przedsiębiorstw (MSP), posiadających iezacze zasoby ludzkie, iewielkie możliwości iwestycyje oraz ograiczoy potecjał badawczo-rozwojowy. Wielopoziomowa kooperacja oraz sieć różego typu skocetrowaych przestrzeie powiązań sektorowych powoduje rozwój iowacyjej przedsiębiorczości oraz ułatwia fukcjoowaie małych i średich firm a dyamiczie zmieiającym się ryku. W powyższe wymagaia wpisuje się itegracja bizesowa, zwaa klasterigiem. Ideę klastra przemysłowego (ag. idustrial cluster) rozwiął Michael Porter, według którego jest to geograficze skupisko powiązaych i współdziałających ze sobą przedsiębiorstw, wyspecjalizowaych do- stawców, jedostek świadczących usługi, firm kokurecyjych prowadzących działalość w pokrewych sektorach i związaych z imi istytucji, m.i. uiwersytetów, jedostek ormalizujących i stowarzyszeń brażowych fukcjoujących w określoych dziedziach, związaych siecią relacji formalych i ieformalych. Strukturę klastrową ależy postrzegać jako formę orgaizacji produkcji, która opiera się a przestrzeej i sektorowej kocetracji elastyczych podmiotów gospodarczych prowadzących komplemetarą działalość bizesową. Charakterystycze dla omawiaej iicjatywy są jedoczesa kooperacja i kokurecja przedsiębiorstw (tzw. kooperecja, ag. coopetitio), bliskość geograficza (uczesticy groa zlokalizowai są blisko siebie), skutecza dyfuzja tzw. wiedzy ukrytej (ag. tacit kowledge 2 ) oraz iterakcje zachodzące pomiędzy odpowiedio dużą liczbą powiązaych ze sobą podmiotów 3. Powiązaia i iterakcje kooperacyje, polegające m.i. a wymiaie dóbr i usług, trasferze oraz dyfuzji kow-how wymagają wzajemego zaufaia parterów oraz efektywej polityki wspieraia klastrów. Z tego powodu powstaie groa może staowić rezultat oddolych oddziaływań przedsiębiorstw zaiteresowaych kooperacją (podejście bottom-up) bądź wyikać z odgórych decyzji podejmowaych przez jedostki publicze (podejście top-dow). W odiesieiu do problematyki klastrów, literatura przedmiotu wyróżia ich astępujące typologie: ze względu a stadium rozwoju klastra: embrioale, wzrostowe, dojrzałe oraz schyłkowe, ze względu a zasięg działalości klastra: lokale, regioale, krajowe i międzyarodowe, ze względu a formę orgaizacyją klastra: sieci małych i średich firm, skupioe wokół kilku dużych przedsiębiorstw oraz z wiodącą rolą jedostki badawczo-rozwojowej, ze względu a iowacyjość klastra: isko-, średio- i wysokoiowacyje 4. Zaczeie klastrów Zaiteresowaie zagadieiem współpracy klastrowej wyika z implikowaych przez ią korzyści. Fukcjoowaie klastrów oddziałuje przede wszystkim a kokurecyjość i produktywość uczesticzących w ich podmiotów; dzięki efektom rozprzestrzeiaia się (ag. spillover effects) wpływa rówież a ich otoczeie. Dzieje się tak, poieważ w obrębie omawiaych skupisk zajdują się wyspecjalizowae czyiki produkcji (w tym wiedza i jej rezultat), iowacje, usługi wspierające oraz sieć poddostawców i kooperatów (usługi okołobizesowe), które tworzą waruki dla rozwoju przedsiębiorczości. Fukcjoowaie klastrów oddziałuje przede wszystkim a kokurecyjość i produktywość uczesticzących w ich podmiotów. Tworząc kulturę iowacyjości i przedsiębiorczości, klastry prowadzą do: wyższej specjalizacji MSP, zachęcają do bezpośredich iwestycji zagraiczych w daym regioie, wpływają a powstawaie owych przedsiębiorstw i kreowaie owych miejsc pracy, przyciągają wysokiej jakości kapitał ludzki. Biulety euro ifo (07) 11

Klastry Przykłady iych krajów pokazują, że itegracja w ramach groa powoduje rozwój sektorowy, który prowadzi do wykształceia się specjalizacji regioalej. W te sposób swój potecjał brażowy wykorzystały m.i. Lody w obszarze usług fiasowych, Atwerpia w zakresie petrochemii oraz regio graiczy Daia Szwecja w obszarze biofarmacji. Wzajeme powiązaia i iterakcje pobudzają przepływ wiedzy pomiędzy podmiotami gospodarczymi, wzmaciają procesy uczeia się oraz absorpcji i tworzeia iowacji. Pozytywym efektem struktur klastrowych jest rówież budowaie wspólej płaszczyzy dyskusji i działań, podiesieie poziomu zaufaia oraz kapitału społeczego, które skutkuje iższymi kosztami trasakcyjymi oraz ułatwieiami w zakresie zewętrzego wsparcia fiasowego w postaci kredytów bakowych bądź kapitału wysokiego ryzyka (ag. veture capital). Szczególe zaczeie przypisywae jest strukturom klastrowym w odiesieiu do podoszeia efektywości fukcjoowaia małych i średich firm oraz poprawie ich pozycji rykowej. Wzajeme powiązaia i iterakcje pobudzają przepływ wiedzy pomiędzy podmiotami gospodarczymi, wzmaciają procesy uczeia się oraz absorpcji i tworzeia iowacji. Przedsiębiorstwa zgrupowae w formie klastra zyskują m.i.: większe możliwości rozwoju, ułatwieia w zakresie dostępu do ryków eksportowych, większe szase idetyfikacji isz produkcyjych. W odiesieiu do pojedyczej firmy korzyści z uczestictwa w klastrze sprowadzają się m.i. do: podiesieia produktywości dzięki wykorzystaiu wyspecjalizowaych czyików produkcji oraz dostępowi do tańszych, bo wspólych zasobów groa (m.i. ifrastruktura badawcza, komuikacyja), dyfuzji techologii, iowacji i wiedzy, redukcji kosztów trasportu 5. Sta rozwoju klastrów w Polsce Współpraca polskich orgaizacji w formie klastrów została zaiicjowaa w latach 90. XX w. Ispiracją były doświadczeia gospodarcze krajów Europy Zachodiej i Staów Zjedoczoych. Nie bez zaczeia okazało się też wsparcie orgaizacyjo-fiasowe udzieloe przez Uię Europejską. Itesyfikacja procesu powstawaia struktur klastrowych rozpoczęła się w 2006 r., osiągając w latach 2007 2008 apogeum rozwojowe. Pomimo że większość iicjatyw jest relatywie młoda, podejmowae są różorode wspóle działaia parterskie, m.i. lobbyig zespołowy wobec władz, składaie grupowych zamówień bądź sprzedaż za pomocą jedakowego kaału dystrybucji 6. Aalizując klastry w ujęciu sektorowym, możemy powiedzieć, że zaiteresowaiem cieszą się zarówo braże iowacyje, jak i tradycyje. Najwięcej iicjatyw powstaje w braży ICT (przede wszystkim w woj. mazowieckim, małopolskim i śląskim), w turystyce (główie w woj. lubelskim), w brażach spożywczej, ekoeergetyczej (rozproszeie iicjatyw) oraz w przemyśle drzewym (ajsiliejsza reprezetacja w woj. warmińsko-mazurskim). W większości przypadków iicjatorami tworzeia skupisk są podmioty gospodarcze sektora prywatego, w astępej kolejości zaś sektor auki i B+R oraz podmioty sfery publiczej. Człokami klastrów są główie przedsiębiorstwa, istytucje wsparcia bizesu, podmioty B+R oraz, w miejszym stopiu, jedostki samorządu terytorialego i osoby fizycze. Różorodość iicjatyw ujawia się w przekroju regioalym, warto więc prześledzić kilka ich przykładów dla wybraych województw. Na Podlasiu a szczególą uwagę zasługuje powstały w 2008 r. Podlaski Klaster Bielizy. Skupisko tworzą przedsiębiorstwa, w główej mierze o charakterze produkcyjym, których ajwiększym atutem są wieloletie doświadczeie w braży bieliźiarskiej oraz potecjał kapitału ludzkiego. Współpracujące ze sobą przedsiębiorstwa zatrudiają kilkuset pracowików. Rolę koordyatora pełi tu Stowarzyszeie Podlaski Klaster Bielizy. Dolośląski Nutribiomed Klaster tymczasem staowi kosorcjum aukowo-przemysłowe zajmujące się zaawasowaymi techologiami w przetwórstwie żywości, biotechologią oraz biomedycyą. Człokami groa są zarówo firmy typu spioff 7, duże przedsiębiorstwa produkcyje, jak rówież uczelie wyższe oraz istytucje otoczeia bizesu. Koordyatorem struktury jest Wrocławski Park Techologiczy S.A. Jedym z ajstarszych skupisk działających w Polsce jest Tarowski Klaster Przemysłowy S.A., założoy m.i. przez Gmię Miasta Tarowa w 1999 r. Celem orgaizacji jest stymulowaie iwestycji w Tarowie przede wszystkim w brażach: chemiczej, budowlaej i elektryczej. W 2006 r. w województwie kujawsko-pomorskim powstał Bydgoski Klaster Przemysłowy, którego człokami są osoby fizycze i prawe działające w sektorze przetwórczo-arzędziowym oraz chemiczym. Celem iicjatywy jest m.i. promocja firm uczesticzących we współpracy w ramach klastra oraz specjalizacji regiou w zakresie produkcji owoczesych arzędzi do przetwórstwa. Człokami groa są Urząd Miasta Bydgoszczy (jedostka samorządowa), jedostki aukowo-badawcze, istytucje otoczeia bizesu oraz podmioty gospodarcze, koordyatorem zaś Stowarzyszeie Bydgoski Klaster Przemysłowy. W województwie śląskim rozwija się tymczasem współpraca w ramach Śląskiego Klastra ebizesu. O klastrze tym moża powiedzieć, że powstał o w celu wsparcia rozwoju firm owoczesych techologii, przede wszystkim braży ICT. Ikubator Przedsiębiorczości Strażacka Sp. z o.o. pełi tu obowiązki koordyatora. Podmiotami zrzeszoymi są firmy usługowe z braży ICT, jedostki aukowo-badawcze oraz istytucje otoczeia bizesu. Jedą z owszych iicjatyw jest założoy w 2010 Klaster ITelligece Techology. Jest o zlokalizoway w województwie wielkopolskim, zaś koordyator to Fudacja Edukacji Iowacji i Wdrażaia Nowoczesej Techologii. Celem klastra jest m.i. współpraca sieciowa w zakresie techologii iformatyczych oraz wspieraie przedsiębiorczości i iowacyjości. Klaster Dolia Ekologiczej Żywości promujący żywość ekologiczą Polski 12 Biulety euro ifo (07)

Klastry Wschodiej zajmuje się zaś rozwojem współpracy pomiędzy ośrodkami aukowymi, przedsiębiorstwami z braży żywościowych produktów ekologiczych oraz podmiotami działającymi a rzecz podoszeia iowacyjości. Iym przykładem groa promującego lokale wyroby jest Klaster Lubuski Szlak Wia i Miodu. Nawiązując do 800-letiej tradycji regiou, orgaizacja ta jedoczy wiiarzy, pszczelarzy, hotelarzy, podmioty turystycze oraz jedostki samorządu terytorialego. Fudamet współpracy tworzy koordyator klastra Zieloogórskie Stowarzyszeie Wiiarskie. Przykładem oddolej iicjatywy bizesowej jest pomorski Klaster Logistyczo- Trasportowy Półoc-Połudie z siedzibą w Gdańsku. Zaletą tego skupiska jest trójsektorowa iowacyja współpraca parterska (bizes-auka-samorząd), do której mogą przystępować podmioty fizycze i prawe. Klaster fukcjouje w brażach logistyczej, trasportowej oraz dystrybu- cyjej, a jego koordyatorem jest Zarząd Nadbałtyckich Iicjatyw Klastrowych Sp. z o. o. Człokami założycielami groa Półoc-Połudie są m.i. Krajowy Istytut Rozwoju Parterstwa Publiczo-Prywatego Oddział w Gdańsku, Port Loticzy Gdańsk im. Lecha Wałęsy Sp. z o.o w Gdańsku, Wyższa Szkoła Społeczo-Ekoomicza w Gdańsku, człokami zwyczajymi zaś m.i. PKS SA Oliwa w Gdańsku, Przedsiębiorstwo Hadlowo-Usługowe Provalley bądź Portal Gospodarka Morska Pl Wirtuale Firmy w Gdańsku. Opisyway klaster, który jest otwarty a współpracę z owymi podmiotami, przystąpił ostatio do kokursu a wybór Smart Specialisatio Pomorza 8. Dobre praktyki klastrowe Dobre praktyki klastrowe zostały zidetyfikowae dzięki wywiadom przeprowadzoym z przedstawicielami klastrów, a ich szczegółowy opis dostępy jest w raportach PARP Bechmarkig klastrów w Polsce. Tzw. success stories pozwalają a skorzystaie z doświadczeń iych iicjatyw, dają szase uikięcia wcześiejszych błędów oraz umożliwiają redukcję kosztów i czasu realizacji określoych działań. Iteracjoalizacja klastrów Iteracjoalizacja klastrów to w dużym skrócie budowaie przez groa relacji z parterami zagraiczymi bądź wchodzeie przez skupiska a zagraicze ryki. Umiędzyarodowieie klastrów moża oceiać przez pryzmat współpracy z iymi, zewętrzymi orgaizacjami klastrowymi oraz przez iterakcje zagraicze firm-uczestików groa. Klastry polskie wykazują iewielką, ale już widoczą aktywość międzyarodową, m.i. za sprawą wsparcia ze stroy uruchomioego przez PARP pilotażowego Programu wsparcia a rozwój międzyarodowej współpracy klastra w zakresie badań, rozwoju lub iowacji Iovatio Express (IE) w obrębie programu INNET. W latach 2008 2009 z pomocy tej skorzystało 7 klastrów: Wielkopolski Klaster Motoryzacyjy, Wielkopolski Klaster Zaawasowaych Techik Automatyzacji ELPROTECH, Lista dobrych praktyk klastrów w Polsce Nazwa Klastra Przykład dobrej praktyki 1. Klaster Dolia Loticza (woj. podkarpackie) Promocja klastra w ujęciu międzyarodowym jeda z ajbardziej zaych a świecie polskich struktur klastrowych. Rozpozawalość i dobra reputacja groa wyika z jego aktywości w Parlamecie Europejskim, pracy w Komitecie Regioów UE, Europejskim Stowarzyszeiu Przemysłu Loticzego (ASD) oraz Europejskiej Platformie Techologiczej Lotictwa ACARE. Dodatkową promocją stał się współudział w projekcie 7 PR. Clea Aerospace Regios. 2. Optoklaster Mazowiecki Klaster Iowacyjych Techologii Fotoiczych (woj. mazowieckie) Wymiaa wiedzy oraz budowa więzi pomiędzy człokami klastra relacje grupowe, kotakty osobiste oraz wymiaa iformacji a temat wyzwań współczesej fotoiki, produktów, usług i perspektyw orgaizacji realizowae są dzięki cykliczym semiariom i wykładom, rówież przy współudziale gości zagraiczych. Iowacyje produkty rezultatem fukcjoowaia klastra iowacyje 3. produkty zaprojektowae przez istytucje aukowe, będące człokami Zachodiopomorski Klaster Chemiczy zgrupowaia, są aktywie promowae przez działaia klastra. Iicjatywa Zieloa Chemia (woj. zachodiopomorskie) chemicza przyczyiła się m.i. do zakupu patetu a iowacyjy siliko, co w szerszej perspektywie ułatwia komercjalizację wyików badań. Promocja klastra a areie międzyarodowej 4. Warmińsko-mazurski Klaster RAZEM CIEPLEJ klaster podejmuje współpracę międzyarodową, został rówież wyróżioy (woj. warmińsko mazurskie) brązowym medalem w ramach Bechmarkigu Klastrów Polski, Niemiec i Skadyawii. 5. Life Sciece Klaster (woj. małopolskie) Wypracowaie wzorców trasferu techologii utworzoy w ramach klastra zespół ds. iowacji zajmuje się opracowywaiem stadardów trasferu techologii, ope iovatio, life sciece. Wypracowaie stadardów współpracy z sektorem auki 6. współpraca badawcza z jedostkami aukowymi opiera się w klastrze a Klaster poligraficzo-reklamowy kilkuetapowej procedurze: 1. Idetyfikacja potrzeb iowacyjych w firmie, w Leszie (woj. wielkopolskie) 2. Wspóle poszukiwaie metod prowadzeia prac badawczych, 3. Przeprowadzeie badaia, 4. Nadzór wdrożeia badaia. Źródło: Joaa Hołub-Iwa (red.), Bechmarkig klastrów w Polsce edycja 2012, Raport z badaia, PARP, Warszawa, 2012. Biulety euro ifo (07) 13

Klastry Medycya Polska Połudiowy Wschód, Optoklaster Mazowiecki Klaster Iowacyjych Techologii Fotoiczych, Alteratywy.Klaster.Ifo, Opolski Klaster Turystyczy Kraia Miodem i Mlekiem Płyąca, Klaster Budowictwa Eergooszczędego TERMOMAX. W latach 2009 2011 w ramach Programu Ramowego a rzecz Kokurecyjości i Iowacji (CIP Competitiveess ad Iovatio Framework Programme) realizowao rówież projekt TACTICS, którego celem było wspieraie awiązywaia współpracy przez europejskie klastry. Jedym z rezultatów zakończoego projektu jest podręczik Iteracjoalizacji klastrów (ag. Cluster iteratioalisatio), który wskazuje licze korzyści z umiędzyarodowieia klastrów dla firm-człoków, przede wszystkim z sektora MŚP. Poadto akcetuje wyzwaia związae z iteracjoalizacją, m.i. wymóg opracowaia strategii, fiasowaie przedsięwzięć międzyarodowych oraz koieczość szukaia parterów zagraiczych. Ewa Romaowska doktoratka Szkoły Główej Hadlowej w Warszawie, autorka kilkudziesięciu publikacji w zakresie zarządzaia, marketigu, bezpieczeństwa produktów, prawa i polityk Uii Europejskiej. 1 Według OECD Gospodarka oparta a wiedzy (The Kowledge-based Ecoomy) jest to gospodarka, która w sposób bezpośredi opiera się a wytwarzaiu, dystrybucji oraz praktyczym zastosowaiu wiedzy i iformacji, a podstawie OECD, The Kowledge-Based Ecoomy, OECD/GD (96) 102, s. 7. 2 Wiedza ukryta (ag. tacit kowledge) staowi rodzaj wiedzy prywatej, której sformułowaie oraz udokumetowaie jest zadaiem trudym. Wiedza ukryta przejawia się w działaiach i przedsięwzięciach kokretej osoby, dystrybucja iformacji może zachodzić w wyiku bezpośredich iterakcji i kotaktów międzyludzkich. 3 Na podstawie Porter, M. E., Clusters ad the ew ecoomics of competitio, Harvard Busiess Review, 76, 1998, 77 90; Ketels Ch., The Developmet of the cluster cocept preset expe-rieces ad further developmets, Prepared for NRW coferece o clusters, Duisburg, 2003. 4 Na podstawie Baraowska A. i ii, Klastry zaawasowaych techologii jako istrumet wsparcia rozwoju i kokurecyjości regioów aaliza i wioski dla polityki regioalej oraz polityki spójości, IBS, Warszawa, 2009. 5 Na podstawie Kieruki i polityka rozwoju klastrów w Polsce, Miisterstwo Gospodarki, Departamet Rozwoju Gospodarki, Warszawa, 2009. 6 Na podstawie Bechmarkig klastrów w Polsce 2010, Raport z badaia, PARP, Warszawa, 2010. 7 Firma spi-off owe przedsiębiorstwo założoe przez mi. jedego pracowika istytucji aukowej bądź badawczej w celu komercjalizacji iowacyjych idei, wiedzy i techologii. 8 Na podstawie Klastry w Polsce, Katalog, PARP, Warszawa, 2012; Katalogi Klastrów, PARP, Warszawa, 2011; http://www.serwer1473800.home.pl/. Zamówieia publicze Polska firma w przetargach w Uii Europejskiej i a świecie JAK UBIEGAĆ SIĘ O ZAMÓWIENIE Tomasz Łyżwiński Swoboda przepływu towarów i usług w Uii Europejskiej dotyczy rówież zamówień publiczych. Firmy z UE mogą a rówych prawach z podmiotami z daego kraju ubiegać się o uzyskaie zamówieia publiczego w dowolym państwie człokowskim Wspóloty. Niestety, choć wprowadzoo odpowiedie ramy prawe, a istiejące jeszcze przeszkody są dzięki zaagażowaiu Komisji Euro- pejskiej stopiowo usuwae, uzyskaie zamówieia publiczego za graicą ie jest sprawą prostą. Świadczą o tym m.i. statystyki prowadzoe przez istytucje uije 1. Progi kwotowe W europejskim systemie zamówień publiczych zostały stworzoe progi kwotowe, powyżej których zamówieia są realizowae według prawa europejskiego, a poiżej według prawa krajowego. Prawo krajowe musi być jedak skostruowae w taki sposób, aby firmy z państw Wspóloty mogły brać udział rówież w miejszych przetargach a rówych prawach z firmami z daego kraju. Progi dla przetargów europejskich są podzieloe brażowo i korygowae co dwa lata. 14 Biulety euro ifo (07)

Zamówieia publicze Firmy z UE mogą a rówych prawach z podmiotami z daego kraju ubiegać się o uzyskaie zamówieia publiczego w dowolym państwie człokowskim Wspóloty. Obecie jest to: 134 000 EUR dla zamówień dla istytucji rządowych, 207 000 EUR dla dostaw i usług, 414 000 EUR dla mediów/utilities (woda, elektryczość), 5 186 000 EUR dla prac budowlaych. Ramy ogóle Przetargi europejskie (powyżej progów) są ujedolicoe, jeżeli chodzi o ogóle ramy. Iformacja o przetargach musi się pojawić w oficjalym dodatku (bazie daych) do dzieika urzędowego Komisji Europejskiej TED 2, ogłoszeie o przetargu ma mieć jedolity format, muszą być dotrzymae miimale termiy a składaie ofert i musi być zapewioa możliwość odwołaia w przypadku ieprawidłowości. Iformacje w bazie TED są tłumaczoe a wszystkie oficjale języki UE 3. Firma zaiteresowaa złożeiem oferty musi się jedak liczyć z tym, że w trakcie postępowaia będzie miała do czyieia z dokumetacją sporządzoą w języku zamawiającego oraz przepisami obowiązującymi w kraju, z którego pochodzi zamawiający. Składae dokumety będą musiały być przetłumaczoe a język daego kraju, przy czym przyajmiej część z ich przez tłumaczy przysięgłych. W przypadku przetargów poiżej progów europejskich sytuacja firm zagraiczych zaczie się komplikuje. Dzieje się tak dlatego, że każdy kraj człokowski decyduje samodzielie, gdzie są publikowae ogłoszeia przetargowe, jaka będzie ich zawartość, jak będzie wyglądała dokumetacja, a także czy będą dostępe procedury odwoławcze. Na różych etapach realizacji przetargu mogą się rówież pojawić dodatkowe koszty, p. za pobraie dokumetacji. Należy przy tym wspomieć, że w Polsce firmy z iych państw mają sytuację komfortową dzięki jedej istytucji adzorującej zamówieia publicze i powiązaej z ią jedej bazie daych, w której moża zaleźć praktyczie wszystkie przetargi, które mogą zaiteresować zagraiczą firmę. Należy bowiem założyć, że zamówieia poiżej 30 tys. EUR ie będą atrakcyje dla firm zagraiczych z żadej braży, poieważ realizacja zamówień za graicą wiąże się z dodatkowymi kosztami (przejazdy, wspomiae już tłumaczeie dokumetów lub zatrudieie dodatkowego pracowika zającego język). Nie ozacza to, że firma zagraicza ie może uczesticzyć w przetargu poiżej 30 tys. EUR, a jedyie to, że trudiej jej będzie dotrzeć do iformacji o im. Polska firma, która chce realizować zamówieia publicze we Fracji, Niemczech, czy Wielkiej Brytaii, musi ajpierw zide- tyfikować bazę daych z ogłoszeiami o przetargu w daym kraju lub kokretym regioie. A samych tylko baz iekomercyjych może być awet kilkadziesiąt p. dla każdego regiou lub każdej braży. Dlaczego warto spróbować? Dlaczego więc mimo wszystko warto pomyśleć o zagraiczym ryku zamówień publiczych? Dla polskich firm jest to a pewo dostęp do szerszego ryku, w samych W samych Niemczech ryek zamówień publiczych wyosi kilkaset mld EUR roczie Fot. Bartosz Bartosiński Biulety euro ifo (07) 15

Zamówieia publicze Niemczech ryek zamówień publiczych wyosi kilkaset mld EUR roczie, czyli jest większy od całego budżetu Polski. W iektórych brażach, jak a przykład w kosmiczej, zleceń ależy szukać przede wszystkim za graicą. Jest też zrozumiałe, że przedsiębiorstwa zlokalizowae w pobliżu graicy, a szczególie firmy budowlae, których praca jest związaa z trasportem ludzi i sprzętu, będą ajpierw szukały zleceń w pobliżu swojej siedziby, czyli właśie za graicą. Dotychczas były to przede wszystkim zleceia od iwestorów prywatych lub firm komercyjych; często w formie podwykoawstwa. Moża liczyć, że w przyszłości to się zmiei i przedsiębiorstwa będą bezpośredio ubiegały się o zrealizowaie zamówień istytucji publiczych. W bazie TED i iych bazach daych poszczególych krajów pojawiają się rówież iformacje o firmach, które uzyskały zleceia w ramach zamówień publiczych (w iektórych przypadkach podaie takiej iformacji jest obowiązkowe). Ie przedsiębiorstwa wykorzystują te iformacje w celu uzyskaia zamówieia a dostawy materiałów lub zleceia podwykoawstwa. Miejsze kraje Uii Europejskiej są wręcz skazae a korzystaie z usług firm zagraiczych. Miejsze kraje Uii Europejskiej są wręcz skazae a korzystaie z usług firm zagraiczych, poieważ w iektórych brażach może brakować rodzimych przedsiębiorstw i specjalistów mogących zrealizować zamówieie. Dobrym przykładem jest Malta, gdzie igdy ie wykoywao prac związaych z kładzeiem torowisk, prac góriczych a wielką skalę lub prac związaych z budowaiem dużych mostów. W momecie, gdy takie zapotrzebowaie się pojawi, władze kraju będą musiały sięgąć po specjalistów z zagraicy już a etapie przygotowaia przetargu, bo iaczej ikt ie będzie wiedział, co ależy dokładie zamówić. Nie tylko cea Polscy przedsiębiorcy często liczą a uzyskaie przewagi kokurecyjej i a otrzymaie zleceia dzięki iższym kosztom pracy. Niestety, dotyczy to tylko przypadków dostaw towarów i usług wytworzoych bezpośredio w aszym kraju. Kiedy firma będzie wysyłać pracowików za graicę lub zechce zatrudić pracowików za graicą, koiecze okaże się płaceie stawek wyagrodzeń przyjętych w daym kraju. Trzeba liczyć się z tym, że publicza istytucja zamawiająca dokładie sprawdzi spełieie tych wymagań. W wielu krajach drobiazgowo sprawdzaa jest też wiarygodość oferty, a te, których cea realizacji jest zbyt iska w porówaiu do wielkości iwestycji są odrzucae, jeżeli oferet ie może jedozaczie udowodić, że jest w staie a daym zleceiu zarobić. W wielu państwach Uii Europejskiej cea ie jest też jedyym, ai awet ajważiejszym, kryterium ocey ofert. W wielu państwach Uii Europejskiej cea ie jest też jedyym, ai awet ajważiejszym, kryterium ocey ofert. Dla przedsiębiorcy zaiteresowaego zamówieiem publiczym w iym kraju uijym ważą sprawą będzie sprawdzeie miejscowych przepisów podatkowych. Może się bowiem okazać, że obowiązek podatkowy powstaie ie w Polsce, lecz w kraju wykoywaia zleceia, co może mieć istoty wpływ a kalkulację oferty i tym samym a retowość zleceia. Czy doświadczeie polskiej firmy będzie uzawae za graicą? Czy będzie miała oa prawo do wykoywaia prac? Otóż, jeżeli przedsiębiorstwo ma prawo do prowadzeia działalości w Polsce, ma możliwość prowadzeia jej rówież w iym kraju człokowskim UE, i to bez rejestracji działalości/spółki a miejscu. Krajowe uprawieia i doświadczeie muszą zostać uzae, a uzyskaie iezbędych do tego dokumetów powio być formalością. Pomoże w tym sieć Pojedyczych Puktów Kotaktowych 4, które w poszczególych krajach mają umożliwić firmom z zagraicy prowadzeie działalości. Pojedycze pukty Kotaktowe w różych państwach działają bardzo różie, jedak a pew- o warto się do ich zwrócić i sprawdzić, co mają do zaoferowaia. Przykładowo w Niemczech w puktach moża załatwić wszystkie formalości i uzyskać wiele ceych iformacji a temat zamówień. Zamówieia poza UE Powstaje pytaie, jak wygląda sytuacja w krajach spoza Uii Europejskiej. Polska, podobie jak wszystkie kraje uije, jest stroą Porozumieia ws. Zamówień Rządowych (Govermet Procuremet Agreemet GPA) zawartego w ramach Światowej Orgaizacji Hadlu (WTO). Umowa ta umożliwia firmom z państw ią objętych swobody dostęp do zamówień a szczeblu cetralym. Poza Uią Europejską stroami umowy są: Szwajcaria, Norwegia, USA, Chiy, Japoia, Isladia, Korea, Izrael, Sigapur, Lichtestei. Ozacza to, że polska firma może startować a rówych zasadach z iymi podmiotami w przetargu objętym GPA, p. w Chiach lub Izraelu. Na tej samej zasadzie firmy chińskie lub amerykańskie są w Polsce dopuszczae p. do przetargów a budowę autostrad. Natomiast w Norwegii, którą często iteresują się polskie firmy chcące realizować tam zamówieia publicze, obowiązują takie same zasady, jak w UE. Ozacza to, że polskie firmy mogą składać oferty do wszystkich przetargów, mimo że Norwegia ie jest człokiem Uii Europejskiej. Z kolei Szwajcaria dopuszcza bez ograiczeń firmy zagraicze tylko do przetargów objętych GPA. Udział firmy zagraiczej w iych przetargach może być możliwy a zasadzie dobrowolości. W praktyce istytucje zamawiające zaiteresowae otrzymaiem jak ajkorzystiejszych ofert bardzo często dopuszczają oferty z zagraicy. Tomasz Łyżwiński Artykuł ukazał się a łamach magazyu EKSPORTER wydawaego przez ośrodek Eterprise Europe Network przy Zachodiopomorskim Uiwersytecie Techologiczym w Szczeciie. 1 http://ec.europa.eu/iteral_market/public- procuremet/docs/moderisig_rules/cross- border-procuremet_e.pdf 2 Teders Electroic Daily http://www.ted.europa.eu 3 Jest to jedak automatycze tłumaczeie tylko podstawowych wiadomości i aby zapozać się ze szczegółami, trzeba sięgąć do orygialej wersji dokumetu. 4 http://ec.europa.eu/iteral_market/eu-go/ idex_pl.htm 16 Biulety euro ifo (07)

Prawo Sąd czy arbitraż? ROZWIĄZYWANIE MIĘDZYNARODOWYCH SPORÓW GOSPODARCZYCH Bartosz Medyk Wielu przedsiębiorców kierujących ofertę do zagraiczych kotrahetów stara się wyegocjować takie zapisy w umowie, dzięki którym w przypadku pojawieia się sporu właściwym sądem rozstrzygającym będzie sąd w ich państwie. Dzieje się tak dlatego, że prawo i procedury obowiązujące w kraju ojczystym są im lepiej zae iż przepisy w iych państwach. Przedsiębiorcom wydaje się zatem, że ewetuale dochodzeie roszczeń powio być prostsze. Wybór sądu Warto jedak pamiętać, że samo uzyskaie korzystego wyroku sądowego igdy ie jest celem samym w sobie. Z puktu widzeia przedsiębiorcy ajważiejsze jest bowiem wyegzekwowaie postaowień wyroku, czyli p. odzyskaie wierzytelości. I w tym miejscu często pojawia się problem wyrok sądu jedego państwa musi zostać uzay także przez sąd właściwy dla miejsca ierzetelego kotraheta. A to może okazać się dosyć skomplikowae ze względu a postępowaie delibacyje, czyli uzaie obcego orzeczeia sądowego. Późiej iezbęde będzie jeszcze przeprowadzeie wykoalości takiego orzeczeia. Polski kodeks postępowaia cywilego przewiduje istytucję uzaia orzeczeia państwa obcego z mocy prawa, jedakże jest to obwarowae liczymi wyjątkami. Orzeczeia sądów państw obcych w sprawach cywilych, które adają się do wykoaia w drodze egzekucji, stają się tytułami wykoawczymi po stwierdzeiu ich wykoalości przez sąd polski. Następuje oo, jeżeli orzeczeie jest wykoale w państwie, z którego pochodzi oraz ie istieją przeszkody określoe w art. 1146 1 i 2 Kodeksu postępowaia cywilego. Powyższe czyiki powodują, że koszty postępowaia gwałtowie rosą. Wydłuża się także czas odzyskaia ależości. Dla- tego dostarczając produkty bądź usługi zagraiczym kotrahetom lub iwestując poza krajem ojczystym, warto rozważyć wskazaie w umowie sądu miejscowego kraju kotraheta jako tego, który będzie rozstrzygał ewetuale spory. Za tym rozwiązaiem przemawia kilka względów. Po pierwsze, sąd miejscowy a podstawie miejscowego prawa wyda wyrok bez straty czasu a pozyskaie odpowiedich iformacji o prawie polskim. Po drugie, wydae przez sąd miejscowy orzeczeie, bez jakichkolwiek czyości dodatkowych, moża kierować do miejscowego komorika. Naturalie, jeżeli dojdzie do sporu, to warto skorzystać z usług miejscowego pełomocika prawego, gdyż pozwoli to zacząco skrócić czas postępowaia sądowego. Arbitraż Jedak przede wszystkim trzeba pamiętać, że oprócz rozwiązywaia sporów a drodze sądowej, moża dochodzić swoich roszczeń w postępowaiu arbitrażowym. Takie orzeczeia są uzawae przez zdecydowaą większość państw a świecie a mocy ratyfikowaych przez ie międzyarodowych kowecji, zwłaszcza Kowecji Nowojorskiej z 1958 r. 1 Postępowaie dotyczące uzaia i wykoaia wyroku arbitrażowego sprowadza się tylko do badaia przez sąd państwowy i to wyłączie a wiosek stroy, przeciwko Trzeba pamiętać, że oprócz rozwiązywaia sporów a drodze sądowej, moża dochodzić swoich roszczeń w postępowaiu arbitrażowym. której kierowae jest orzeczeie czy wyrok taki odpowiada przesłakom wymieioym w art. V Kowecji Nowojorskiej. Ich rygor jest mały, są oe bowiem jedyie przesłakami atury formalej. Sąd ie ma prawa badaia zasadości roszczeia. Zalety arbitrażu Wśród podstawowych zalet postępowaia arbitrażowego wymieia się: 1. Oszczędość kosztów zazwyczaj przy sprawach o większej wartości przedmiotu sporu arbitraż będzie tańszy od postępowaia sądowego, zwłaszcza że postępowaie takie jest jedoistacyje; często ie ma też potrzeby powoływaia biegłych w sprawie, tak jak w przypadku sądowictwa powszechego; posiedzeia składu arbitrażowego mogą odbywać się a odległość przy użyciu elektroiczych środków przekazu wtedy z całego postępowaia sporządza się steogram, a poadto jest oo agrywae. 2. Oszczędość czasu sprawa ie czeka w kolejce w sądzie, ale jest rozstrzygaa od razu. 3. Jedoistacyjość postępowaia pozwala to zaoszczędzić czas i pieiądze. 4. Poufość postępowaia/zasada tajości o rozprawach/orzeczeiach ie iformuje się osób postroych; jest to szczególie istote, gdy w grę wchodzi ieujawieie tajemicy hadlowej. 5. Swobodę wyboru sądu, języka, miejsca postępowaia wyikają oe z regulamiu sądu arbitrażowego. 6. Zasadę słuszości sąd polubowy ie jest związay przepisami prawa (gdyby same stroy go ie określiły); sąd może zdecydować w takiej sytuacji, czy orzekie a podstawie przepisów prawa materialego, czy też a zasadzie słuszości. 7. Fachowość arbitrów w sądzie polubowym ie tylko prawicy są arbitrami; często są imi specjaliści z dziedziy, której dotyczy spór; zajomość obcego języka wśród arbitrów jest ormą pozwala to uikąć powoływaia armii biegłych po jedej i drugiej stroie. Biulety euro ifo (07) 17

Prawo Dlatego zawierając umowę z zagraiczym kotrahetem, warto rozważyć zawarcie w iej klauzuli arbitrażowej. Dobrze jest też wybrać sąd arbitrażowy zaufaej izby hadlowej. Spora część przedsiębiorców obawia się, że arbitraż jest postępowaiem drogim i zarezerwowaym dla dużych przedsiębiorców. Rzeczywiście, jeżeli w jakiejś sprawie zostaie powołaych siedmiu arbitrów i określi się dwuistacyjość takiego postępowaia, koszty mogą być zacze. Jedak większość sporów w arbitrażu dla małych i średich przedsiębiorców może rozsądzić trybuał arbitrażowy w składzie jedego lub maksymalie trzech arbitrów. Zawierając umowę z zagraiczym kotrahetem, warto rozważyć zawarcie w iej klauzuli arbitrażowej. Arbitraż w Uii Europejskiej Uia Europejska od wielu lat podkreślała zaczeie iych iż sądowe metod rozwiązywaia sporów. W jedej z rezolucji Parlametu Europejskiego zostało wręcz zazaczoe, że alteratywe sposoby pomagają stroom uikać tradycyjych procedur sądowych, mogą stać się szybką i opłacalą alteratywą dla sporów sądowych 2. 18 czerwca 2013 r. w Dzieiku Urzędowym Uii Europejskiej zostały opublikowae rozporządzeie w sprawie iteretowego rozstrzygaia sporów olie (Rozporządzeie ODR) 3 i dyrektywa w sprawie alteratywych metod rozstrzygaia sporów (Dyrektywa ADR) 4. Obie te regulacje składają się a tzw. pakiet ADR. Dyrektywa ADR powia zostać implemetowaa do krajowych porządków prawych do 9 lipca 2015 r., atomiast Rozporządzeie ODR, które jest stosowae wprost, zaczie obowiązywać w poszczególych krajach człokowskich od 9 styczia 2016 r. Platforma ODR Na podstawie Rozporządzeia ODR dla kosumetów i przedsiębiorców uijych, którzy dążą do pozasądowego rozstrzygięcia sporu, ma zostać utworzoa platforma iteretowa platforma ODR. Jej zadaiem jest: 1) udostępiaie elektroiczego formularza skargi, który może wypełić stroa skarżąca, 2) iformowaie o skardze stroę, przeciwko której wiesioo skargę, 3) wskazaie właściwego podmiotu pozasądowego rozstrzygaia sporów (tzw. podmiot ADR), do rozpozaia skargi i przekazaia jej temu podmiotowi ADR, 4) ieodpłate udostępieie elektroiczego arzędzia rozpatrywaia spraw, które umożliwi stroom i podmiotowi ADR prowadzeie postępowań w zakresie iteretowego rozstrzygaia sporu za pośredictwem platformy ODR, 5) udostępieie stroom i podmiotowi ADR tłumaczeia iformacji, które są iezbęde dla rozstrzygięcia sporu. Platforma ODR umożliwi przeprowadzaie całej procedury rozstrzygaia sporów umowych za pośredictwem iteretu w ciągu 30 di. Podstawowymi założeiami dyrektywy ADR jest ałożeie a podmioty ADR obowiązku spełieia określoych kryteriów jakości. Ozacza to, że będą oe musiały mieć odpowiedie kwalifikacje w zakresie rozstrzygaia sporów, a w swojej działalości kierować się zasadą bezstroości, przejrzystości, skuteczości i sprawiedliwości. Dzięki dyrektywie ochroą zostaą objęci rówież kosumeci, którzy zyskają dostęp do skuteczego i iedrogiego sposobu rozstrzygaia sporów z przedsiębiorcami, iezależie od rodzaju abywaych towarów i usług, sposobu ich abywaia (przez iteret lub w iy sposób), a także miejsca zakupu w UE (w państwie zamieszkaia lub za graicą). Kosumeci dokoujący zakupów przez iteret w iym państwie UE będą mogli rozstrzygać Kosumeci dokoujący zakupów przez iteret w iym państwie UE będą mogli rozstrzygać spory umowe z uijymi przedsiębiorcami przez iteret. spory umowe z uijymi przedsiębiorcami przez iteret. Szacuje się, że kosumeci zaoszczędzą a tym rówowartość ok. 0,2% PKB UE (22,5 mld EUR). Dla przedsiębiorców dostęp do alteratywych metod rozstrzygaia sporów będzie miał kluczowe zaczeie dla zarządzaia stosukami z klietami oraz do poprawy wizeruku firmy. Pozwoli im także zaoszczędzić koszty postępowaia sądowego. Uzbekista Akty prawe Republiki Uzbekistau dotyczące iwestycji zagraiczych zostały sporządzoe w oparciu o ormy prawa międzyarodowego i ależą do ajbardziej postępowych systemów prawych państw Wspóloty Niepodległych Państw (WNP). Dekret Prezydeta Republiki Uzbekistau z 10 kwietia 2012 r. O dodatkowych środkach sprzyjających przyciągaiu bezpośredich iwestycji zagraiczych 5 stał się ważym krokiem tworzącym dogody klimat iwestycyjy, w tym dał podstawy prawe dla międzyarodowych rozstrzygięć sporów. W odiesieiu do sporów powstałych w związku z iwestycjami zagraiczymi lub działaiami powiązaymi, stroy mają do wyboru kilka mechaizmów rozwiązywaia: egocjacje (w fazie przed sporem), rozwiązaie sporów przez uzbecki (państwowy) sąd gospodarczy, lokaly sąd arbitrażowy, arbitraż międzyarodowy. Należy jedak mieć a względzie, że lokaly sąd arbitrażowy może orzekać wyłączie a podstawie prawa uzbeckiego. W sytuacji, gdy umowa zawarta pomiędzy dwoma osobami prawymi (lokalą lub zagraiczą) jest poddaa prawu uzbeckiemu i ie określa jurysdykcji sporu, to właściwym będzie regioaly sąd gospodarczy, który rozstrzygie a podstawie pozwu jedej ze stro. Kodeks postępowaia gospodarczego 6 staowi, że zagraicze podmioty mają takie same prawa i obowiązki, jak podmioty lokale. Zagraiczi iwestorzy zwykle są zaiteresowai tym, aby zapisać w umowach klauzule określające, że wiążący arbitraż będzie wyłączym sposobem rozstrzygaia sporu. Pomiięcie takich zapisów sprawi, że rozstrzygięcie sporu przez arbitraż międzyarodowy będzie bardzo utrudioe. 18 Biulety euro ifo (07)

Prawo Arbitraż jest jedą z ajbardziej efektywych metod rozstrzygaia sporów. Jak pokazują dae Komisji Europejskiej dotyczące sprawości wymiaru sprawiedliwości w krajach Wspóloty Europejskiej, w porówaiu do tradycyjego postępowaia sądowego arbitraż pozwala zaoszczędzić stroom poad 190 di. To wskaźik, który doskoale obrazuje skuteczość tego rozwiązaia. W Polsce postępowaie sądowe przy sporze o wartości 200 000 EUR trwa średio 540 di, arbitraż zaś w podobej sprawie tylko 352 di. Na tym tle, awet przyjmując odmiey w iektórych aspektach od uijego system prawa i wymiaru sprawiedliwości w Uzbekistaie i Azerbejdżaie, arbitraż może być w obu państwach skuteczą, alteratywą metodą rozwiązywaia sporów. Fot. zasoby włase Jak wskazują doświadczeia z wielu krajów, powodzeie wprowadzeia ADR (Alterative dispute resolutio) będzie uzależioe jedak od stau świadomości i wiedzy przedstawicieli wymiaru sprawiedliwości i przedsiębiorców a temat zasad stosowaia oraz efektywości arbitrażu. Przełamaie tej podstawowej w mojej oceie bariery warukuje dalszy rozwój ADR. r. pr. Włodzimierz Chróścik dzieka Okręgowej Izby Radców Prawych w Warszawie Poadto Uzbekista zawarł około 50 umów dwustroych w ramach ochroy iwestycji zagraiczych oraz ratyfikował szereg wielostroych międzyarodowych aktów prawych w tej dziedziie. Od 1995 r. jest także człokiem Kowecji Nowojorskiej. Dodatkowo w ramach podpisaych już wcześiej umów istieje możliwość rozstrzygaia arbitrażowego zgodie z zasadami Międzyarodowego Cetrum Rozwiązywaia Sporów Iwestycyjych w Waszygtoie, Międzyarodowego Sądu Arbitrażowego przy Międzyarodowej Izbie Hadlowej w Paryżu, Sądu Arbitrażowego przy Sztokholmskiej Izbie Hadlowej lub iych stałych trybuałów arbitrażowych, jak i tych powoływaych ad hoc". Jedo z ostatich orzeczeń dotyczących iwestowaia i arbitrażu dotyczyło Republiki Uzbekistau, gdzie iwestor oddał sprawę pod rozstrzygięcie międzyarodowe. Zalazła się oa w trybuale arbitrażowym w Międzyarodowym Cetrum Rozwiązywaia Sporów Iwestycyjych (ICSID) w Waszygtoie z powództwa spółki zajmującej się produkcją metalu (M. Ltd.) przeciwko Republice Uzbekistau. Sta faktyczy przedstawiał się w sposób astępujący: w celu założeia w 2000 r. zakładu przetwórstwa molibdeu, zagraicza spółka oraz uzbecki kombiat góriczo-metalurgiczy powołały do istieia joit veture. W opiii rządu Uzbekistau spółka ie zrealizowała swoich podstawowych zadań sprecyzowaych w dokumetach założycielskich joit veture, tj. ie wprowadziła owej techologii oraz ie osiągęła celów produkcyjych. Ostatecz- ie polityka spółki spotkała się z zarzutem rażącego łamaia przepisów walutowych, celych i podatkowych Uzbekistau. W rezultacie skarb państwa ie otrzymał sporej kwoty w formie podatków i iych zobowiązań płaticzych. Założyciel spółki joit veture ze stroy uzbeckiej zwrócił się do uzbeckiego sądu gospodarczego z wioskiem o zwrot ależych dywided. W związku z powyższym przedsiębiorcy związai ze spółką zagraiczą wieśli pozew arbitrażowy przeciwko Republice Uzbekistau do ICSID. Po rozpatrzeiu sprawy trybuał arbitrażowy oddalił roszczeia spółki. Trybuał dopatrzył się, że iwestycje spółki X były prowadzoe z aruszeiem ustawodawstwa Uzbekistau, a działalość hadlowa przedsiębiorstwa od początku osiła zamioa korupcyje. Azerbejdża Procedura uzawaia i wykoywaia zagraiczych wyroków w Azerbejdżaie jest ustaowioa przez Kodeks postępowaia cywilego 7. Kwestia uzaia i wykoywaia orzeczeń zagraiczych ależy do kompetecji Sądu Najwyższego. Dokoując powyższego, musi o kierować się przepisami krajowymi, jak rówież wiążącymi umowami międzyarodowymi, których Azerbejdża jest stroą. Wyroki sądów zagraiczych są uzawae a podstawie zasady wzajemości. Ustawodawstwo Azerbejdżau ie określa termiu, w ramach którego zagraicze wyroki sądowe muszą być wyegzekwowae. Jedakże a grucie praktyki moża stwierdzić, że rozpatrzeie i wydaie decyzji w sprawie uzawaia i wykoywaia orzeczeia zagraiczego trwa do trzech miesięcy. Arbitraż międzyarodowy Iwestorzy zagraiczi mogą powoływać się a przepisy Kodeksu postępowaia cywilego oraz ustawy o ochroie iwestycji zagraiczych z dia 15 styczia 1992 r. 8, zgodie z którymi spory iwestycyje mogą być rozwiązae przez sądy azerbejdżańskie lub zgodie z procedurą rozstrzygaia sporów uzgodioą uprzedio przez stroy w umowie. Uzgodieie takie może obejmować arbitraż międzyarodowy, który odbędzie się w Azerbejdżaie lub za graicą. Międzyarodowy arbitraż odbywający się w Azerbejdżaie przeprowadzay jest zgodie z ormami prawymi określoymi w Ustawie o Międzyarodowym Arbitrażu z dia 18 listopada 1999 9. Stosowie do ustaloych zasad, stroy: same mogą dokoać wyboru iezależych arbitrów dowolej arodowości, postępowaie może być prowadzoe w języku wybraym przez stroy, zastosowaie prawa materialego (z wyjątkiem tych spraw, które muszą być rozstrzygae wyłączie a mocy ustawodawstwa Azerbejdżau, tzw. przepisy wymuszające swoją właściwość) i prawa procesowego może być przedmiotem wyboru przez stroy. Ustawa jest bardzo liberala i pozwala stroom wybrać w zasadzie wszystkie waruki arbitrażu. W przypadku gdy waruki przeprowadzeia arbitrażu ie zostały przewidziae przez same stroy, Sąd Najwyższy Republiki Azerbejdżau może rozwiązać takie uchybieia. Biulety euro ifo (07) 19

Prawo Podsumowaie Mając a względzie zalety postępowaia arbitrażowego, rozwiązaie to powio zyskiwać a popularości zarówo w państwach Uii Europejskiej, jak i poza ią. Możliwość skorzystaia z rozwiązań polubowych wydaje się szczególie waża w sytuacji, gdy iwestor ie ma dostateczego zaufaia do systemu sądowego w iym państwie lub po prostu ie chce się wikłać w długotrwałe i uciążliwe procesy. Uzawaie orzeczeń arbitrażowych jest jedym z fudametów tworzących dobry klimat iwestycyjy. Uzawaie orzeczeń arbitrażowych jest jedym z fudametów tworzących dobry klimat iwestycyjy. To szczególie waże dla państw zaiteresowaych pozyskiwaiem iwestycji zagraiczych. Ich itegracja z gospodarką światową, ściśle powiązaa ze zdobyciem zaufaia iwestorów zagraiczych, ie jest możliwa bez istieia sprzyjających waruków prawych. Bartosz Medyk Kacelaria Ius Europae 1 Kowecja o uzawaiu i wykoywaiu zagraiczych orzeczeń arbitrażowych sporządzoa w Nowym Jorku dia 10 czerwca 1958 r. (DzU z dia 16 lutego 1962 r.) DzU 64.40.270. 2 Rezolucja Parlametu Europejskiego z dia 25.10.2011 r. w sprawie alteratywych metod rozwiązywaia sporów w sprawach cywilych, hadlowych i rodziych. 3 Rozporządzeie PE i Rady UE r 524/2013 z dia 21 maja 2013 r. w sprawie iteretowe- go rozstrzygaia sporów kosumeckich olie (Olie Dispute Resolutio ODR). 4 Dyrektywa Parlametu Europejskiego i Rady UE r 2013/11/UE z dia. 21 maja 2013 r. w sprawie alteratywych metod rozstrzygaia sporów kosumeckich (Alterative Dispute Resolutio ADR). 5 Dekret Prezydeta Republiki Uzbekistau r UP-4434 z d. 10 kwietia 2012 roku O dodatkowych środkach stymulowaia pozyskiwaia bezpośredich iwestycji zagraiczych". 6 Kodeks postępowaia gospodarczego Republiki Uzbekistau, datoway a dzień 30 sierpia 1997,. 477-I ze zmiaami z dia 14 maja 2014 г. ЗРУ-372. 7 Kodeks postępowaia cywilego Republiki Azerbejdżau z 28 grudia 1999 780-IQ ze zmiaami z 26 maja 2000, 886-IQ. 8 Ustawa o ochroie zagraiczych iwestycji z dia 7 kwietia 1992, 97 wraz z późiejszymi zmiaami. 9 Ustawa o Arbitrażu Zagraiczym z 19 listopada 1999 r., o syg. 757-IГ. Nowe ryki Ryek spożywczy w Malezji Możliwości eksportu polskich jabłek Artur Dąbkowski Malezyjski ryek żywości i apojów staje się coraz bardziej wyrafioway. Dzieje się tak ze względu a rosącą świadomość i wymagaia kosumetów, zwłaszcza w zakresie zdrowego odżywiaia. W efekcie zwiększa się zapotrzebowaie a produkty miimalie przetworzoe, świeże, orgaicze i aturale. Uwarukowaia ryku spożywczego Malezji Zgodie z iformacjami podawaymi przez Retail Group Malaysia 1 około 60% sprzedaży detaliczej żywości przypada a tradycyje sklepy spożywczo-warzywe oraz sklepy specjalistycze. Wartość detaliczego ryku żywości i apojów jest obecie oceiaa a 15,69 mld USD. W 2015 r. szacuje się jej wzrost do 21,17 mld USD. Koleja cechą charakterystyczą braży spożywczej w Malezji jest dyamiczy i stale rosący ryek usług żywościowych powstaje coraz więcej jadłodaji, kafeterii, restauracji, itd. Aktualie ryek te jest wyceiay a 4,9 5,5 mld USD. W ciągu ostatich kilku lat wzrastał o średio o ok. 6,5% roczie; w latach 2015 17 jest przewidyway jego dalszy wzrost w tempie 7 10%. Międzyarodowe sieci detalicze w coraz większym stopiu wpływają a detaliczy ryek żywościowy w Malezji; w większych aglomeracjach praktyczie go zdomiowały. Aktualie w tym kraju jest poad 450 hiper- i supermarketów oraz około 1000 sklepów osiedlowych. Malezja jest państwem szybko rozwijającym się i stosukowo zamożym. W 2013 r. wzrost PKB wyiósł tu 5,1%, zaś przecięty dochód a głowę mieszkańca przekroczył 11 tys. USD. Wśród 29 ml obywateli domiują wyzający islam Malajowie (62%). Poadto Malezję zamieszkuje ludość pochodzeia chińskiego (28%), iduskiego (7%) oraz ie acje. Taki skład arodowościowy ma wpływ a strukturę popytu spożywczego w Malezji ze względu a religię, przyzwyczajeia smakowe, tradycję poszczególych kuchi oraz zasobość portfela różych grup społeczych i arodowościowych. 20 Biulety euro ifo (07)