Metodyka oceny funkcjonalnej Gdańsk, 2014
Koordynacja projektu PI-PWP Wielowymiarowy model wsparcia i identyfikacji kompetencji zawodowych Wydział Programów Rynku Pracy Projekt i publikacja współfinansowane są przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Autorzy: dr inż. Katarzyna Jach dr hab. inż. Jerzy Grobelny, prof. PWr dr inż. Rafał Michalski Wymienieni autorzy są pracownikami Politechniki Wrocławskiej, Wydziału Informatyki i Zarządzania Copyright by Gdańsk, 2014 Jakiekolwiek drukowanie, kopiowanie i inne rodzaje wykorzystania treści publikacji dozwolone jest wyłącznie w celach niekomercyjnych i dla użytku własnego. Projekt graficzny i skład: Piotr Machola ISBN 978-83-940348-3-2 ISBN 978-83-940348-6-3 Publikacja jest dystrybuowana bezpłatnie. Wydawca: ul. Podwale Przedmiejskie 30 80-824 Gdańsk tel. 58 326 18 01 fax 58 326 48 94 e-mail: wup@wup.gdansk.pl www.wup.gdansk.pl Arbetsfˆrmedlingen Arbetsfˆrmedlingen Arbetsfˆrmedlingen Arbetsfˆrmedlingen Wielowymiarowy model wsparcia Wielowymiarowy i identyfikacji kompetencji model wsparcia zawodowych Wielowymiarowy model wsparcia i i Wielowymiarowy identyfikacji kompetencji model zawodowych wsparcia i identyfikacji kompetencji zawodowych
Spis treści 3 Spis treści Alfabetyczny wykaz skrótów...5 1. Wprowadzenie...6 2. Ocena możliwości funkcjonalnych (FCE)...8 a. Diagnoza możliwości funkcjonalnych w Modelu...8 b. Obszary diagnozy FCE w ramach modelu...9 3. Przebieg oceny możliwości funkcjonalnych (FCE) w ramach modelu...12 a. Schemat oceny możliwości funkcjonalnych (FCE)...12 b. Przygotowanie do diagnozy...13 i. Analiza dokumentacji...13 ii. Organizacja sesji- sale, narzędzia, materiały...13 c. Realizacja diagnozy...14 i. Wywiad wprowadzający...14 Przedstawienie się terapeuty zawodowego oraz sposobu badania w OK...14 Uzupełnienie dokumentacji, w tym zgody na badania i zgody na przetwarzanie danych osobowych...15 Wywiad dotyczący niesprawności...16 Wywiad dotyczący wykonywanej pracy i wybranej roli zawodowej, a także konkretnych zawodów w których Klient widzi swoją przyszłość...16 Wywiad fizjoterapeutyczny bez pomiaru obwodów i długości oraz zakresów ruchomości segmentów ciała...16 Odczuwanie bólu przez Klienta...17 ii. Przebieg diagnozy możliwości funkcjonalnych (badania FCE)...18 Podstawowa procedura testowania FCE stosowana w ramach modelu...18 Alternatywna procedura testowania FCE stosowana w ramach modelu...20 iii. Obserwacja i ocena...21 iv. Metody oceny i wnioskowania...22 d. Podsumowanie diagnozy...23 i. Dyskusja asesorska...23 ii. Opracowanie raportu z badań...24 iii. Wzór raportu...30 e. Sesja informacji zwrotnych...31 i. Przygotowanie do sesji...31 ii. Przebieg sesji...31 iii. Zalecenia po diagnozie...32 iv. Rekomendacje dla terapeuty zawodowego w zakresie sposobu prowadzenia rozmowy...32 v. Trudne sytuacje w trakcie procesu diagnozy...33
4 Metodyka oceny funkcjonalnej 4. Narzędzia...35 a. Opis zadań testowych diagnozy FCE...35 i. Podstawowa procedura testowania FCE stosowana w ramach modelu...43 b. Kwestionariusz PAR-Q...45 c. Kwestionariusz Spine Fuction Sort (SFS)...45 d. Kwestionariusz Hand Function Sort (HFS)...46 e. Kwestionariusze i podejścia do oceny bólu...46 f. Przykłady systemów FCE. Kryteria wyboru systemu...48 g. Ocena przetestowanego systemu...49 i. Szkolenie i pomoc techniczna...50 ii. Wyposażenie pozwalające na badanie systemem Workwell...50 iii. Ocena sposobu prowadzenia badań...53 h. Literatura rekomendowana terapeutom zawodowym świadczącym usługi opracowane w ramach Modelu...54 i. Zakres zastosowań metodyki...55 5. Literatura cytowana...57 Zał. 1. Wybór systemu FCE...60 Zał. 2. Schemat wywiadu fizjoterapeutycznego według Herberta Frischa...74 Zał. 3. Ankieta samooceny osoby niepełnosprawnej...75 Zał. 4. Kwestionariusz bólu i podejścia do oceny bólu...97 a. Kwestionariusz bólu...97 b. Podejścia do oceny bólu...97 i. Kwestionariusz Melzacka...97 ii. Zmodyfikowany Arkusz Oceny Bólu wg Szatanika...99 iii. Krótki kwestionariusz Melzacka...100 iv. Zmodyfikowany kwestionariusz Laitinena (1976)...101 v. Zestandaryzowany Kwestionariusz Nordycki...103 vi. Zmodyfikowany Kwestionariusz Nordycki...104 vii. Kwestionariusz bólowy w metodyce SOWA...104 Zał. 5. Macierz zawodów omówienie...107 a. Opis Macierzy zawodów...107 b. Procedura korzystania z Macierzy zawodów...108 Zał. 6. Macierz zawodów w wersji elektronicznej...110 Zał. 7. Wzór raportu z objaśnieniami...111 Zał. 8. Wykorzystanie psychologicznych zadań diagnostycznych do badania możliwości funkcjonalnych...119 Zał. 9. Abstrakty wybranych pozycji literaturowych...123 Bibliografia...134
Spis treści 5 Alfabetyczny wykaz skrótów COTEC Council of Occupational Therapists for the European Countries FCE Functional Capacity Evaluation ocena możliwości funkcjonalnych KASP Kwestionariusz Analizy Stanowiska Pracy Model PI PWP Wielowymiarowy Model Wsparcia i Identyfikacji Kompetencji Zawodowych O*NET The Occupational Information Network POK Pomorski Ośrodek Kompetencji OK Ośrodek Kompetencji OT Occupational Therapist terapeuta zawodowy PAR-Q Physical Activity Readiness Questionnaire kwestionariusz gotowości do aktywności fizycznej
6 Metodyka oceny funkcjonalnej 1. Wprowadzenie Zeszyt Metodyczny przeznaczony jest dla osób, które chciałyby poznać wypracowane w Modelu standardy nowej w polskich Publicznych Służbach Zatrudnienia (PSZ) usługi badania możliwości funkcjonalnych (Functional Capacity Evaluation FCE). Szczególnymi odbiorcami zeszytu powinny być osoby mające pracować jako terapeuci zawodowi, np. w nowych Ośrodkach Kompetencji. W zeszycie przedstawiono usługę polegającą na badaniu możliwości funkcjonalnych Klienta. Celem diagnozy jest ocena fizycznej strony Klienta jak Klient radzi sobie z różnymi czynnościami roboczymi i pozycjami w pracy, a co za tym idzie czy spełni wymogi pracy na danym stanowisku lub jakiej pomocy potrzebuje, aby móc spełnić te wymagania. Takie badanie polega na prowadzeniu przez profesjonalistów (fizjoterapeutów lub terapeutów zawodowych) testów najczęściej obejmujących różne zadania związane z pracą i badających różne aspekty sprawności funkcjonalnej. Do przeprowadzenia diagnozy używa się specjalnych systemów do diagnozy możliwości funkcjonalnych (FCE). Są one używane zarówno do oceny zdolności ludzi do konkretnej pracy, jak i w kontekście powrotu do pracy na przykład osób przechodzących proces rehabilitacji. Poprzez badanie FCE mogą być osiągane również cele poza diagnostyczne, takie jak zwiększenie świadomości Klienta dotyczącej pracy własnego ciała, uzyskanie zgodności samooceny Klienta z wynikami obiektywnych testów funkcjonalnych oraz zmotywowanie Klienta do pracy nad rozwojem własnych możliwości funkcjonalnych lub przeciwdziałania problemom zdrowotnym poprzez odpowiednią aktywność fizyczną. Rezultatem usługi są wyniki badań funkcjonalnych opisane w raporcie wraz z odniesieniem do norm. Raport otrzymuje Klient i doradca zawodowy/doradca klienta kierujący Klienta do Ośrodka Kompetencji. Raport zawiera indywidualne rekomendacje związane ze stanem zdrowia Klienta, jego możliwościami i ograniczeniami zdiagnozowanymi podczas badania FCE oraz wymaganiami stawianymi przez pracę, jaką Klient wykonuje lub zamierza wykonywać. Główną informacją otrzymaną w wyniku badania FCE jest zestawienie dopuszczalnych dla Klienta czynności i pozycji roboczych wraz z ich czasami trwania. Znajomość możliwości funkcjonalnych stanowi punkt wyjścia dla usługi doradztwa ergonomicznego opisanej w Zeszycie Metodycznym nr 4. Jak wspomniano powyżej, badania FCE prowadzić może fizjoterapeuta lub terapeuta zawodowy. Dla potrzeb Modelu przyjęto, że terapeutą zawodowym jest doświadczony fizjoterapeuta po dodatkowym specjalistycznym szkoleniu z obsługi wybranego systemu diagnostycznego. Kompetencje i kwalifikacje terapeutów zawodowych, a także zadania realizowane przez nich w ramach Modelu zawiera Zeszyt Metodyczny nr 5. Zeszyt Metodyczny zawiera podstawowe informacje o ocenie możliwości funkcjonalnych i obszarach diagnozy (rozdział 2.). Szczegółowo przebieg tej diagnozy opisuje rozdział 3. Rozdział 4. zawiera przegląd narzędzi stosowanych do badania FCE, w tym ogólny opis testów dia-
1. Wprowadzenie 7 gnostycznych i kwestionariuszy stosowanych w procedurze badania. W rozdziale tym znajduje się również opis kryteriów wyboru systemu FCE i ocena systemu przetestowanego w Modelu, a także zestawienie wyposażenia niezbędnego do prowadzenia badań wraz z jego szacunkowym kosztem. W załącznikach do Zeszytu Metodycznego znajdują się dodatkowe narzędzia mogące stanowić wsparcie dla terapeuty zawodowego dokonującego oceny możliwości funkcjonalnych.
8 Metodyka oceny funkcjonalnej 2. Ocena możliwości funkcjonalnych (FCE) Ocena możliwości (zdolności) funkcjonalnych (Functional Capacity Evaluation FCE) ma długą tradycję w wysoko rozwiniętych krajach (Gaudino E. i in., 2001). Już w latach 30. ubiegłego wieku próbowano przewidywać zdolności do pracy za pomocą laboratoryjnych testów. Formalne podejście do tego przewidywania okazało się jednak nieudane, a skupiało się na odrzucaniu kandydatów do pracy nieosiągających odpowiednich progów w prostych badaniach psychofizjologicznych (Rotter, 2003). Obecnie ciągle trwają badania podstawowe nad trafnością i rzetelnością różnego typu testów najczęściej obejmujących różne zadania i badających różne aspekty sprawności funkcjonalnej (np. Bieniek i Bethge, 2014). Wśród praktycznych zastosowań tego typu podejść wyróżniają się systemy badawcze skonstruowane specjalnie techniczne urządzenia i kwestionariusze badające poziomy różnych grup czynników psychofizycznych. Najszerzej rozpowszechnione systemy, takie jak Valpar czy WorkWell (inne scharakteryzowano w załączniku nr 1), są używane zarówno do oceny zdolności ludzi do konkretnej pracy, jak i w kontekście powrotu do pracy osób przechodzących proces rehabilitacji. Każdy z systemów podchodzi do badań w myśl określonych założeń. Można wyróżnić w tej mierze dwa główne paradygmaty. Pierwszy klasyczna metodyka laboratoryjna, jest rozwinięciem psychotechniki i bazuje na szczegółowych badaniach prostych cech psychofizycznych, np. czasu reakcji na bodźce, siły mięśni, szybkości ruchów itp. Drugi paradygmat kinezjologiczny polega na ocenie człowieka w sytuacjach związanych z ruchem, szczególnie w symulowanych zadaniach rzeczywistej pracy. Taką filozofię reprezentuje m.in. wykorzystywany w POK system WorkWell i jak wynika z przeprowadzonych studiów i analiz, to podejście jest prawdopodobnie najlepiej zweryfikowane, co potwierdzają publikacje w renomowanych czasopismach (patrz załącznik nr 1). Weryfikacja systemów tego typu polega na sprawdzeniu jego trafności i rzetelności, czyli odpowiedzi na pytanie, czy badanie laboratoryjne dobrze przewiduje zachowania (osiągnięcia) badanego w pracy i czy podobnie przewiduje te zachowania w podobnych warunkach. a. Diagnoza możliwości funkcjonalnych w Modelu Istotnym problemem w konstruowaniu systemów do badań możliwości czy zdolności funkcjonalnych jest ogromna ilość możliwych do zbadania cech zarówno psychologicznych, jak i fizjologicznych. W proponowanym podejściu do badań FCE w Modelu przyjęto następujące założenia: diagnozie powinny podlegać w miarę możliwości wszystkie istotne obszary decydujące o poziomie możliwości funkcjonalnych,
2. Ocena możliwości funkcjonalnych (FCE) 9 badania powinny być zrealizowane w rozsądnym czasie, badania powinny pozwolić na sformułowanie i prowadzić do sprecyzowania z jednej strony porady dla Klienta określającej najlepiej pasujące do jego wyników obszary aktywności (zawody, grupy zawodów), a z drugiej strony określić przeciwwskazania wynikające z ewentualnych ograniczeń funkcjonalnych i/lub zalecane korekty ergonomiczne niwelujące lub łagodzące owe ograniczenia, badania powinny określić obszary możliwości funkcjonalnych, w których zakresie Klient nie ma ograniczeń. b. Obszary diagnozy FCE w ramach modelu Taksonomię oceny funkcjonalnej najszerzej ujmującą badane dotąd parametry przedstawiono w pracy Gaudino E. i in. (2001). Autorzy ujęli w systematyczny sposób 5 ogólnych domen (obszarów) oceny, które podzielili na 33 czynniki konceptualne, a te z kolei na 131 czynników funkcjonalnych. Niezależnie od stosowanej nomenklatury łatwo zauważyć, że liczba czynników stwarza praktyczne problemy związane z racjonalnym, całościowym stosowaniem tego typu ocen. Warto jednak podkreślić, że w większości prac poświęconych omawianej sferze autorzy zgadzają się z zasadniczym wyróżnionym w omawianej pracy zestawem domen oceny możliwości. Są to: 1. domena sensoryczno-percepcyjna, 2. domena fizyczna, 3. domena poznawczo-intelektualna, 4. domena emocjonalno-interpersonalna, 5. domena zawodowa. Ponieważ domeny 3 5 obejmują czynniki psychologiczno-socjologiczne będące przedmiotem zainteresowania innych składowych Modelu (patrz Zeszyty Metodyczne nr 1 i 2), w przyjętym tutaj podejściu analizowane są jedynie dwie pierwsze domeny. Czynniki koncepcyjne wyróżnione w cytowanej taksonomii dla domeny fizycznej i sensoryczno-percepcyjnej obejmują: używanie kończyn dolnych, używanie kończyn górnych, używanie głowy i tułowia, używanie ręki, utrzymywanie postawy ciała, przyjmowanie dowolnej pozycji ciała,
10 Metodyka oceny funkcjonalnej ruchomość ciała, przenoszenie ręczne przedmiotów, słuch, wzrok, czucie skórne (percepcja dotyku, wibracji, bólu itp.), czucie proprioceptywne (położenie segmentów ciała względem siebie), czas reakcji, możliwości przetwarzania obrazów. Oczywiście każdy z czynników może być badany różnymi zestawami testów i w każdym systemie badawczym te testy są inne. Wymienione dwie grupy czynników koncepcyjnych wydają się szczególnie istotne z punktu widzenia zastosowań praktycznych, bowiem większość z nich znalazła miejsce w dostępnych systemach badawczych scharakteryzowanych w załączniku nr 1. Ponadto te dwie grupy czynników (domeny) są w większości reprezentowane jako kryteria dopasowania typu pracy do poziomu możliwości kandydata w systemie O*Net zrealizowanym dla Amerykańskiego Departamentu Pracy i dostępnym on-line (http://www.onetonline.org). Typologia sytemu O*Net różni się od taksonomii przyjętej przez Gaudino i in. (2001). Przyjęte w O*Net czynniki zostały zdefiniowane na niższym, dokładniej sprecyzowanym poziomie niż czynniki konceptualne tej taksonomii. Jednak w dużej mierze czynniki O*Net pokrywają wyróżnione przez Gaudino i współpracowników obszary i mogą być traktowane jako mierniki poszczególnych czynników konceptualnych (obszarów) diagnozy dla tej taksonomii. Szczegółową analizę powiązania obszarów diagnozy taksonomii z czynnikami O*Net ilustruje tablica 1. Tablica 1. Powiązania obszarów badawczych przyjętej taksonomii FCE i macierzy O*Net Obszar badawczy taksonomia Możliwości funkcjonalne (macierz O*Net) Używanie kończyn dolnych Koordynacja kończyn Szybkość ruchów kończyn Używanie kończyn górnych Koordynacja kończyn Szybkość ruchów kończyn Synchronizacja czasowo-przestrzenna Siła statyczna Siła dynamiczna Używanie głowy i tułowia Siła statyczna Siła dynamiczna Równowaga ciała Siła tułowia Używanie ręki Szybkość palców i nadgarstka Zręczność palców Zręczność manualna Utrzymywanie postawy ciała Równowaga ciała Koordynacja ciała Przyjmowanie dowolnej pozycji ciała Koordynacja ciała Gibkość (elastyczność)
2. Ocena możliwości funkcjonalnych (FCE) 11 Ruchomość ciała Gibkość (elastyczność) Przenoszenie ręczne przedmiotów Zdolność do pracy dynamicznej Siła dynamiczna (moc) Wytrzymałość fizyczna Siła tułowia Siła statyczna Słuch Lokalizacja dźwięku Rozpoznawanie mowy Czułość słuchu Uwaga słuchowa Wzrok Percepcja (poczucie) głębi Widzenie peryferyjne Wrażliwość na olśnienia Widzenie z bliska Widzenie nocne Widzenie dali Rozróżnianie kolorów Czucie skórne Niebadane Czucie proprioceptywne (położenie segmentów ciała względem siebie) Koordynacja ciała Czas reakcji Czas reakcji Czas reakcji złożonej (lub reakcji z wyborem) Możliwości przetwarzania obrazów Niebadane * Kolorem pomarańczowym zaznaczono obszary badane przez testy opisane w obszarze narzędzia. Jak widać z tablicy 1., poziomy wymagań czynniki badane w systemie O*Net i czynniki konceptualne taksonomii pomimo innej konceptualizacji dotykają logicznie tych samych obszarów poza czuciem skórnym i przetwarzaniem obrazowo-przestrzennym, które w systemie O*Net nie występują.
12 Metodyka oceny funkcjonalnej 3. Przebieg oceny możliwości funkcjonalnych (FCE) w ramach modelu Diagnoza możliwości funkcjonalnych obejmuje badanie systemem FCE poprzedzone wywiadem wprowadzającym, a uwieńczone sesją informacji zwrotnych. a. Schemat oceny możliwości funkcjonalnych (FCE) Badanie FCE obejmuje pięć podstawowych etapów: 1. Przygotowanie do diagnozy historia KMenta określenie statusu społecznego, medycznego i zawodowego Klienta określenie celu badania FCE i szczegółowych pytań 2. Badanie dopuszczające określenie aktualnego stanu zdrowia Klienta (braku stanu ostrego) określenie ewentualnych przeciwwskazań do badania FCE określenie zakresu badania FCE 3. Testy możliwości funkcjonalnych pomiar możliwości funkcjonalnych Klienta przy użyciu testów i baterii testów FCE określenie możliwości i ograniczeń funkcjonalnych Klienta 4. Interpretacja wyników badania ocena i interpretacja wyników testów FCE przez przeszkolonego terapeutę zawodowego określenie możliwości wykonywania pracy na podstawie wyników badania FCE 5. Raport końcowy opis istotnych kwestii medycznych i zawodowych oraz wyników badania dopuszczającego wyniki badania FCE porównanie możliwości funkcjonalnych Klienta z wymaganiami stanowiska pracy rekomendacje Rysunek 1. Schemat badania możliwości funkcjonalnych Źródło: opracowanie własne na podstawie Hart, Isernhargen, Matheson 1993.
3. Przebieg oceny możliwości funkcjonalnych (FCE) 13 b. Przygotowanie do diagnozy i. Analiza dokumentacji Przed diagnozą terapeuta zawodowy powinien zapoznać się ze skierowaniem Klienta. Powinien to zrobić z odpowiednim (kilkudniowym) wyprzedzeniem w stosunku do pierwszej wizyty Klienta w Ośrodku Kompetencji, tak, aby w razie wątpliwości lub pytań mieć czas na kontakt z doradcą zawodowym / doradcą Klienta z instytucji kierującej lub bezpośrednio z Klientem. Istotne dla terapeuty zawodowego elementy skierowania to (oprócz danych identyfikujących): ocena niepełnosprawności Klienta (orzeczenie, stopień niepełnosprawności, rodzaj niepełnosprawności, odczuwanie bólu, doradztwo ergonomiczne wraz z ewentualnym zakresem określonym w polu oczekiwania wobec wizyty w OK, rola zawodowa określenie roli zawodowej, wykonywane zawody zgodne z rolą zawodową, preferencje wobec zawodów w przyszłości, mocne strony (samospostrzegane), jeśli uwzględniają cechy funkcjonalne. W zakresie badania możliwości funkcjonalnych rolą skierowania jest określenie spodziewanych problemów, np. przeciwwskazań do wykonywania testów. Określona rola zawodowa i/lub zawód wykonywany lub preferowany pozwala przemyśleć dobór testów dodatkowych z baterii testów FCE symulujących czynności robocze wykonywane w danym zawodzie. Terapeuta zawodowy, jeszcze przed bezpośrednim kontaktem z Klientem, może w oparciu o macierz zawodów (załączniki nr 5 i 6), opisy zawodów zawarte w Klasyfikacji zawodów i specjalności oraz bazę O*NET ustalić najbardziej istotne w danym zawodzie cechy psychofizyczne i odpowiednio dobrać testy zgodnie z opisem w rozdziale Narzędzia. W praktyce POK badanie FCE poprzedzone było diagnozą psychologiczną (jeśli była ona realizowana). Terapeuci zawodowi brali udział jako aktorzy w zadaniach testowych (próbkach pracy) wykonywanych w ramach diagnozy psychologicznej. Stanowiło to okazję do obserwacji zachowań funkcjonalnych Klienta. Powiązanie poszczególnych próbek pracy z obszarami oceny FCE pokazano w tablicy w załączniku nr 8. ii. Organizacja sesji sale, narzędzia, materiały Przed rozpoczęciem badania FCE należy przygotować odpowiednio pomieszczenie, narzędzia i materiały:
14 Metodyka oceny funkcjonalnej w pomieszczeniu powinny znajdować się wszystkie elementy systemu FCE opisane w rozdziale Narzędzia. Należy sprawdzić działanie pulsometru, pomieszczenie do badania FCE powinno być przewietrzone, elektrody pulsometru i obciążniki mankietowe itd. powinny być zdezynfekowane, w pomieszczeniu powinna być woda dla Klienta, w pomieszczeniu powinien być przygotowany zestaw dokumentacji: kwestionariusz bólu, kwestionariusz PAR-Q, kwestionariusz samooceny funkcjonalnej kręgosłupa oraz test SFS (Spine Function Sort), kwestionariusz samooceny funkcjonalnej rąk oraz test HFS (Hand Function Sort), zestaw kwestionariuszy do zapisu wyników badań i obserwacji Klienta, przydatnym narzędziem stosowanym w POK była tablica z kartkami zapisu wyników testu chodzenia w miejscu, gdzie jest on wykonywany. c. Realizacja diagnozy i. Wywiad wprowadzający Celem wywiadu wprowadzającego jest zebranie niezbędnych informacji od Klienta, zapoznanie Klienta z sensem działalności OK i przedstawienie ogólnego procesu diagnozy. Wywiad wprowadzający poprzedza łącznie usługę diagnozy funkcjonalnej i doradztwa ergonomicznego. Wywiad obejmuje następujące elementy: przedstawienie się terapeuty zawodowego oraz sposobu badania w OK, uzupełnienie dokumentacji, w tym zgody na badania i zgody na przetwarzanie danych osobowych (jeśli nie wypełniono ich wcześniej) oraz sprawdzenie kompletności dokumentacji Klienta, wywiad dotyczący niesprawności, w razie potrzeby można posłużyć się ankietą samooceny osoby niepełnosprawnej jako scenariuszem rozmowy (załącznik nr 3), wywiad dotyczący wykonywanej pracy i wybranej roli zawodowej, przedstawienie Klientowi zakresu, celu oraz przebiegu badania FCE, wywiad fizjoterapeutyczny wraz z wywiadem bólowym. Przedstawienie się terapeuty zawodowego oraz sposobu badania w OK Na wstępie kontaktu powinno nastąpić przedstawienie terapeuty zawodowego oraz wyjaśnienie jego zadań w Ośrodku. Ze względu na brak doświadczenia Klienta z podobnym stanowiskiem
3. Przebieg oceny możliwości funkcjonalnych (FCE) 15 pracy ta część rozmowy powinna się zakończyć zapytaniem Klienta, czy rozumie rolę terapeuty zawodowego w Ośrodku Kompetencji i czy nie potrzebuje dodatkowych wyjaśnień. W celu ułatwienia Klientowi zrozumienia roli terapeuty zawodowego w Ośrodku można podać przykłady rozwiązań ergonomicznych, np. dobranie krzesła do pracy, wysokości roboczej blatu itp. Przykładowy tekst wprowadzający: Jestem terapeutą zawodowym. Z wykształcenia jestem fizjoterapeutą. Badam, jak ludzie wykonują pracę fizyczną i radzę im, jak mogą ją wykonywać tak, aby się nie przemęczać i nie czuć bólu. Moim zadaniem w OK jest zdiagnozowanie Pani/Pana z punktu widzenia możliwości psychofizycznych, czyli Pani/Pana wytrzymałości, siły, sprawności rąk itp. Będę Pana/Panią prosił/a o wykonanie różnego rodzaju testów, jak stanie z podniesionymi rękami albo noszenie ciężarów nie są to ćwiczenia gimnastyczne jak na lekcjach wychowania fizycznego w szkole, ale ocena, jak zachowuje się Pana/Pani organizm przy ułożeniu ciała w różnych pozycjach i przy różnych obciążeniach. Czas trwania badania wynosi ok. 2,5 h. Może Pan/Pani w każdej chwili przerwać badanie. Po badaniu (następnego dnia) może Pan/Pani odczuwać ból, jak zakwasy po intensywnych ćwiczeniach fizycznych. Jest to normalne zjawisko i powinno ustąpić w ciągu kilku dni. Moją rolą jest dbać o Pani/Pana bezpieczeństwo podczas pobytu w OK i wszystkich testów. Chciałbym/chciałabym też przedstawić Pani/Panu narzędzia, które pomogą Pani/ Pana w pracy. Dlatego potrzebuję uzyskać od Pani/Pana informację o trudnościach w pracy, na przykład bólu, który Pani/Pan odczuwa podczas lub po pracy. Mam nadzieję, że mogę Pani/ Panu pomóc nie tylko w znalezieniu pracy, ale także w ułatwieniu Pani/Panu życia codziennego czy wykonywania czynności domowych. Uzupełnienie dokumentacji, w tym zgody na badania i zgody na przetwarzanie danych osobowych Na tym etapie terapeuta powinien dowiedzieć się o wszelkich zmianach w stosunku do dokumentacji, takich jak np. poprawa lub pogorszenie stanu zdrowia w stosunku do momentu wypełniania dokumentacji, zmiana sytuacji materialnej, zmiana danych adresowych. Należy przy Kliencie poprawić i zaktualizować jego dokumentację. Należy zadać pytanie o aktualnie odczuwane dolegliwości bólowe oraz stopień ich nasilenia. Istotnym celem tej części wywiadu jest sprawdzenie, czy Klient nie odczuwa obecnie zaostrzenia odczuwanych dolegliwości. Stan ostry (aktywny stan zapalny) w przypadku dolegliwości chronicznych (np. bólów kręgosłupa, niespecyficznych bólów dolnego odcinka pleców) jest przeciwwskazaniem do prowadzenia testów FCE. Należy zapytać Klientkę o ewentualną ciążę. Ciąża stanowi przeciwwskazanie do prowadzenia większości testów FCE (poza testami kwestionariuszowymi, testami pracy siedzącej i ewentualnie testami manipulacyjnymi). Na tym etapie należy również sprawdzić kompletność dokumentacji Klienta, w tym podpisanie przez niego wymaganych zgód i oświadczeń.
16 Metodyka oceny funkcjonalnej Wywiad dotyczący niesprawności W przypadku stwierdzenia niepełnosprawności Klienta (popartej orzeczeniem lub na podstawie samooceny) terapeuta zawodowy prosi Klienta o podanie dokładnych informacji dotyczących stopnia niepełnosprawności, problemów, ograniczeń itd. Jako scenariusz wywiadu ustrukturalizowanego można wykorzystać ankietę samooceny osoby niepełnosprawnej (załącznik nr 3). Do określenia sytuacji sprawiających trudność lub ból Klientowi można wykorzystać informacje przekazane w części B kwestionariusza (historia zatrudnienia). Na tej podstawie należy omówić z Klientem jego potrzeby, ograniczenia i oczekiwania w zakresie działania terapeuty zawodowego. Wywiad dotyczący wykonywanej pracy i wybranej roli zawodowej, a także konkretnych zawodów, w których Klient widzi swoją przyszłość Należy zwrócić szczególną uwagę na komponent fizyczny pracy na omawianych stanowiskach. Przykładowe pytania: W jakich pozycjach (stojącej, siedzącej, klęczącej, pochylonej) i w jakim czasie Klient pracował/ zamierza pracować? Czy któreś z tych pozycji sprawiają mu ból lub dyskomfort? Czy Klient nosi / zamierza nosić ciężary? Jak często? W jakich pozycjach? Jakie masy? Czy Klient wykonuje / zamierza wykonywać inne specyficzne czynności robocze? W oparciu o zidentyfikowaną rolę zawodową oraz informację od Klienta terapeuta przedstawia Klientowi zakres, cel oraz przebieg badania FCE, jeśli Klient ma być diagnozowany przy użyciu systemu FCE. Wywiad fizjoterapeutyczny bez pomiaru obwodów i długości oraz zakresów ruchomości segmentów ciała Wywiad, czyli fizjoterapeutyczne badanie podmiotowe, można podzielić na trzy części: wywiad personalny, dotyczący aktualnego stanu zdrowia i wywiad socjalny. Większość informacji z wywiadu personalnego (imię, nazwisko, wiek, stan cywilny, adres zamieszkania, wykształcenie, zawód) Klienta terapeuta zawodowy uzyskuje z dokumentacji Klienta (skierowanie do Ośrodka Kompetencji z ewentualnymi załącznikami) oraz początkowej części wywiadu wprowadzającego. Pozostałe istotne informacje dotyczą stanu zdrowia Klienta: przebyte choroby i urazy ciała, zabiegi operacyjne, pobyt w szpitalu, choroby dziedziczne, obecnie przyjmowane leki. Celem wywiadu personalnego obok znaczenia identyfikacyjnego jest porównanie wieku biologicznego z kalendarzowym. Różnica między wiekiem biologicznym a kalendarzowym wskazać może na stopień zaburzeń rozwojowych.
3. Przebieg oceny możliwości funkcjonalnych (FCE) 17 Wykonywany zawód może wskazać terapeucie zawodowemu specyficzne wymagania dla narządu ruchu Klienta oraz może tłumaczyć powstanie wielu schorzeń i zniekształceń statycznych, będących skutkiem przeciążenia pracą. Wywiad dotyczący aktualnego stanu zdrowia obejmuje uzyskanie wiadomości o czasie i okolicznościach, w których wystąpiły objawy bólowe, ich nasileniu i charakterze, rejonie odczuwania dolegliwości w momencie wystąpienia objawów oraz w czasie zbierania wywiadu, porównanie z poprzednimi incydentami, jeśli takie już występowały, oraz subiektywną interpretację objawów dokonaną przez pacjenta. Objawy mogą dotyczyć możliwości funkcjonalnych Klienta lub mogą znacznie wykraczać poza ten obszar. Odczuwanie bólu przez Klienta Proponowane do użytku narzędzie to kwestionariusz bólu zawarty w załączniku nr 4. Kwestionariusz stanowi podstawę do dalszej części wywiadu. Proponowane pytania to np.: Czy podczas pracy odczuwa Pan/Pani ból? Czy na swoim poprzednim stanowisku pracy odczuwał/odczuwała Pan/Pani ból podczas lub po pracy, który wiązał się z wykonywanymi czynnościami? Czy odczuwa Pan/Pani ból, który wiąże się z konkretnymi czynnościami? W przypadku pozytywnej odpowiedzi na pytania Klient wypełnia kwestionariusz bólu przy asesorach. W przypadku stwierdzenia dolegliwości bólowych należy dokładnie dowiedzieć się o rodzaj odczuwanego bólu, zidentyfikować sytuacje, w których ból się pojawia (zarówno w pracy, jak i w życiu pozazawodowym) oraz określić sposób radzenia sobie z bólem. Klientowi można zadawać następujące pytania pomocnicze: W jakich warunkach odczuwa Pan/Pani dolegliwości bólowe? Czy odczuwa Pan/Pani ból w trakcie pracy, po pracy, rano po przebudzeniu się? Czy może Pan/Pani opisać rodzaj odczuwanego bólu? Jeśli Klient nie potrafi określić rodzaju bólu, można podać określenia pomocnicze, np. ostry, tępy, rwący. Czy może Pan/Pani opisać czynności, które sprawiają Panu/Pani trudność w pracy/w życiu codziennym? Jeśli Klient nie potrafi określić rodzaju czynności, można podać przykłady, koncentrując się na życiu codziennym, np. noszenie zakupów, obieranie ziemniaków, czesanie się itp. Co Pan/Pani robi w takich sytuacjach? Jeśli Klient nie określa sposobu postępowania, można podać metody działania, np. Czy próbował Pan/Pani w takiej sytuacji? Proponowane rozwiązania to: zmiana postawy ciała, proszenie o pomoc, przyjmowanie leków, korzystanie z pomocy lekarskiej, rehabilitacja, zaprzestanie działania.
18 Metodyka oceny funkcjonalnej Przykładowe objawy świadczące o problemach funkcjonalnych to: bóle stawów, mięśni, kości, ograniczenie zakresu ruchów czynnych i/lub biernych, osłabienie siły mięśniowej, okresy zaostrzeń zaburzenia czucia, niedowłady lub porażenia, omdlenia, zamroczenia, bóle głowy, bezsenność w schorzeniach neurologicznych, duszność, sinica, obrzęki, uderzenia ciepła, bóle w okolicy serca lub kończyny górnej w dysfunkcjach układu krążenia, kaszel, odkrztuszanie, ilość i charakter wydzieliny, łaknienie, pragnienie, nudności, wymioty. Istotne są również informacje dotyczące ewentualnej rehabilitacji, stosowanych zabiegów i ich efektów. Terapeuta zawodowy powinien również poznać rodzaj i zakres wykorzystywanych pomocy, jak kule, protezy, ortezy. Terapeuta zawodowy może skorzystać z ankiety samooceny osoby niepełnosprawnej (załącznik nr 3) jako scenariusza do prowadzenia tej części wywiadu. Ostatnia część wywiadu fizjoterapeutycznego obejmuje informacje socjalne dotyczące sposobu utrzymania, warunków mieszkaniowych, osób pomagających, mobilności Klienta. Również w tym miejscu terapeuta zawodowy może skorzystać z ankiety samooceny osoby niepełnosprawnej (załącznik nr 3) jako pomocy do strukturowania wywiadu. Dla ułatwienia prowadzenia wywiadu fizjoterapeutycznego w załączniku nr 2 zawarto schemat wywiadu fizjoterapeutycznego według Frischa, stosowany często w praktyce w warunkach polskich. W końcowej części rozmowy Klient zapraszany jest do przeprowadzenia badania zgodnie z uzgodnionym grafikiem. W praktyce działalności POK wywiad wprowadzający podzielony został na dwie części. Pierwszą prowadził doradca zawodowy a drugą terapeuta zawodowy. W tym Zeszycie Metodycznym omówiono jedynie część wywiadu wprowadzającego realizowaną przez terapeutę zawodowego. Jeżeli ze względów organizacyjnych wywiad wprowadzający nie był realizowany bezpośrednio przed badaniem FCE, terapeuta zawodowy kończył wywiad na przedstawieniu Klientowi zakresu, celu oraz przebiegu badania FCE. Natomiast wywiad fizjoterapeutyczny stanowił wprowadzenie do diagnozy możliwości funkcjonalnych i poprzedzał badanie FCE. ii. Przebieg diagnozy możliwości funkcjonalnych (badania FCE) Diagnoza możliwości funkcjonalnych w POK prowadzona była najczęściej w drugim dniu pobytu Klienta w Ośrodku. Jeżeli Klient nie miał diagnozowanych kompetencji psychologicznych, diagnoza możliwości funkcjonalnych odbywała się bezpośrednio po wywiadzie wprowadzającym. Standardowy schemat badania FCE stosowany w Pomorskim Ośrodku Kompetencji nie odbiegał znacznie od schematu przedstawionego przez dostawcę systemu do badania FCE firmę WorkWell. Właściwe testy diagnostyczne poprzedzają badanie wstępne i testy kontrolne Podstawowa procedura testowania FCE stosowana w ramach modelu Procedurę opisano na podstawie Brouwer i in. 2003, Reneman i in. 2004, Bieniek i Bethge 2014 (z modyfikacjami). 1. Wywiad fizjoterapeutyczny.
3. Przebieg oceny możliwości funkcjonalnych (FCE) 19 2. Badanie wstępne ok. 5 min. a. Badanie ciśnienia. b. Badanie tętna spoczynkowego; wyznaczenie maksymalnego tętna wysiłkowego (MHR) wg wzoru 220 wiek. c. Klient zakłada pulsometr, a terapeuta sprawdza prawidłowość jego działania. 3. Testy kontrolne ok. 10 min. a. Przysiady (20 przysiadów). b. Test na równowagę. 4. Test siedzenia 30 min. W trakcie trwania testu klient wypełnia kwestionariusze i wykonuje testy koordynacji rąk: a. kwestionariusz bólu (jeśli nie był wypełniony wcześniej), b. kwestionariusz PAR-Q (jeśli nie był wypełniony wcześniej), c. wywiad: wzrost, waga, wiek. 5. Testy koordynacji rąk ok. 15 min. 6. Test stania 30 min. W trakcie trwania testu klient wypełnia kwestionariusze oraz wykonuje pomiar siły dynamometrem: a. kwestionariusz Hand Fuction Sort (HFS), b. kwestionariusz Spine Fuction Sort (SFS). 7. Test pomiaru siły ścisku dynamometrem ok. 1 min. 8. Test chodzenia 6 min. 9. Test podnoszenia z wysokości talii na podłogę ok. 15 min. 10. Test podnoszenia z wysokości talii w górę ok. 15 min. 11. Test noszenia z przodu ok. 5 min. 12. Siła statyczna pchanie/ciągnięcie 1 min. 13. Praca z uniesionymi rękami w obciążeniu 2 min. 14. Praca w pozycji stojącej pochylonej 5 min. 15. Praca w przysiadzie 1 min. 16. Praca w klęku 10 min. 17. Przemieszczanie się po schodach ok. 10 min. Dokładniejszy przebieg testów opisano w rozdziale 4. (Narzędzia).
20 Metodyka oceny funkcjonalnej Alternatywna procedura testowania FCE stosowana w ramach modelu Podczas działalności Pomorskiego Ośrodka Kompetencji wypracowano również drugą ścieżkę diagnostyczną, stosowaną w przypadku osób z przeciwwskazaniami do pełnego badania FCE. Zaobserwowano, że często badanie wstępne i test kontrolny (20 przysiadów) powodowały u Klientów z dysfunkcjami i obniżoną sprawnością takie podwyższenie tętna, że dalsze testy były niemożliwe. Po konsultacjach (m.in. podczas wizyty w ośrodku Beatrixoord w Holandii 1 ) zdecydowano się na wprowadzenie drugiego schematu diagnostycznego stosowanego w wypadku, gdy podczas wywiadu wprowadzającego lub wywiadu fizjoterapeutycznego Klient sygnalizuje problemy mogące istotnie wpłynąć na jego możliwości funkcjonalne. 1. Badanie wstępne. a. Badanie ciśnienia. b. Badanie tętna spoczynkowego; wyznaczenie maksymalnego tętna wysiłkowego (MHR) wg wzoru 220 wiek. 2. Testy kontrolne. a. Test na równowagę. 3. Test siedzenia. W trakcie trwania testu klient wypełnia kwestionariusze i wykonuje testy koordynacji rąk: a. kwestionariusz bólu (jeśli nie był wypełniony wcześniej), b. kwestionariusz PAR-Q (jeśli nie był wypełniony wcześniej), c. wywiad: wzrost, waga, wiek. 4. Testy koordynacji rąk. 5. Test stania. W trakcie trwania testu klient wypełnia kwestionariusze oraz wykonuje pomiar siły dynamometrem: a. kwestionariusz Hand Function Sort (HFS), b. kwestionariusz Spine Function Sort (SFS). 6. Test pomiaru siły ścisku dynamometrem. 7. Test chodzenia. Pozostałe testy przeprowadzano z zachowaniem dużej ostrożności, testy najbardziej obciążające (związane z noszeniem ciężarów) często nie były wykonywane w ogóle. Przeprowadzenie testów tego rodzaju jest zasadne, nawet jeśli obciążenie jest minimalne (np. pusty koszyk 2,5 kg obciążenia albo 1 kg odważnik), ponieważ umożliwia obserwację pracy ciała i ewentualną 1 Beatrixoord jest odziałem szpitala klinicznego UMCG Centrum voor Revalidatie w Groningen w Holandii. UMCG jest wiodącym ośrodkiem prowadzącym badania m.in. nad rzetelnością i trafnością systemów FCE.
3. Przebieg oceny możliwości funkcjonalnych (FCE) 21 poprawę techniki podnoszenia i przenoszenia ciężarów. Dodatkowo wykonanie testu może wpłynąć na podniesienie samooceny Klienta. Należy zauważyć, że nawet osoby z orzeczonym przez lekarza zakazem transportu ręcznego wykonują czynności tego rodzaju w domu, np. robiąc zakupy, podnosząc garnek czy czajnik napełniony wodą. Dodatkowo można rozważyć modyfikację testu tak, aby zmniejszyć obciążenie Klienta, np. przez redukcję liczby powtórzeń, zmniejszenie odległości lub wysokości 8. Test podnoszenia z wysokości talii na podłogę. 9. Test podnoszenia z wysokości talii w górę. 10. Test noszenia z przodu. 11. Siła statyczna pchanie/ciągnięcie. 12. Praca z uniesionymi rękami w obciążeniu. 13. Praca w pozycji stojącej pochylonej. 14. Praca w przysiadzie. 15. Praca w klęku. 16. Przemieszczanie się po schodach. W przypadku tej ścieżki diagnostycznej szczególnie często wykorzystywano testy dodatkowe jako alternatywę dla nieukończonych testów: 1. przenoszenie krótkie zamiast testu noszenia z przodu, 2. noszenie jedną ręką zamiast testu noszenia z przodu, 3. praca z uniesionymi rękami bez obciążenia 5 min zamiast testu pracy z uniesionymi rękami w obciążeniu, 4. praca w pozycji siedzącej pochylonej 15 min zamiast testu pracy w pozycji stojącej pochylonej, 5. klęk jednonóż 10 min zamiast testu pracy w klęku. Mimo że procedura alternatywna obejmuje z reguły mniej testów, nie trwa krócej ze względu na wydłużenie czasów realizacji poszczególnych testów, np. spowolnienia poruszania się itd. iii. Obserwacja i ocena Podczas badania FCE terapeuta zawodowy obserwuje i ocenia sposób wykonywania czynności testowych przez Klienta. Celem prowadzonej obserwacji jest przede wszystkim zapewnienie Klientowi bezpieczeństwa podczas testów. Z tego powodu podczas wszystkich testów, nawet
22 Metodyka oceny funkcjonalnej niewymagających dużej aktywności fizycznej, jak testy wykonywane podczas siedzenia, monitorowane jest tętno Klienta. Terapeuta zawodowy stale obserwuje Klienta, a w określonych warunkach przerywa badanie. Klient również może przerwać procedurę testowania w dowolnym momencie, o czym przypomina terapeuta przed rozpoczęciem testów. Z drugiej strony dla rzetelności i wiarygodności wyników testów istotne jest, żeby Klient włożył maksymalny wysiłek w wykonywane zadanie. Rolą terapeuty zawodowego jest więc również motywowanie Klienta do maksymalnego wysiłku podczas testów. Z doświadczeń POK wynika, że najtrudniejsze dla Klientów są testy związane z podnoszeniem i przenoszeniem ciężarów. Podczas tych testów motywująca rola terapeuty zawodowego jest najbardziej istotna. Terapeuta zawodowy obserwuje zachowanie Klienta już podczas wywiadu wprowadzającego i wywiadu fizjoterapeutycznego. Cennych informacji dostarczają również testy kontrolne (równowagi i przysiady). Po tej części diagnozy terapeuta zawodowy powinien mieć świadomość, które testy wchodzące w skład badania FCE będą dla Klienta najtrudniejsze. Obserwacje podczas testów potwierdzające wyniki testów kontrolnych świadczą o wiarygodności badania FCE. W dokumentacji systemu FCE stosowanego w POK znajduje się zestawienie ograniczeń fizycznych z trudnościami występującymi podczas testów funkcjonalnych. iv. Metody oceny i wnioskowania Terapeuta zawodowy ocenia zachowanie Klienta podczas testów, biorąc pod uwagę wyniki ilościowe i jakościowe. Wyniki ilościowe pozwalają ocenić, jak długo dana czynność może być wykonywana przez Klienta podczas pracy. Wyniki te bierze się pod uwagę w testach z określonym pułapem czasowym. Wyniki jakościowe obserwowane podczas testów wiążą się z wszelkimi zaobserwowanymi trudnościami Klienta. Podczas wszystkich testów terapeuta zawodowy dokonuje obserwacji według następujących kryteriów: 1. postawa odchylenia postawy, w tym asymetria, częste zmiany pozycji, 2. sposób wykonywania czynności odchylenia w sposobie poruszania się, tempo wykonywania ruchów, 3. zaangażowanie mięśni zaangażowanie mięśni głównych, pomocniczych i stabilizatorów, 4. reakcja fizjologiczna zmiany tętna, częstotliwości oddechów, pocenie się. Dla testów związanych z podnoszeniem i przenoszeniem ciężarów obserwacji dokonuje się według następujących kryteriów: 1. zaangażowanie mięśni stopień zaangażowania mięśni głównych, pomocniczych i stabilizatorów, 2. podstawa położenie stóp,
3. Przebieg oceny możliwości funkcjonalnych (FCE) 23 3. pozycja zapewnienie równowagi ciała przez przeciwwagę, 4. reakcja układu krwionośnego i oddechowego szybkość tętna i częstość oddechów, 5. kontrola i bezpieczeństwo płynność ruchów, kontrola nad ciężarem, 6. tempo wykonywania czynności. Do prowadzenia badań FCE w Pomorskim Ośrodku Kompetencji wykorzystano system WorkWell. System ten realizuje koncepcję badań kinezjologicznych, to znaczy został tak zbudowany, aby możliwości funkcjonalne badać za pomocą prostych zadań zbliżonych do rzeczywistych czynności roboczych, w których występują ruch i ogólne zaangażowanie psychofizyczne pracownika. Dokumentacja systemu WorkWell opisuje szczegółowo m.in.: pułapy czasowe poszczególnych testów oraz interpretację wyników testów, jakościowe kryteria obserwacji wraz z odniesieniem do obserwowanego poziomu trudności testów funkcjonalnych, sposób prowadzenia, obserwacji i interpretacji wyników dla testów przenoszenia i podnoszenia ciężarów, potencjalne obserwowane zachowania podczas wykonywania poszczególnych testów FCE i ich interpretację. d. Podsumowanie diagnozy i. Dyskusja asesorska Dyskusja asesorska prowadzona jest najczęściej w parze doradca zawodowy terapeuta zawodowy zajmujący się Klientem. W rzadkich przypadkach potrzebna jest konsultacja z całym zespołem asesorskim. Doradca zawodowy wykorzystuje informacje o możliwościach funkcjonalnych Klienta do ewentualnej modyfikacji psychologicznych zadań testowych. Konsultuje też z terapeutą zawodowym możliwości wykonania zadań przy różnego rodzaju dysfunkcjach. Doradca zawodowy wykorzystuje informacje od terapeuty zawodowego (przekazane ustnie lub w formie raportu) do wspólnego z Klientem sformułowania wskazówek rozwojowych, np. w zakresie częstotliwości i wymiaru czasowego ćwiczeń zaproponowanych przez terapeutę zawodowego. Doradca zawodowy współpracuje też z terapeutą zawodowym w zakresie objawów psychosomatycznych odczuwanych przez Klienta. Terapeuta zawodowy prowadzi obserwacje Klienta, jeśli uczestniczy jako aktor w zadaniach realizowanych w ramach diagnozy psychologicznej. Ponieważ w praktyce POK diagnoza ta często poprzedza badanie FCE i doradztwo ergonomiczne, często to właśnie diagnoza psychologiczna stanowi dla terapeuty pierwszą okazję do obserwacji zachowań ruchowych i nawyków Klienta. Dodatkowo korzystny jest fakt, że Klient, wykonując zadania psychologiczne, nie myśli o swojej stronie fizycznej, np. nie stara się utrzymać prawidłowej postawy ciała. Daje to terapeucie okazję do obserwacji Klienta w warunkach naturalnych. W załączniku nr 8
24 Metodyka oceny funkcjonalnej znajduje się zestawienie obserwacji możliwych do przeprowadzenia podczas realizacji zadań psychologicznych. Terapeuta zawodowy informuje też doradcę zawodowego o podejrzeniu obniżonej lub zawyżonej samooceny Klienta sformułowanym na podstawie obserwacji podczas testów możliwości funkcjonalnych lub na podstawie rozbieżności między wynikami testów Hand Function Sort (HFS) i Spine Function Sort (SFS) a rezultatami testów FCE. ii. Opracowanie raportu z badań Dla ułatwienia sposób opracowania danych do raportu przedstawiono według jego struktury z zachowaniem odpowiedniej numeracji. W początkowej części raportu należy podać dane identyfikacyjne Klienta: imię, nazwisko, numer PESEL oraz numer identyfikacyjny raportu, datę badania oraz imię i nazwisko terapeuty zawodowego. 1. OPIS ROZWIĄZYWANEGO PROBLEMU/PRZYPADKU. CHARAKTERYSTYKA BADANEJ OSO- BY, STANOWISKA PRACY / ROLI ZAWODOWEJ W części tej znajduje się podsumowanie informacji zebranych w trakcie procesu identyfikacji problemu we wcześniejszych etapach. Asesor powinien skrótowo określić przyczynę zgłoszenia się danej osoby na badania i tym samym określić i zapisać wyznaczoną ścieżkę badania. Źródłem informacji do tej części jest skierowanie, ankieta samooceny osoby niepełnosprawnej, informacje z wywiadu wprowadzającego oraz ewentualnie z dyskusji asesorskiej. 2. WYNIKI TESTÓW MOŻLIWOŚCI FUNKCJONALNYCH Należy zapisać odstępstwa od standardowej procedury, np. zastosowanie dodatkowych testów lub ograniczenia badania ze względu na przeciwskazania lekarskie. Źródłem informacji do tej części jest dokumentacja badania FCE. 2.1. CHARAKTERYSTYKA MOŻLIWOŚCI FIZYCZNYCH CAŁEGO CIAŁA POSTAWA: Charakterystyka w oparciu o testy postawy i równowagi ciała w pozycji siedzącej i stojącej. Minimalnie należy się odnieść do: postawy stojącej, postawy siedzącej, chodzenia po powierzchni płaskiej,
3. Przebieg oceny możliwości funkcjonalnych (FCE) 25 chodzenia po schodach, równowagi ciała. Zgodnie z procedurą badania FCE należy określić możliwy czas przyjmowania danej postawy/ wykonywania danej czynności podczas pracy. Możliwe charakterystyki: równowaga ciała zdolność do utrzymania lub przywrócenia równowagi ciała lub pozostania pionowo w niestabilnej pozycji (np. prace na dachu), koordynacja ciała zdolność do koordynowania ruchów kończyn i tułowia, kiedy całe ciało jest w ruchu. (np. taniec), synchronizacja czasowo-przestrzenna zdolność do koordynacji czasowej ruchów ciała lub aktywacji urządzeń w przewidywaniu zmian prędkości lub kierunku ruchu przedmiotów (np. praca na taśmie produkcyjnej, bieg przez płotki). PRZYJMOWANIE DOWOLNEJ POZYCJI: Charakterystyka w oparciu o testy pracy w wymuszonych pozycjach. Minimalnie należy się odnieść do: pracy w pochyleniu (stojąca i ewentualnie siedząca), pracy na klęcząco, pracy w przysiadzie, pracy z uniesionymi rękami. Dodatkowo można opisać inne badane pozycje wymuszone, np. praca w rozkroku, w obniżeniu, w skręceniu, na drabinie itp. Zgodnie z procedurą badania FCE należy określić możliwy czas przyjmowania danej postawy / wykonywania danej czynności podczas pracy. RUCHOMOŚĆ: Charakterystyka w oparciu o zakresy ruchomości segmentów ciała i kończyn oraz testy, w których ruch ma istotne znaczenie, np. przenoszenie przedmiotów na odległość, testy ciągnięcia i pchania, testy z puli testów dodatkowych: powtarzalnego sięgania i skręcania. Możliwe charakterystyki: gibkość (elastyczność) dynamiczna zdolność do szybkiego i powtarzalnego pochylania się, rozciągania, skręcania i sięgania ciałem, rękami i/lub nogami (np. zbieranie truskawek),
26 Metodyka oceny funkcjonalnej gibkość (elastyczność) statyczna zdolność do pochylania się, rozciągania, skręcania i sięgania ciałem, rękami i/lub nogami (np. sięganie na wysoką półkę), szybkość ruchów kończyn zdolność do wykonywania szybkich ruchów rękami lub nogami (np. gra w tenisa stołowego). 2.2. CHARAKTERYSTYKA MOŻLIWOŚCI KOŃCZYN NOGI: Charakterystyka możliwości i sposobu chodzenia w oparciu o testy zakresu ruchomości nóg w stawach i testy zawierające czynność chodzenia schody, drabina, przenoszenie przedmiotów na odległość. Minimalnie należy odnieść się do: pracy w pozycji stojącej, chodzenia po powierzchni płaskiej, chodzenia po schodach, chodzenia z obciążeniem, pracy w rozkroku z obciążeniem. Możliwe charakterystyki: koordynacja kończyn zdolność do koordynowania ruchów dwóch lub więcej kończyn (np. dwóch rąk, dwóch nóg lub ręki i nogi) podczas siedzenia, stania lub leżenia (np. zmiana biegów w samochodzie). Zgodnie z procedurą badania FCE należy określić możliwy czas przyjmowania danej postawy / wykonywania danej czynności podczas pracy. RĘCE: Charakterystyka w oparciu o badanie ruchomości w stawach, siły rąk i chwytu dłoni, szybkości i jakości ruchu rąk, pracy z rękami uniesionymi. Minimalnie należy ocenić: koordynację ręki na podstawie baterii testów, zręczność palców na podstawie testu krążków i śrubek (średnia), zręczność manualną na podstawie testu krążków, stabilność ręki na podstawie szpilek (ocena wizualna). Możliwe charakterystyki: stabilność ręki zdolność do stabilnego utrzymania dłoni względem ramienia podczas ruchu ramienia lub podczas utrzymywania dłoni i ramienia w jednym położeniu (np. podnoszenie do ust filiżanki z kawą),
3. Przebieg oceny możliwości funkcjonalnych (FCE) 27 koordynacja wzrokowo-ruchowa zdolność do szybkiej, powtarzalnej i precyzyjnej kontroli regulacji ustawień urządzeń lub pojazdów do wymaganych położeń (np. parkowanie, sterowanie pulpitem), zręczność palców zdolność do wykonywania precyzyjnych, skoordynowanych ruchów palców jednej lub obu rąk w celu połączenia, manipulowania lub obrabiania bardzo małych przedmiotów (np. przyszywanie guzików, wkręcanie drobnych śrubek), zręczność manualna zdolność do wykonywania szybkich ruchów dłoni, dłoni i ramienia lub obu rąk w celu połączenia, manipulowania lub obrabiania przedmiotów (np. żonglowanie, mycie naczyń), szybkość palców i nadgarstka zdolność do wykonywania szybkich, prostych i powtarzalnych ruchów palców, dłoni i nadgarstków (np. pisanie na klawiaturze). 2.3. UŻYWANIE TUŁOWIA I GŁOWY Charakterystyka możliwości w oparciu o pomiary zakresu ruchomości tułowia i szyi, testy pracy w pozycji pochylonej i na podwyższonej płaszczyźnie pracy, zadania angażujące system mięśniowo-szkieletowy. Możliwe charakterystyki: siła tułowia zdolność do wykorzystania mięśni brzucha i grzbietu do wspomagania pracy ciała w sposób powtarzalny lub stały w czasie bez osłabienia lub zmęczenia (np. noszenie worka na plecach). 2.4. PRZENOSZENIE I PODNOSZENIE PRZEDMIOTÓW Charakterystyka w oparciu o testy podnoszenia przedmiotów oraz przenoszenia obiektów na odległość. Możliwe charakterystyki: wytrzymałość fizyczna zdolność do wysiłku fizycznego w dłuższym czasie bez zadyszki lub utraty tchu (np. bieg maratoński), zdolność do pracy dynamicznej zdolność do powtarzalnej lub stałej w czasie pracy mięśni; obejmuje wytrzymałość mięśni i ich odporność na zmęczenie (np. kopanie ogródka), siła dynamiczna (moc) zdolność do dynamicznej, krótkiej pracy mięśni w celu wprawienia się w ruchu (jak przy biegach lub skokach) lub aby rzucić przedmiot, siła statyczna zdolność do wyzwolenia maksymalnej siły mięśni przy podnoszeniu, pchaniu, ciągnięciu i przenoszeniu przedmiotów (np. transport ręczny).