POLITYKA FISKALNA I POPYT GLOBALNY

POLITYKA FISKALNA I POPYT GLOBALNY 1. Rola państwa w ruchu okręŝnym państwo jako składnik popytu globalnego ZałoŜenia modelu popytowego (modelu zagregowanych wydatków): Ceny i płace są sztywne, w gospodarce istnieją niewykorzystane moce produkcyjne (Y f < Y p ), zatem faktyczne rozmiary produkcji są zdeterminowane przez poziom popytu globalnego. Determinanty popytu globalnego: a) Gospodarka zamknięta bez państwa: AD = C + I b) Gospodarka zamknięta z państwem: AD = C + I + G c) Gospodarka otwarta z państwem: AD = C + I + G + Ex - Im Dopływy: G + B Udział państwa w ruchu okręŝnym: Odpływy: T e + T d Dlaczego B nie powiększają dochodu narodowego? Płatności transferowe nie znajdują odpowiednika w wytworzonej wartości dodanej słuŝą jedynie redystrybucji istniejących dochodów. 1

PAŃSTWO A POPYT GLOBALNY ZałoŜenie: wszystkie podatki mają postać podatków bezpośrednich (zbyt trudne byłoby rozróŝnienie PKB w cenach rynkowych i PKB w cenach czynników produkcji) Czyli: przy braku podatków pośrednich PKB cr = PKB ccp Gospodarka zamknięta z państwem: AD = C + I + G C, I przypomnienie Analiza G: Czy G są autonomicznym składnikiem AD, podobnie jak inwestycje, czy teŝ ich poziom zmienia się wraz ze wzrostem dochodu? ZałoŜenie: W krótkim okresie, poziom G jest ustalany na pewnym poziomie wybranym przez rząd. Mamy teraz trzy autonomiczne składniki AD nie zmieniające się bezpośrednio wraz z bieŝącym dochodem i produkcją: Ca, I oraz G Odpływy z ruchu okręŝnego związane z działaniem państwa w gospodarce: Państwo pobiera podatki i dokonuje wypłat transferowych: podatki netto NT = T d - B (załoŝyliśmy, Ŝe nie ma podatków pośrednich!) NT zmniejszają dochody rozporządzalne ludności w stosunku do dochodu i produktu narodowego Y d = Y NT 2

ZałoŜenie upraszczające: NT są proporcjonalne do Y t stopa podatkowa netto NT = ty (wpływy podatkowe netto) Nowa formuła dochodu rozporządzalnego: Y d = Y NT = Y ty = Y(1- t) Zatem: Gospodarstwa domowe mogą zatrzymać jedynie część równą (1 t) kaŝdego dolara/kaŝdej złotówki dodatkowego dochodu przed opodatkowaniem. W jaki sposób poziom t i NT wpływa na poziom konsumpcji gospodarstw domowych? C a dla uproszczenia = 0 poziom C jest proporcjonalny do poziomu Y d KSK (krańcowa skłonność do konsumpcji z dochodu rozporządzalnego) wyznacza, jaka część dodatkowego dochodu gospodarstwa domowe przeznaczają na konsumpcję Zatem funkcja konsumpcji przybiera postać: C = KSK x Y d W sytuacji, gdy państwo wprowadza podatki, Y d nie jest juŝ równy Y, lecz (1- t)y Czyli: C = KSK(1 t)y Stąd: Przy istnieniu proporcjonalnej stopy opodatkowania netto t, KSK (krańcowa skłonność do konsumpcji z dochodu narodowego) jest powiązana z KSK (krańcową skłonnością do konsumpcji z dochodów rozporządzalnych): KSK = KSK (1 t) 3

Przy braku podatków, Y d = Y, a połoŝenie C zaleŝy od wielkości KSK oraz poziomu C a Przy proporcjonalnej stopie podatkowej t, spada Y d, więc spada takŝe poziom konsumpcji: Przykład: KSK = O,7; C a = 8; t = 0,2 Funkcja C przy braku podatków: C = 8 + 0,7 Y Funkcja C z podatkami: C = 8 + 0,7 Y d = 8 + 0,7(1 0,2)Y = 8 + 0,56 Y Podatki wpływają na zaleŝność C od Y tak, Ŝe zmniejszają kąt nachylenia krzywej konsumpcji. C C = 8 + 0.7 Y C = 8 + 0.7 Y d = 8 + 0,56 Y Ca a 0 Y 4

WPŁYW PODATKÓW NETTO NA WIELKOŚĆ PRODUKCJI Stopa podatkowa netto wzrasta gdy: a) państwo decyduje się podnieść stopę podatków bezpośrednich i/lub b) ograniczyć skalę płatności transferowych. Zmienia to KSK (krańcową skłonność do konsumpcji z dochodu narodowego) zmienia więc nachylenie krzywej C Aby wykreślić nową krzywą AD, do popytu konsumpcyjnego dodajemy, przy kaŝdym poziomie dochodu narodowego, stałą wielkość I + G. AD AD AD 0 Y 5

Zatem: podwyŝka stopy podatkowej netto prowadzi do obniŝenia poziomu produkcji w punkcie równowagi. Natomiast, spadek stopy podatków bezpośrednich lub wyŝsza stopa B spowodują spadek NT, a więc - wzrost AD i Y w punkcie równowagi. WPŁYW WYDATKÓW PAŃSTWA NA WIELKOŚĆ PRODUKCJI Przyjmijmy, Ŝe G = 200 i nie ma podatków (Y = Y d ) Wzrost G daje taki sam efekt, jak wzrost wydatków inwestycyjnych lub konsumpcji autonomicznej: wywołuje wzrost produktu społecznego o wielkość równą iloczynowi mnoŝnika i przyrostu G. AD AD = C + I + G AD = C + I G Dochód, produkcja 6

POŁĄCZONY EFEKT WYDATKÓW PAŃSTWA I OPODATKOWANIA Wyjściowy punkt równowagi w gospodarce zamkniętej bez państwa: I = 300; KSK = 0,7 więc AD = Y = 1000 Następnie pojawia się państwo: G = 200 T = 0,2 Więc: AD = Y Y =0,7(1 0,2) Y + 300 + 200 Y = 0,56 Y + 500 0,44 Y = 500 Y = 1136,(36) Czyli: połączonym efektem wyŝszych wydatków rządowych i podatków jest wzrost dochodu narodowego zapewniającego równowagę. MNOśNIK ZRÓWNOWAśONEGO BUDśETU mechanizm polegający na tym, Ŝe wzrost wydatków państwa, któremu towarzyszy taki sam wzrost podatków (a więc budŝet państwa pozostaje w równowadze), powoduje zwiększenie produkcji. 7

MNOśNIK W GOSPODARCE Z PAŃSTWEM korygujemy krańcową skłonność do konsumpcji o t (zamiast KSK zastosujemy KSK ) MnoŜnik = 1/1 - KSK KSK = KSK (1 t) Metody wpływu państwa za pośrednictwem polityki fiskalnej na popyt globalny i równowagę na rynku dóbr: 1. Polityka fiskalna (budŝetowa) decyzje państwa dotyczące wydatków i podatków. Równanie budŝetu: G + B = T d + T e Pojęcie nadwyŝki, równowagi i deficytu budŝetu państwa Skoro przyjęliśmy, Ŝe NT = T d + T e B, to moŝemy teŝ zapisać: G = NT Wzrost G prowadzi do zwiększenia produkcji zapewniającej równowagę. Przy danej stopie podatkowej, wpływy podatkowe wzrastają, a mimo to powiększa się deficyt budŝetowy (lub zmniejsza się nadwyŝka budŝetu). Dlaczego? Ruch okręŝny: planowane odpływy muszą być równe dopływom 8

S + NT = G + I S I = G NT (w stanie równowagi zamierzone oszczędności minus zamierzone inwestycje są równe deficytowi budŝetu państwa) Czyli: Przy danej stopie podatkowej wzrost G prowadzi do wzrostu AD i wzrostu poziomu Y d w punkcie równowagi (rosną i planowana C, i S) Skoro rosną planowane oszczędności powiększa się takŝe lewa strona równania (I są autonomiczne względem dochodu). Po prawej stronie równania NT nie moŝe wzrosnąć w takim samym stopniu, jak początkowy przyrost G: czyli w stanie równowagi (Y = AD) deficyt budŝetowy musi się powiększyć. Cele polityki fiskalnej: a) Dostarczanie dóbr i usług publicznych (brak jasnej granicy). b) Wtórny podział dochodu w celu złagodzenia nierówności, jakie moŝe stwarzać mechanizm rynkowy ale moŝe to prowadzić do nieefektywności. Narzędzia: progresja podatkowa + transfery c) Wykorzystanie budŝetu do łagodzenia przejściowych, czyli cyklicznych wahań. 2. Polityka stabilizacyjna: działania państwa zmierzające do utrzymania produkcji blisko poziomu produkcji potencjalnej. 9

DEFICYT A CHARAKTER POLITYKI FISKALNEJ Ekspansywna polityka fiskalna: cel zwiększenie dochodu narodowego Restrykcyjna polityka fiskalna: cel zmniejszenie dochodu narodowego Wbrew pozorom, bieŝący stan budŝetu państwa nie dostarcza wystarczających informacji o charakterze polityki fiskalnej... Deficyt moŝe się przecieŝ zmieniać z powodów nie mających wiele wspólnego z polityką fiskalną... np. w związku ze spadkiem I spada dochód przy stałych G i t oznacza to spadek wpływów podatkowych netto i wzrost deficytu. Przypomnijmy równanie budŝetu: G + B = T d + T e Deficyt budŝetu moŝe być spowodowany nie tyle działaniem państwa (czyli ekspansywną polityką budŝetową), ile niskim poziomem produkcji w gospodarce. Odwrotnie, przyczyną nadwyŝki budŝetowej moŝe być nie tyle restrykcyjna polityka budŝetowa, ile koniunktura. 10

Jak więc oceniać charakter polityki fiskalnej? W tym celu ekonomiści wprowadzają pojęcie budŝetu strukturalnego: a) BUDśET STRUKTURALNY: pokazuje, jaki byłby stan budŝetu gdyby produkcja osiągnęła poziom produkcji potencjalnej (hipotetyczny stan budŝetu, w sytuacji gdy produkcja faktyczna byłaby równa produkcji potencjalnej) O ekspansywności (restrykcyjności) polityki fiskalnej świadczy istnienie strukturalnego deficytu budŝetowego (strukturalnej nadwyŝki budŝetowej). Kiedy polityka państwa byłaby ekspansywna, poziom G przekraczałby wielkość NT pobieranych przy poziomie produkcji potencjalnej. W ten sposób eliminujemy zmiany NT związane ze stanem koniunktury... b) Korekta wielkości deficytu budŝetowego o wpływ inflacji: wielkości wydatków państwa oraz odsetek od długu publicznego obliczone przy wykorzystaniu realnych, a nie nominalnych stóp procentowych. AUTOMATYCZNE STABILIZATORY: mechanizmy w gospodarce, które zmniejszają podatność PNB na szoki (np. spadek popytu inwestycyjnego). Automatyzm nikt nie musi decydować o ich uruchomieniu proporcjonalna stopa podatkowa (PIT, VAT) zasiłki dla bezrobotnych Zawsze, gdy spada Y, spadają wpływy z podatków, i rosną zasiłki Mechanizm działanie mnoŝnika: 11

Im wyŝsza jest stopa podatkowa, tym słabsze będzie oddziaływanie mnoŝnika na zmianę rozmiarów produkcji w punkcie równowagi DYSKRECJONALNA (AKTYWNA) POLITYKA FISKALNA poza mechanizmem automatycznych stabilizatorów, celowy wpływ państwa na poziom G lub t, by przybliŝać gospodarkę do stanu pełnego zatrudnienia (obniŝanie podatków, zwiększanie wydatków). OGRANICZENIA AKTYWNEJ POLITYKI FISKALNEJ 1. Opóźnienia czasowe (zarówno w rozpoznaniu sytuacji, jak i w podejmowaniu decyzji i wreszcie, wystąpieniu ich skutków w gospodarce). 2. Niepewność co do wartości podstawowych wielkości w gospodarce, np. mnoŝnika (moŝna ją jedynie szacować na podstawie danych z przeszłości) lub co do poziomu nie związanych z działalnością państwa źródłach popytu autonomicznego (np. I). 3. Efekty pobudzone w popycie autonomicznym: zmiany polityki budŝetowej mogą wywoływać przeciwstawne zmiany C a czy I. DŁUG PUBLICZNY I DEFICYT Dług publiczny (narodowy) całkowite, pozostające do spłaty zadłuŝenie państwa. Związek deficytu i długu Finansowanie długu publicznego: zadłuŝenie wewnętrzne i zewnętrzne, finansowanie deficytu przez kreację pieniądza poŝyczka w banku centralnym (wzrost podaŝy pieniądza) lub 12

seniorat (dochód z emisji pieniądza: średniowieczni władcy wpadający w finansowe tarapaty odchudzali złote monety) podatek inflacyjny - obniŝanie realnej wartości długu państwowego zaciągniętego w aktywach nominalnych. Dlaczego zbyt wysoki dług jest niebezpieczny? Pułapka zadłuŝenia MoŜe być konieczne zwiększenie t, by pokryć koszty obsługi długu, a wysoka t = spadek Y Wysokie zadłuŝenie moŝe spowodować nadmierny deficyt, jeśli rząd nie moŝe podnieść t wtedy konieczne albo kolejne poŝyczki, albo dodruk pieniędzy niebezpieczeństwo inflacji Herbert Hoover Niech będą błogosławieni młodzi, albowiem to oni odziedziczą dług narodowy. 13

WPŁYW HANDLU ZAGRANICZNEGO NA DOCHÓD NARODOWY Bilans handlowy NX (eksport netto) = X Z X > Z nadwyŝka handlowa X < Z deficyt handlowy X Z Z = KSI x Y X Y Równowaga w gospodarce otwartej: AD = Y AD = C + I + G + X Z Co określa wielkość X i Z? Popyt na eksport autonomiczny względem naszego dochodu, zaleŝy od popytu (dochodu) zagranicy X zwiększa AD, równoległe przesunięcie w górę (przy Z = 0) 14

Popyt na import rośnie wraz ze wzrostem poziomu dochodu w kraju KSI (MPI) krańcowa skłonność do importu informuje, jaką część kaŝdej dodatkowej jednostki dochodu narodowego podmioty krajowe chcą wydać na dodatkowy import. Zatem: kaŝdy dodatkowy UDS/zł dochodu wywołuje wzrost popytu konsumpcyjnego, ale zwiększa takŝe planowany import. Dodatkowy dochód wywołuje więc wzrost popytu konsumpcyjnego na produkty krajowe nie o wartości KSK, ale KSK KSI, czyli zmienia się nachylenie krzywej AD... KSK (KSK w gospodarce otwartej) = KSK(1 t) - KSI MnoŜnik w gospodarce otwartej przybiera więc formułę: M = 1/1-(KSK(1 t) - KSI) Wzrost KSI spowoduje jeszcze większy spadek wartości mnoŝnika... WARUNEK RÓWNOWAGI W GOSPODARCE OTWARTEJ AD = Y AD = C + I + G + X Z oraz odpływy = przypływy S + NT + Z = I + G + X S I = G NT + NX Czyli: 15

NadwyŜka oszczędności nad inwestycjami musi być równa deficytowi budŝetowemu plus eksport netto (nadwyŝka handlowa). LUKI: PKB, DEFLACYJNA I INFLACYJNA Rzeczywista wielkość produkcji w gospodarce (w stanie krótkookresowej równowagi) Y e zazwyczaj nie jest równa poziomowi produkcji potencjalnej Y p Powstaje tzw. luka PKB: Dodatnia Y p > Y e Ujemna - Y p < Y e O ile naleŝy zmienić poziom planowanych wydatków autonomicznych (C a, I, G), aby doszło do zamknięcia luki PKB (Y p = Y e )? W zaleŝności od charakteru luki i wielkości mnoŝnika w danej gospodarce, naleŝy odpowiednio zmniejszyć lub zwiększyć te wydatki. 1. Luka deflacyjna (recesyjna) nadwyŝka wchodzących w skład zagregowanych wydatków planowanych wydatków autonomicznych, zapewniających osiągnięcie przez gospodarkę produkcji potencjalnej, nad rzeczywistą wielkością tych wydatków. trzeba zwiększyć planowane wydatki autonomiczne nakręcić koniunkturę 16

2. Luka inflacyjna nadwyŝka rzeczywistej wielkości wydatków autonomicznych wchodzących w skład planowanych wydatków zagregowanych nad poziomem tych wydatków zapewniającym osiągnięcie przez gospodarkę produkcji potencjalnej. trzeba zmniejszyć planowane wydatki autonomiczne Luka PKB jest zawsze większa od luki inflacyjnej czy deflacyjnej zmiana planowanych wydatków autonomicznych, zgodnie z mechanizmem mnoŝnikowym, powoduje większą od niej samej zmianę planowanych wydatków zagregowanych. 17