Wykład 17.12.2010 Gospodarka i modele ustrojowe państw Pierwszego, Drugiego i Trzeciego Świata w latach 50.-70. Chiński wariant komunizmu. Zachód (Pierwszy Świat): 1. Konferencja w Bretton Woods w VII 1944 - propozycje J. M. Keynesa motyw walki z biedą i wyrównywania poziomów gospodarczych państw (jedna waluta międzynarodowa (nie dolar!), ograniczenia dla ruchu kapitału spekulacyjnego, zobowiązanie rządów do prowadzenia polityki pełnego zatrudnienia, pozostawienie rządom większej swobody w polityce kursowej) - rzeczywiste uzgodnienia: - powołanie Międzynarodowego Funduszu Walutowego (pożyczki na pokrycie deficytów budżetowych lub handlowych w krajach prowadzących prorynkowe reformy gospodarcze) i Banku Światowego (Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju długoterminowe pożyczki na inwestycje modernizacyjne) - ustalenie stałego kursy wymiany walut (zmiany za zgodą MFW) - uznanie dolara jedyną walutą wymienialną na złoto - obowiązek prowadzenia przez państwa zbilansowanej polityki finansowej - brak międzynarodowych regulacji ruchów kapitału spekulacyjnego - ustalenie dominacji mocarstw Zachodu w zarządzaniu MFW i BŚ 1. Europa Zachodnia pierwsze lata odbudowy 1944-45 walka z inflacją (wymiana pieniędzy) w poszczególnych krajach 1944-47 rządy lewicy (W. Bryt., Francja, Włochy, kraje Beneluxu i skandynawskie) tendencja do interwencjonizmu państwa oraz samowystarczalnościgospodarczej. 2. Zaangażowanie USA w stosunki gospodarcze w Europie Zachodniej 40.- 50. Motywy: - podniesienie Europy z ruin - zmontowanie bloku antyradzieckiego (w tym pozbawienie komunistów udziału w rządach w Europie Zachodniej) - zbudowanie strefy zbytu amerykańskich nadwyżek produkcyjnych oraz inwestycji kapitałowych Sposoby: 1945-47 pomoc UNRRA (przekazanie lub wyprzedaż nadwyżek amerykańskich głodującej Europie) 5 VI 1947 ogłoszenie planu G. Marshalla (wykonanie 1948-52) przekazanie w formie pożyczek i pomocy 13 mld $ przy zobowiązaniu beneficjentów do prowadzenia zdyscyplinowanej polityki finansowej
(stabilności i walki z deficytem) oraz zwiększenia produkcji Konsekwencje: - uruchomienie rozwoju gospodarczego - odsunięcie od władzy komunistów (i pozostawienie ich na stałe w opozycji) 3. Polityczne otoczenie czasów cudu gospodarczego w Europie Zachodniej lat 50. 60. rola chadeków i socjaldemokratów Realizacja Keynesowskiej polityki interwencjonizmu gospodarczego powstanie modelu państwa welfare state - RFN CDU/CSU (1949-1969) - Włochy chrześcijańska demokracja (DC 1947-1961 sama; od 1962 z socjalistami) - Japonia Partia Liberalno-Demokratyczna (od 1946) - Francja (rządy koalicyjne) - Skandynawia (socjaldemokraci) 4. Rozwój gospodarczy Europy Zachodniej w latach 50. - urbanizacja i industrializacja (fordowski model produkcji) - otwarcie rynków państw narodowych i stały wzrost popytu (samochody, sprzęt, AGD, kredyty mieszkaniowe) 5. Rozwój gospodarczy Europy w latach 60. - powstanie rynku eurodolarów - silna presja inflacyjna na skutek rozbudowy osłon socjalnych konflikty państwa ze związkami zawodowymi - stopniowe spowolnienie tempa wzrostu Postacie: John Maynard Keynes, George Marshall, Konrad Adenauer, Ludwig Erhard, Alcide de Gasperi, Gunnar Myrdal Wschód (Drugi Świat): 6. Tzw. destalinizacja w ZSRR 1953-64: Śmierć wodza światowego proletariatu 5 marca 1953 r. Destalinizacja polegała na odejściu od najbardziej represyjnych narzędzi totalitaryzmu (ludobójstwo, przesiedlenia, kara śmierci za działalność opozycyjną) i krytyce rządów samego Stalina, jednak bez naruszenia podstaw systemu rządów nomenklatury - okres kolektywnego kierownictwa (1953-56) stopniowy wzrost władzy Nikity Chruszczowa kosztem Ławrentija Berii (usunięty, zamordowany w 1953) i Georgija Malenkowa (usunięty w 1955) - XX Zjazd KPZR w II 1956 tajny referat Chruszczowa o zbrodniach Stalina - 1957 ostateczne wyeliminowanie konkurentów przez Chruszczowa (pozbycie się z kierownictwa ostatnich stalinowców: Mołotowa, Kaganowicza, Mikojana) - 1957-1964 wielkie projekty modernizacyjne Chruszczowa plan prześcignięcia gosp. USA w rolnictwie i przemyśle i ich fiasko
- 1964 zdjęcie Chruszczowa z funkcji sekretarza generalnego KPZR przez Biuro Polityczne z powodu porażek w polityce zagranicznej (kryzysy: II berliński i kubański) oraz w polityce wewnętrznej dążenia do podważenia systemu rządów nomenklatury 7. Rządy Leonida Breżniewa 1964-1982: - nasilenie tendencji imperialnych w polityce zagranicznej - zaostrzenie kontroli ideologicznej - stagnacja w dziedzinie kultury - rozwój ruchu dysydenckiego (komitety helsińskie) - rezygnacja z projektów wprowadzenia rzeczywistej sprawiedliwości społecznej umocnienie rządów nomenklatury - umiarkowane otwarcie gospodarcze (import technologii zachodnich i zbóż) - wyczerpanie tempa rozwoju gospodarczego - zwiększenie nakładów na produkcję dóbr konsumpcyjnych (bez rezygnacji z wyścigu zbrojeń) - tzw. doktryna ograniczonej suwerenności państw członków UW (doktryna Breżniewa; zastosowana wobec Czechosłowacji w 1968) 9. Państwa bloku wschodniego w Europie w latach 50.-60. charakterystyka ogólna: - tendencje rewizjonistyczne (rewizji stalinowskiej wersji komunizmu przez pryzmat ideałów, które przyświecały Marksowi) gł. Polska i Węgry w 1956, Czechosłowacja w 1968 - narodowe drogi do socjalizmu nabieranie przez poszczególne reżimy coraz bardziej cech narodowych (np. w nauczaniu historii, propagandzie), jednak bez porzucania ideologii komunistycznej - stopniowe wytracanie tempa rozwoju gospodarczego z przyczyn podobnych jak w samym ZSRR (brak nowych technologii w produkcji dla potrzeb społeczeństwa cywilnego, niemotywujące pracowników systemy wynagrodzeń, słaby kontakt ze światową nauką i techniką) - stopniowe obumieranie społecznej wiary w komunizm jako ideologię sprawiedliwości społecznej 10. Kryzysy w krajach bloku wschodniego: - NRD 1953: Wybuch powstania robotniczego w Berlinie Wschodnim 16-18 VI 1953, stłumiony przez armię radziecką. Bezpośrednia przyczyny miała charakter płacowo-bytowy, ale w czasie manifestacji żądano wolnych wyborów i zjednoczenia Niemiec. - Polska 1956: - 28 VI 1956 Poznań manifestacje i starcia robotników z siłami porządkowymi, stłumione przez wojsko (75 zabitych). Bezpośrednia przyczyna też płacowo-bytowa, ale w czasie wydarzeń poznańskich uczestnicy manifestowali m. in. pod hasłami antyradzieckimi - 19-20 X 1956 Warszawa pokojowa rewolucja: zmiana kierownictwa PZPR z Edwarda Ochaba na Władysława Gomułkę, zaakceptowana przez delegację KPZR pod kierownictwem Chruszczowa (Gomułka zagwarantował ZSRR
nienaruszalność sojuszu i jedność ideologiczno-ustrojową) W Polsce w latach 50. wewnątrz partii silnie rozwinęła się krytyka rewizjonistyczna, jednak jej reprezentanci (L. Kołakowski) po 1956 zostali zmarginalizowani, zaś nad nastrojami społecznymi zapanowała grupa nowego lidera Gomułki. Ponieważ wyszedł on z aresztu w 1955, dla ogółu symbolizował postawę patriotyczną i dawał gwarancję utrzymania dystansu w stosunkach z ZSRR. Partia utrzymała jedność, zaś Gomułka po roku-dwóch nie okazał się wcale skłonny do reformowania systemu rządów nomenklatury. - Węgry 1956: - rządy premiera Imre Nagy w latach 1953-55 jako wyraz tendencji destalinizacyjnych - powrót stalinowców (Matyas Rakosi) w 1955 odsunięcie Nagy`ego - 23 X 1956 wybuch rewolucji pod wpływem udanej zmiany władzy w Polsce powrót Nagya na stanowisko premiera starcia z siłami bezpieczeństwa w Budapeszcie - do 31 X 1956 postępujący rozpad partii i struktur państwowych w zależności od stosunku do kwestii niepodległości Węgier i ich relacji z ZSRR (na czele akceptujących podporządkowanie stanął Janos Kadar); rozwój popularności idei rewizjonistycznych; nieudane negocjacje Nagya z wysłannikami Chruszczowa do Budapesztu - 1 XI 1956 ogłoszenie przez Nagya wystąpienia z Układu Warszawskiego i neutralności Węgier 4-12 XI 1956 interwencja wojskowa ZSRR na Węgrzech pacyfikacja powstania i przekazanie władzy Kadarowi - 1957 wydanie Nagya przez rząd jugosłowiański, jego proces i kara śmierci Na Węgrzech siłą przywrócono jedność partii jej nowy lider przeprowadził w l. 60. 70. ostrożne reformy gospodarcze, czym zapewnił Węgrom wyższy poziom konsumpcji niż u sąsiadów (tzw. gulaszowy komunizm) - Czechosłowacja 1968: - inaczej niż w Polsce i na Węgrzech brak destalinizacji w połowie lat 50. - stopniowy rozwój popularności rewizjonizmu w latach 60. - I 1968 usunięcie z kierownictwa KPCz Antonina Novotnego i powierzenie funkcji I sekretarza zwolennikowi rewizjonizmu (tzw. socjalizm z ludzką twarzą) Aleksandrowi Dubczekowi - wiosna 1968 ukształtowanie programu ograniczonej demokratyzacji kraju przez nowe kierownictwo partii (propozycja stworzenia możliwości wyboru między dwoma partiami socjalistycznymi); ukształtowanie bardziej radykalnego programu przez inteligencję (m. in. pełne zniesienie cenzury, pełny pluralizm) - 20 VIII 1968 interwencja wojskowa Układu Warszawskiego (bez udziału Rumunii) odebranie władzy Dubcekowi i powierzenie jej lojalnemu wobec Moskwy, Gustawowi Husakowi całkowite wyhamowanie przemian W Czechosłowacji partia nie rozpadła się, lecz kierownictwo jej zostało przejęte przez reformatorów (stawiających sobie jednak cele bardziej ograniczone niż Nagy w 1956). Swego rodzaju zjednoczenie partii ze społeczeństwem wywołało reakcję wojskową państw UW. - Polska 1968 1976:
III 1968 rozprawa partii z inteligencją; rozpętanie nagonki wobec osób pochodzenia żydowskiego (ich emigracja z Polski) 15-18 XII 1970 walki robotników miast Wybrzeża z siłami porządkowymi i wojskiem (44 zabitych) stłumione, jednak ich ubocznym skutkiem był przewrót w kierownictwie PZPR i zastąpienie Gomułki przez Gierka na funkcji I sekretarza 25 VI 1976 strajki i wystąpienia robotnicze w Radomiu, Ursusie i Płocku stłumione przez siły porządkowe. Ich skutkiem były narodziny opozycji politycznej różnych nurtów, trwającej stale aż do 1989 r. Te trzy kryzysy polskie nie miały większego znaczenia na forum międzynarodowym - Polska 1980-1981: Powstanie S w VIII 1980 i jej rozwój do rozmiarów masowego ruchu społeczno-politycznego (10,5 mln członków) oznaczały pierwsze w bloku wschodnim ukształtowanie społeczeństwa obywatelskiego (w znaczeniu masowej formy organizacji społecznej niezależnej od władz komunistycznych). Nastąpił ostateczny upadek wiary w ideologię komunistyczną w każdej jej postaci, łącznie z rewizjonistyczną. Partia zareagowała na to zwarciem szeregów i obroną pozycji nomenklatury. Ostatecznie jej lider wprowadził stan wojenny, tłumacząc to koniecznością uniknięcia większego zła, jakim byłaby interwencja wojskowa państw UW w Polsce. Postacie: Nikita Chruszczow, Georgij Malenkow, Leonid Breżniew, Imre Nagy, Janos Kadar, Aleksander Dubcek, Gustaw Husak. Trzeci Świat: 11. Modele i ideologie władzy w krajach postkolonialnych: - prowadzenie odgórnej modernizacji przez elity wykształcone w Europie - w I dekadzie niepodległości: centralizm i etatyzm przy zachowaniu procedur demokratycznych przykład: socjalistyczna polityka wewnętrzna Jawaharlala Nehru i Indiry Gandhi w Indiach (tu: także i później) - w II dekadzie i następnych coraz częstsze dyktatury wojskowe (zwł. Afryka) najbardziej krwawe przykłady: Idi Amin w Ugandzie i Jean Bedel Bokassa w Republice Środkowoafrykańskiej (lata 70.) 12. Indie pod rządami Gandhich największa demokracja świata 1885 powstanie Indyjskiego Kongresu Narodowego 1948 śmierć Mahatmy Gandhiego 1947-1964 rządy Jawarhalala Nehru 1966-1977 rządy Indiry Gandhi 1980-1984 rządy Indiry Gandhi (zabita przez Sikhów) 1984-1991 rządy Rajiva Gandhiego (zabity przez Tamilów) 13. Chiński model komunizmu 1949-1976 Cechy szczególne: - wyjątkowa rola chłopstwa; nastawienie antyinteligenckie - walka Mao z elitami nomenklaturowymi typu radzieckiego
- wyjątkowa skuteczność praktyk reedukacyjnych (laogai) Wydarzenia: - 1 X 1949 zwycięstwo rewolucji komunistycznej powstanie ChRL - okres nacjonalizacji środków produkcji i współpracy z ZSRR (do 1956) - 1956 hasło stu kwiatów przejaw poszukiwania własnej drogi Chin przez Mao - 1958-62 Wielki skok naprzód katastrofa gospodarcza największy głód w dziejach - 1966-69 Rewolucja Kulturalna inspirowana odgórnie wymiana elit w ChRL (rozstrzygnięcie konfliktu między Mao Zedongiem, Liu Shaoqui i Lin Biao do 1971). - 1976 śmierć Mao 14. Regres gospodarczy postkolonialnej Afryki w latach 70. i 80.: - wyż demograficzny zbyt wolny wzrost produkcji żywności - degeneracja środowiska naturalnego - zadłużenie zagraniczne - zależność od światowych cen surowców 15. Modele ustrojowe państw Ameryki Łacińskiej: - populizm Juana Perona w Argentynie (1946-55) - autorytaryzm Getulio Vargasa w Brazylii (1930-45, 1950-54) - gorączka reformatorska i samobójstwo Joao Goularta w Brazylii (1960-64) - rewolucja kubańska: 26 VII 1953-1 I 1959 rządy braci Castro. Postacie: wymienione w punktach 11 15.