Jak zachęcić Polaków do oszczędzania na emeryturę?

Jak zachęcić Polaków do oszczędzania na emeryturę? Stefan Kawalec Prezes Zarządu Capital Strategy Sp. z o.o. Kongres Consumer Finance Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie, 11 grudnia 2014

Na podstawie raportu: Capital Strategy, Jak mobilizować dodatkowe oszczędności emerytalne?, Warszawa, 18 listopada 2014 Autorzy: Stefan Kawalec, Katarzyna Błażuk i Maciej Kurek Dostępny na stronie Europejskiego Kongresu Finansowego: http://www.efcongress.com/sites/default/files/analizy/capital_strategy- 2014-11-18-dodatkowe_oszczednosci_emerytalne-poprawiony.pdf 2

Agenda I. Dlaczego potrzebujemy dodatkowych oszczędności emerytalnych? II. Dlaczego Polacy nie oszczędzają na starość? III. Co zrobić, aby Polacy odkładali na emeryturę? IV. Efekty z punktu widzenia pracownika, pracodawcy oraz finansów państwa 3

Niedostatek długoterminowych oszczędności krajowych zagraża stabilności makroekonomicznej (1) 1. Międzynarodowa Pozycja Inwestycyjna Netto Polski (MPIN) systematycznie się pogarsza. W roku 2013 MPIN Polski osiągnęła wartość ujemną w wysokości 69,9% PKB, co plasuje Polskę w grupie krajów o największym ryzyku spośród gospodarek wschodzących na świecie. Wykres. Międzynarodowa Pozycja Inwestycyjna Netto Polski w relacji do PKB w latach 1997-2013 0% 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013-20% -21,7% -23,8% -31,1% -32,0% -30,7% -33,4% -40% -60% -38,9% -46,0% -44,2% -46,4% -47,5% -52,6% -59,5% -61,8% -66,8% -67,7% -69,9% -80% Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych NBP 4

Niedostatek długoterminowych oszczędności krajowych zagraża stabilności makroekonomicznej (2) 1. Udział nierezydentów wśród posiadaczy polskich papierów skarbowych jest bliski 60 proc. Wykres. Udział inwestorów zagranicznych w zadłużeniu Skarbu Państwa (w mld zł oraz w %) 600 80% 400 200 37,8% 34,4% 189,4 196,3 38,5% 243,0 44,6% 313,1 50,4% 389,0 54,5% 51,9% 59,2% 432,4 434,7 449,9 60% 40% 20% 0 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 IX 2014 0% kwota długu w rękach inwestorów zagranicznych udział inwestorów zagranicznych Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych: Ministerstwo Finansów 2. Polska zaliczana jest do gospodarek wschodzących najbardziej wrażliwych na odpływ kapitału zagranicznego. 5

Długookresowe oszczędności krajowe są potrzebne dla rozwoju kraju 1. Dostęp do długoterminowego kredytu Nowe regulacje w sektorze bankowym (umowa Bazylea III) ograniczają możliwości udzielania przez banki długoterminowych kredytów w oparciu o krótkoterminowe depozyty. Bez wzrostu długoterminowych oszczędności krajowych narastać będą problemy z finansowaniem długoterminowych projektów infrastrukturalnych i energetycznych, a także mieszkalnictwa. 2. Rozwój rynku kapitałowego i wzrost lokalnych firm Długoterminowe oszczędności krajowe: Zwiększają dostępność kapitału, który przez giełdę może finansować gospodarkę. Zmniejszają zależność giełdy od kapitału zagranicznego. Umożliwiają rozwój długoterminowych inwestorów instytucjonalnych, takich jak fundusze emerytalne i fundusze inwestycyjne, których obecność może stanowić w pewnym zakresie alternatywę dla zagranicznej kontroli nad polskimi firmami. 3. Zagrożenie, jakie generuje niedostateczny poziom oszczędności krajowych, nie zniknie samoistnie również w przypadku wejścia Polski do strefy euro. 6

Spadek stopy zastąpienia będzie rodzić problemy społeczne i ekonomiczne (1) Prognozowana zmiana adekwatności emerytur w Polsce w latach 2015-2040* Mężczyzna Kobieta 100% 100% 80% 80% 60% 60% 40% 85% 40% 63% 20% 40% 20% 37% 0% 2015 2040 0% 2015 2040 *Wysokość emerytury przyznanej osobie, która w okresie pracy otrzymywała średnią płacę w gospodarce, w relacji do średniej płacy w gospodarce w chwili przejścia na emeryturę Źródło: Opracowanie własne na podstawie: J. Jabłonowski, C. Müller, 3 sides of 1 coin Long-term Fiscal Stability, Adequacy and Intergenerational Redistribution of the reformed Old-age Pension System in Poland, National Bank of Poland Working Paper No. 145, Warsaw 2013, s. 95-96. 7

Spadek stopy zastąpienia będzie rodzić problemy społeczne i ekonomiczne (2) Wzrastać będzie liczba osób uprawnionych do dopłat z budżetu państwa dla osiągnięcia poziomu emerytury minimalnej, co stwarzać będzie duże obciążenie ekonomiczne. Wykres. Udział emerytów, których emerytura nie przekroczy progu emerytury minimalnej, w ogólnej liczbie osób, którym przyznano emerytury w danym roku Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Jabłonowski, Müller, op. cit. s. 95-96. 8

Dodatkowe programy emerytalne mogą: 1. Przyczynić się do złagodzenia spadku stopy zastąpienia 2. Ułatwić finansowanie rozwoju 3. Zwiększyć stabilność makroekonomiczną kraju 9

Powszechne uczestnictwo w dodatkowych kapitałowych ubezpieczeniach emerytalnych gwarantują przymusowe lub quasi-przymusowe systemy Wykres. Aktywa funduszy emerytalnych jako procent PKB w 2012 r.* Holandia Islandia Szwajcaria Wielka Brytania Australia Finlandia Średnia ważona USA Kanada Chile Izrael Dania Irlandia Średnia Japonia Nowa Zelandia Meksyk Słowacja Szwecja Polska Portugalia Estonia Hiszpania Norwegia Czechy Niemcy Włochy Korea Płd. Austria Belgia Turcja Słowenia Węgry Luksemburg Francja Grecja Źródło: OECD *Dla Polski obliczenia własne na podstawie danych GUS i KNF: suma aktywów netto OFE i PFE na koniec II kwartału 2014 r. (po przejęciu przez ZUS portfela obligacji skarbowych OFE). 11 16,7 12,3 9,5 9,2 9,2 8,8 8,7 8,4 7,6 7,1 6,3 5,6 5,4 5,3 4,6 3,8 3,7 3,3 1,8 0,3 0,0 26,3 35,5 79,3 77,0 74,5 67,3 60,0 52,0 50,1 49,2 95,7 91,7 W krajach przodujących pod względem relacji aktywów funduszy emerytalnych do PKB (m.in. Holandia, Islandia, Szwajcaria), dodatkowe ubezpieczenia emerytalne są dla pracowników obowiązkowe lub quasi-obowiązkowe. Zapewnia to wysoki poziom partycypacji. 0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 113,6 141,0 160,2

Zachęcanie poprzez ulgi podatkowe osób mało zarabiających do oszczędzania na starość jest nieskuteczne Systemy oparte o ulgi podatkowe nie zapewniają znaczącego poziomu partycypacji wśród osób o niższych i średnich dochodach. W systemach takich uczestniczą przede wszystkim osoby o wyższych niż przeciętne dochodach, które oszczędzałyby również i bez ulg. Ulgi podatkowe, zwalniające wpłaty do systemu od podatku (model opodatkowania EET), powodują transfer fiskalny od ogółu podatników do osób o wyższych dochodach. Ulgi takie nie przynoszą istotnego wzrostu oszczędności, lecz przesunięcie oszczędności do produktów wspieranych ulgami. 12

Skuteczne może być połączenie automatycznego zapisu z silnymi zachętami do pozostania w systemie W przypadku systemów dobrowolnych skuteczną metodą stymulowania wysokiego poziomu partycypacji okazuje się połączenie automatycznego zapisu (automatic enrollment) z silnymi zachętami do pozostania w systemie w postaci składki pracodawcy i dopłaty z budżetu. Nowozelandzki KiwiSaver (od 2007 r.) 80% partycypacji (31% osób w wieku produkcyjnym uczestniczy w programie w wyniku AZ); 90% ankietowanych uczestników stwierdziło, że dopłata,,startowa była istotnym czynnikiem skłaniającym do pozostania w systemie; 45% ankietowanych uczestników, automatycznie zapisanych do programu, stwierdziło, że nie uczestniczyłoby w nim, gdyby nie zostali automatycznie zapisani. 15% przyznało, że gdyby nie przejściowy okres, umożliwiający wypisanie się z Systemu, zrezygnowałoby z uczestnictwa. Brytyjski system automatycznego zapisu (od 2012 r.) Wprowadzenie rozpisane na lata 2012-2018, pełna ocena jego skuteczności nie jest jeszcze możliwa. 13

Sam automatyczny zapis nie wystarczy Rozwiązanie automatycznego zapisu, jeżeli nie jest połączone z odpowiednio silnymi zachętami do pozostania w systemie, nie gwarantuje samo w sobie wysokiego poziomu partycypacji, o czym świadczy przypadek Włoch. Włoski system automatycznego zapisu (od 2007 r.) uczestnikami dodatkowych kapitałowych programów emerytalnych pozostało tylko 27% pracowników sektora prywatnego pozostali zrezygnowali z udziału. 14

Aktywa w relacji do PKB (%) Liczba uczestników, tys. Dotychczasowe próby promowania dodatkowych dobrowolnych oszczędności emerytalnych w Polsce przyniosły niewielkie rezultaty, zaś kolejne wspierane przez państwo programy (PPE, IKE, IKZE) odnoszą coraz mniejsze efekty 0,60% 0,57% 817,7 900 0,50% 0,40% 496,4 600 0,30% 375,0 0,26% 0,20% 314,0 259,9 300 0,10% 0,00% 54,4 0,01% PPE (1999) IKE (2004) IKZE (2012) 0 aktywa w relacji do PKB liczba uczestników (tys.) liczba aktywnych uczestników (tys.)* * Dla IKE, IKZE liczba kont zasilonych wpływami w okresie sprawozdawczym. Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, KNF oraz GUS; stan na 31 grudnia 2013 r. 15

Polacy w sprawach emerytalnych nie zachowują się odmiennie niż obywatele innych krajów Wbrew obiegowym opiniom, Polacy w swoich indywidualnych decyzjach w sprawach emerytalnych nie zachowują się odmiennie niż obywatele innych krajów. Niski poziom dodatkowych oszczędności emerytalnych w Polsce jest przede wszystkim efektem braku odpowiednich rozwiązań instytucjonalnych. Należy podjąć próbę, aby rozwiązania takie stworzyć. 16

Cele proponowanego Programu 1. Poziom partycypacji powyżej 80% wśród ogółu pracowników i nie mniej niż 70% wśród pracowników otrzymujących wynagrodzenie poniżej wynagrodzenia średniego w gospodarce. 2. Renta dożywotnia jako podstawowa forma wykorzystania zgromadzonych oszczędności. 3. Akceptowalne koszty dla pracodawców. 4. Ograniczone koszty dla budżetu państwa. 5. Warunki dla istniejących już Pracowniczych Programów Emerytalnych (PPE) nie powinny ulec pogorszeniu, a uczestnicy tych programów nie powinni znaleźć się w gorszej sytuacji niż pracodawcy lub pracownicy firm, które dopiero uruchomią programy emerytur dodatkowych w oparciu o nowe regulacje. 18

Automatyczny zapis i trzy źródła finansowania 1. Automatyczny zapis (AZ) z możliwością indywidualnej rezygnacji z Programu w okresie między 2 i 8 tygodniem od chwili AZ, a także w kolejnych,,okienkach decyzyjnych co cztery lata. 2. Trzy źródła finansowania: Składka pracownika: 1% wynagrodzenia brutto w pierwszym roku funkcjonowania Programu oraz 2% począwszy od drugiego roku. Składka pracodawcy: obowiązkowe uzupełnienie składki pracownika, w takiej samej wysokości. Dopłata budżetowa w wysokości 40 zł miesięcznie, lecz nie więcej niż składka pracownika. 19

Przekazywanie i inwestowanie środków 1. Fundusz emerytalny jest domyślnie wybierany przez pracodawcę, chyba że pracownik zdecyduje o wyborze innego funduszu. 2. Wszystkie dopuszczone do Programu fundusze emerytalne działają pod nadzorem KNF i oferują wystandaryzowane produkty o limitowanych kosztach. 3. Składki i dopłata budżetowa są przekazywane do funduszu emerytalnego za pośrednictwem ZUS. 20

Renta dożywotnia podstawową formą wypłaty 1. Renta dożywotnia jest podstawową formą wypłaty świadczeń po przejściu na emeryturę. Wyjątki to: Możliwość swobodnej wypłaty do 25% zgromadzonych oszczędności po przejściu na emeryturę. Możliwość swobodnego dysponowania, po osiągnięciu wieku emerytalnego, pozostałymi środkami z Programu przez osoby, które zapewniły już sobie świadczenia dożywotnie ze wszystkich źródeł w łącznej wysokości co najmniej 250% średniej emerytury. 2. Inne niż określone wyżej zadysponowanie środkami po osiągnięciu wieku emerytalnego powoduje utratę środków pochodzących z dopłaty budżetowej. 3. Renta dożywotnia w części pochodzącej z dopłaty budżetowej będzie wliczana do emerytury minimalnej. 21

Elastyczna renta dożywotnia 1. Dla stworzenia bardziej atrakcyjnych warunków zamiany oszczędności emerytalnych na rentę dożywotnią wprowadzona zostanie konstrukcja,,elastycznej renty dożywotniej, administrowanej przez instytucję publiczną. 2. Instytucja wypłacająca taką rentę nie będzie ponosiła ryzyka długowieczności i ryzyka stopy zwrotu z inwestycji, gdyż skutki tych zjawisk będą amortyzowane przez coroczne dostosowywanie wysokości świadczeń dla całej kohorty. 22

Zasady obciążania podatkiem i składkami na ubezpieczenia społeczne Składka pracownika Składka pracodawcy Dopłata budżetowa Podatek od dochodów indywidualnych TEE TEE EEE Składki na ubezpieczenia społeczne TEE EEE EEE TEE (Tax-Exempt-Exempt) oznacza brak ulgi w momencie wpłaty, zwolnienie z podatku od zysków kapitałowych w okresie inwestowania oraz zwolnienie z podatku (składek na ubezpieczenia społeczne) w okresie wypłaty. EEE (Exempt-Exempt-Exempt) oznacza zwolnienie z podatku (składek) we wszystkich trzech fazach (czyli w momencie wpłaty, w okresie inwestowania i w momencie wypłaty świadczeń). EET (Exempt-Exempt-Tax) oznacza zwolnienie z podatku (składek) w momencie wpłaty, zwolnienie z podatku od zysków kapitałowych w okresie inwestowania oraz brak zwolnienia z podatku (składek) w okresie wypłaty. 23

Koszty i korzyści z wdrożenia Programu dla Pracowników Parametry Programu są najbardziej korzystne dla pracowników otrzymujących niskie wynagrodzenia: na konto emerytalne osoby zarabiającej do 2 000 zł brutto wpłynie kwota stanowiąca blisko 2,5-krotność utraconego bieżącego dochodu. Wraz ze wzrostem płacy relacja ta stopniowo się obniża, lecz Program jest atrakcyjny również dla osób o bardzo wysokich wynagrodzeniach. Tabela. Koszty i korzyści dla pracowników (kwoty miesięczne) Wynagrodzenie pracownika brutto Wymagana składka pracownika w zł Składka pracodawcy Kwota składki w zł Kwota podatku płaconego przez pracownika w zł Dopłata budżetowa w zł w relacji do składki pracownika Łączna wpłata na konto emerytalne oraz dodatkowe obciążenie pracownika Relacja łącznej Suma składki Wpłata na wpłaty na konto pracownika i konto emerytalne do podatku od emerytalne dodatkowego składki w zł obciążenia pracodawcy pracownika W drugim i kolejnych latach funkcjonowania Programu 2 000 40,0 40,0 8,8 40,0 100% 120,0 48,8 246% 6 000 120,0 120,0 26,3 40,0 33% 280,0 146,3 191% 10 000 200,0 200,0 76,2 40,0 20% 440,0 276,2 159% 15 000 300,0 300,0 123,3 40,0 13% 640,0 423,3 151% 30 000 600,0 600,0 264,5 40,0 7% 1 240,0 864,5 143% 25

Wpływ na wysokość emerytury Dla pracownika, zarabiającego średnią krajową, środki przekazywane na dodatkowe oszczędności emerytalne wyniosą ok. 5% wynagrodzenia brutto, wobec 19,52% przekazywanych do systemu obowiązkowego. Oznacza to wzrost środków przekazywanych na przeszłą emeryturę o ponad 25%. Jeżeli pracownik zarabiający średnią krajową przez cały okres swojego zatrudnienia będzie uczestniczył w programie dodatkowych emerytur, to jego całkowite świadczenie emerytalne (z systemu obowiązkowego i dodatkowego) wzrośnie brutto o ponad 25%, jeśli cały kapitał zostanie przeznaczony na rentę dożywotnią. Wzrost całkowitego świadczenia emerytalnego netto będzie o kilka punktów procentowych wyższy, gdyż w przeciwieństwie do emerytury z systemu obowiązkowego, wypłaty z systemu dodatkowego nie będą opodatkowane, ani obciążone składkami zdrowotnymi. 26

Koszty z wdrożenia Programu dla Pracodawców W związku z tym, że składka pracodawcy nie jest obciążona składkami na ubezpieczenia społeczne, składka pracodawcy w wysokości 1% wynagrodzenia brutto danego pracownika oznaczać będzie wzrost o około 0,7% kosztu pracodawcy z tytułu wynagrodzenia i świadczeń dotyczących tego pracownika. Wprowadzenie Programu, przy 80-proc. partycypacji, oznaczałoby w pierwszym roku średni wzrost kosztów z tytułu wynagrodzeń i świadczeń pracowniczych w firmach o 0,56%, a w drugim roku Programu wzrost tych kosztów o kolejne 0,56%, do poziomu 1,12%. Tabela. Koszty dla pracodawcy Pierwszy rok funkcjonowania Programu Kolejne lata funkcjonowania Programu Składka pracodawcy jako procent wynagrodzenia pracownika uczestniczącego w Programie 1,0% 2,0% Składka pracodawcy jako procent całkowitego kosztu wynagrodzeń i świadczeń społecznych z tytułu zatrudniania pracownika uczestniczącego w Programie Zakładany stopień udziału pracowników w Programie Składka pracodawcy jako procent całkowitego kosztu płac i świadczeń pracowniczych w przedsiębiorstwie 0,7% 1,4% 80% 80% 0,56% 1,12% 27

Koszty i korzyści Programu z punktu widzenia finansów państwa 1. Bezpośredni negatywny efekt Programu dla budżetu państwa można szacować na netto 0,24-0,28% PKB rocznie. 2. Obniżą się przyszłe wydatki budżetu państwa na dopłaty do emerytur minimalnych. 3. Program będzie miał pozytywny wpływ zarówno na strukturę oszczędności, jak i na całkowitą wielkość oszczędności w gospodarce: Przyrost długoterminowych oszczędności emerytalnych będzie ponad czterokrotnie wyższy od kosztu budżetowego netto Programu i (począwszy od drugiego roku) będzie wynosił 1,15% PKB rocznie, co w 2013 r. stanowiłoby 18,7 mld zł. Przyrost oszczędności netto w gospodarce będzie wynosił ceteris paribus ok. 0,22% PKB rocznie. W praktyce będzie większy, gdyż firmy i budżet państwa, ponoszące wydatki w ramach Programu, dokonają dostosowań i wygospodarują oszczędności gdzie indziej. Wzrost oszczędności netto w gospodarce będzie się przyczyniać do poprawy Międzynarodowej Pozycji Inwestycyjnej Netto Polski. 28

Dziękuję za uwagę Kontakt Stefan Kawalec skawalec@capitalstrategy.pl +48-601-29-39-85 Capital Strategy Sp. z o.o. Sp. k. Al. Jerozolimskie 65/79 00-697 Warszawa Tel. +48-22-630-57-57 www.capitalstrategy.pl 29