ZABURZENIA ZACHOWANIA Opracowała: Monika Haligowska
Zaburzenia zachowania: wszelkiego rodzaju zachowania naruszające porządek społeczny, niezależnie od tego, czy już powodują konflikt z prawem czy nie. W węższym znaczeniu rozpoznanie to znajduje zastosowanie w celu określenia " (...) niepsychotycznego zespołu zachowań dzieci i młodzieży, który stanowi odchylenie od oczekiwanego, zgodnego z ogólnie obowiązującymi normami zachowania społecznego. Dotyczy to więc konkretnie zachowań w różnym stopniu aspołecznych, antyspołecznych i przestępczych. W takim zachowaniu zawarty jest element pewnej trwałości czy może raczej długotrwałości, jednak z możliwością (przynajmniej w większości przypadków) różnego stopnia poprawy, a nawet normalizacji " (H. Sulestrowska, 2000, s.169).
GENEZA ZABURZEŃ ZACHOWANIA wieloczynnikowa koncepcja zaburzeń: czynniki środowiskowe (wpływ rodziny, szkoły, grupy rówieśniczej) możliwość następstw osobowościowych i charakterologicznych organicznego uszkodzenia mózgu (patologia mózgowo- organiczna) czynnik indywidualnej predyspozycji genetycznej, najmniej uchwytny i zbadany (H. Sulestrowska, 2000)
Na powstanie zaburzeń zachowania ogromny wpływ mają 2 grupy czynników: czynniki biologiczne i czynniki psychosocjalne: środowisko rodzinne, środowisko szkolne oraz grupy rówieśnicze (A.Popielarska, 2000). CZYNNIKI BIOLOGICZNE: czynniki genetyczne (zestaw genów przekazywanych przez rodziców w chwili poczęcia, które zawierają potencjalne możliwości, jak i anomalie rozwojowe dziecka) - patologiczne geny czynniki paragenetyczne działające w okresie rozwoju zarodka i płodu, wpływające na postawanie różnorodnych wad rozwojowych OUN skutki urazów fizycznych, chorób, stanów niedoborów w odżywianiu dziecka zaburzenia hormonalne mające wpływ na jego potencjale możliwości psychoruchowe po urodzeniu czynniki genetyczne i paragenetyczne są ściśle ze sobą powiązane są to czynniki konstytucjonalne
Jeśli u dziecka nie stwierdza się uszkodzeń organicznych, a jego środowisko jest zdrowe, wówczas na myśl przychodzą uwarunkowania genetyczne. Wśród zaburzeń zachowania pochodzenia dziedziczno konstytucjonalnego wymienia się często: psychopatię : wrodzone odchylenie struktury osobowości od normy, zwł. w zakresie charakteru, włącznie z nieprawidłowościami życia uczuciowo popędowego, uczuciowości wyższej, temperamentu, sposobu reagowania na bodźce, napędu psychoruchowego (H. Spionek, 1975 za: T.Bilikiewcz); - zespół nadpobudliwości psychoruchowej (dziedziczony wielogenowo)
ZALEŻNOŚĆ ZABURZEŃ ZACHOWANIA OD USZKODZEŃ OUN uszkodzenie o charakterze organicznym lub funkcjonalnym. Czynniki uszkadzające OUN płodu: - niedobory tlenu wynikające z chorób matki, - wadliwa budowa łożyska, - zatrucie ciążowe, - zła wymiana gazowa między łożyskiem a płodem ( J. Czochańska 1985). II połowa ciąży: - zakażenie matki pierwotniakiem Toxoplasma gandii lub krętkiem bladym, - niezgodność immunologiczna między nią a płodem w zakresie antygenu Rh i grup głównych krwi.
W 25% przypadków przyczynami organicznych uszkodzeń OUN płodu są: nieprawidłowy przebieg porodu i powikłania okołoporodowe (A. Popielarska, 2000 ). Najczęstsza przyczyna uszkodzenia układu nerwowego: - urazy czaszki ze wstrząsem. Inne przyczyny uszkodzenia mózgu: - infekcje mózgowe (zapalenie opon mózgowych i mózgu), - choroby somatyczne (np. choroba reumatyczna), Choroby, które w prostej linii wpływają na zaburzenia w zachowaniu, m.in.: astma - powodująca wzmożoną pobudliwość, choroba Basedowa - wynikająca z nadczynności tarczycy, cukrzyca i inne.
CZYNNIKI PSYCHOLOGICZNE: silne wstrząsy emocjonalne w historii życia długotrwałe napięcia lękowe ostre konflikty wewnętrzne Różnorodne zaburzenia w pracy narządów wewnętrznych (serca, płuc, układu trawiennego, moczowo płciowego, pojawiające się mimo braku organicznych zmian w tych narządach i związane również z przeżyciami emocjonalnymi). Schorzenia te są faktycznymi zaburzeniami, które z czasem powodują zmiany organiczne w danym narządzie (zawał serca, dusznica bolesna, owrzodzenia żołądka i dwunastnicy) choroby psychosomatyczne. Szkodliwe procesy psychiczne wywierają wpływ nie tylko na psychikę, ale też na somę.
RODZINNE UWARUNKOWANIA ZABURZEŃ ZACHOWANIA niezaspokojenie potrzeb dziecka: bezpieczeństwa, miłości, akceptacji przez środowisko rodzinne powoduje u niego powstanie mechanizmów obronnych, które z kolei powodują zakłócenia w jego zachowaniu; nieprawidłowe funkcjonowanie rodziny, co może wyrażać się poprzez: 1. niewypełnianie podstawowych zadań opieki nad dzieckiem lub delegowaniem jej na inne osoby; 2. brak silnych więzi emocjonalnych między poszczególnymi członkami rodziny, separację emocjonalną lub izolowanie całej rodziny od innych ludzi; 3. nadmierną symbiozę między członkami rodziny, niewypuszczanie dziecka z "pola" oddziaływania rodziny, wytwarzanie nadmiernej zależności;
4. nadopiekuńczość w stosunku do dziecka, która może być wyrazem postawy lękowej, ale może być także maską odrzucenia dziecka; 5. zaburzenia komunikacji trojakiego typu: a. wszyscy w rodzinie muszą wiedzieć wszystko o wszystkich, b. brak jest przepływu informacji, zwłaszcza dotyczących przeżyć emocjonalnych, c. występuje tzw. podwójne wiązanie, tzw. komunikaty werbalne są sprzeczne z komunikatami niewerbalnymi, 6. erotyzacja stosunku rodzice dziecko 7. patologia ról w rodzinie - np. wrogość rodziny spada na tzw. kozła ofiarnego 8. opór rodziny przed ujawnieniem konfliktów, zaprzeczanie ich istnieniu (A. Popielarska, 2000) 9. brutalne traktowanie dziecka 10. nadmierny rygoryzm, liberalizm i in.
Większość badaczy jest zdania, że zakłócenia środowiska rodzinnego stanowią zupełnie wystarczający czynnik patogenny, który może doprowadzić do powstania zaburzeń zachowania. Jako czynniki wyzwalające nieaprobowane społecznie formy zachowania dzieci i wpływające na formowanie się osobowości nieprawidłowej głównie wymienia się: zaburzenia struktury rodziny, niewłaściwą atmosferę rodzinną, wadliwe postawy rodzicielskie, metody nadzoru i kontroli, przejawy patologii (Pecyna, 1998)
ZABURZENIA STRUKTURY RODZINY A NIEPRZYSTOSOWANIE SPOŁECZNE DZIECKA rodzina niepełna: brak jest jednego z naturalnych rodziców z powodu separacji, rozwodu, śmierci; brak obydwu wzorów osobowych, co utrudnia przyswojenie typu zachowań odpowiadających płci; naruszenie więzi emocjonalnej matki z dzieckiem powoduje nieuchronne i nieodwracalne zakłócenia w rozwoju osobowości; wczesna deprywacja kontaktu emocjonalnego z dzieckiem (okres krytyczny dla rozstania z matką: 5 miesiąc a 3 r.ż.- skutek: w okresie adolescencji i wieku dojrzałym mogą przejawiać różnorodne zaburzenia o charakterze neuropatycznym i psychopatycznym oraz tendencje do zachowań aspołecznych);
sytuacje traumatyzujące dla dzieci poprzedzające rozbicie rodziny: 1) konflikt pomiędzy rodzicami, który dziecko przeżywa jako zagrożenie, 2) wzrastanie w rodzinie niepełnej z jednym zamiast z dwoma wzorcami osobowymi (M. Ziemska, 1975) model antagonizmów i wzajemnego zwalczania się przez rodziców wpływa na powstawanie zaburzeń zachowania u dzieci niezgoda i brak miłości w stosunkach interpersonalnych wiążą się z rozwojem skłonności i zachowań aspołecznych - odejście rodzica tworzy w dziecku szczególnie bolesną deprywację i pustkę, - dominacja rodziców - agresywny ojciec
POSTAWY RODZICIELSKIE Niewłaściwe postawy rodzicielskie wg M. Ziemskiej (1975): postawa unikająca: zaniedbywanie dziecka pod różnymi względami: jego potrzeb uczuciowych, w zakresie opieki nad nim; postawa odtrącająca: nadmierny rygoryzm, jawna wrogość, zaniedbywanie, stosowanie nadmiernych kar, oschłość, agresywność; postawa nadmiernie wymagająca: stawianie dziecku zbyt wysokich wymagań, nieprzyznawanie prawa do samodzielności, ograniczenie swobody, stosowanie sztywnych reguł; postawa nadmiernie ochraniająca: bezkrytyczne podejście do dziecka, pobłażliwość, nadmierna opiekuńczość, izolowanie społeczne dziecka;
TYPY OSOBOWOŚCI RODZICÓW, które mają znaczenie patogenne dla powstawania zaburzeń u dziecka: matki: autokratyczne, pedantyczne, niezrównoważone, niekochające, nieszczęśliwe (J. Obuchowska 1981); Wśród typów ojców najsilniej zaznaczoną rolę patogenną przypisuje się następującym typom: typ ojca nieobecnego ; rygorystycznego i surowego oraz ojca groźnego (H. Spionek 1975).
METODY WYCHOWAWCZE (NADZORU I KONTROLI) A ZABURZENIA ZACHOWANIA Karzące zachowania to najczęściej krytyka dziecka, ograniczanie jego praw przez system nakazów i zakazów, wpajanie dziecku poczucia winy, ignorowanie go, dystansowanie się, odbieranie miłości oraz dość powszechnie stosowane kary fizyczne.
STYL WYCHOWANIA Rozpatrując różne rodzaje procesów wychowawczych za najbardziej zaburzające rozwój dziecka należy uznać następujące style wychowania: autokratyczny, liberalny oraz wychowanie niekonsekwentne. ZJAWISKA PATOLOGICZE W ŻYCIU RODZINY Przejawy patologii powodujące dysfunkcję wydolności wychowawczej rodziny: kryminogenność, pasożytnictwo, prostytucja, przemoc seksualna wobec dzieci, uzależnienia, w tym: alkoholizm, narkomania, hazard.
SYTUACJA AKTUALNA I DEFEKTY OSOBOWOŚCI JAKO WYZNACZNIKI ZABURZEŃ ZACHOWANIA. (A. Lewicki, 1974) Zachowanie jest stale determinowane zarówno przez osobowość jak i sytuację. W poszczególnych wypadkach udział tych czynników może być różny, w jednych główna rola będzie przypadać osobowości, w innych sytuacji. Trzy formy uwarunkowania: 1) sposób postępowania jest wyznaczany niemal wyłącznie przez osobowość, sytuacja zaś jest tylko środkiem, którym człowiek posługuje się dla realizacji typowych dla niego celów Jeżeli jego dążenia są wypaczone, np. asocjalne, powstaje wówczas asocjalne zachowanie zdeterminowane przez defekt osobowości. Przykład: przestępstwo dokonane z premedytacją, szczegółowo zaplanowane. Zachowanie poprawne: jeżeli poprawne są cele, do których człowiek dąży, np. szukanie różnych okazji do zaspokojenia zainteresowania naukowego.
2) zachowanie jest wyznaczone przede wszystkim przez cechy osobowości, ale mimo to nie wystąpiłoby, gdyby nie wywołała go określona sytuacja spustowa przykład: agresywność wybuch gniewu wymaga nawet u wielkiego złośnika pewnej, choćby minimalnej okazji, aby go wywołać; dopóki jej nie ma, człowiek może być nawet miły i pogodny; poprawność albo niepoprawność zachowania zależy przede wszystkim od cech osobowości działania altruistyczne: niesienie pomocy innym, wywołane przez budzący współczucie widok kogoś będącego w trudnym położeniu
3) sytuacja ma główny wpływ na powstanie zaburzonego zachowania, a determinanty osobowościowe schodzą na dalszy plan przykład: nawet człowiek zwykle spokojny i zrównoważony może stracić równowagę i wybuchnąć gniewem, gdy zostanie złośliwie obrażony publicznie, czy też wpaść w panikę, gdy nagle zagrozi mu duże niebezpieczeństwo, a on nie widzi możliwości obrony przed nim; sytuacje, które w ten sposób wytrącają człowieka z równowagi, określa się jako trudne Jak klasyfikować dane zachowanie do danej kategorii? - rozstrzygnięcie, czy dane formy zachowania występowały u danego człowieka już poprzednio, tzn. czy można u niego stwierdzić pewną osobowościowo zdeterminowaną skłonność do tego rodzaju czynów
np. jeśli stwierdzimy, że człowiek, u którego zaobserwowaliśmy wybuch gniewu, już przedtem nieraz wybuchał gniewem, przypisujemy to zachowanie przede wszystkim osobowościowo uwarunkowanej agresywności inne uwarunkowanie: często wyrażany gniew może też wystąpić wskutek tego, że człowiek przez dłuższy czas ma do czynienia z ludźmi traktującymi go w sposób niesprawiedliwy, obelżywy, upokarzający; wpływ tych sytuacji powtarzających się jedna po drugiej, kumuluje się, ponieważ po każdej pozostaje rozdrażnienie, na nie nakłada się nowa drażniąca sytuacja, także stopniowo coraz drobniejsze okazje wystarczają do uruchomienia wybuchu otrzymujemy formy zachowania, które przypominają agresywność złośnika (kat.2), a jednak są uwarunkowane sytuacyjnie; czasem w ten sposób mogą powstawać nawet czynności podobne do tych z kat.1 Np. Ktoś, komu otoczenie zbyt dokuczy, może doprowadzony do ostateczności aktywnie szukać odwetu, aby siłą zmusić przeciwników do pozostawienia go w spokoju.
Trudne sytuacje uruchamiają u człowieka swoiste mechanizmy, przejawiające się w takich zaburzeniach psychiki i zachowania, jakie u tej osoby poza trudnymi sytuacjami nigdy nie występowały i wobec tego nie można ich przypisywać predyspozycjom płynącym z zaburzeń osobowości. Zaburzenia występujące w trudnych sytuacjach nie ograniczają się do drażliwości czy lękliwości. Niekiedy przybierają one postać omamów, iluzji, urojeń, zaburzeń pamięci itd., wykazując podobieństwo do zespołu charakterystycznego do organicznego defektu mózgu, a czasami przypominają objawy schizofreniczne oraz stany powstające pod wpływem środków psychotropowych. Rozpoznanie, czy mamy do czynienia z zaburzeniami zachowania uwarunkowanymi głównie osobowościowo, czy z mechanizmami pochodzenia przede wszystkim sytuacyjnego, nie jest więc łatwe i wymaga zarówno danych o zachowaniu badanego na przestrzeni długich odcinków czasu, jak i starannej analizy sytuacji, w których człowiek znajduje się aktualnie.
LITERATURA: J. Czochańska (1985). Neurologia dziecięca. Warszawa PZWL. American Psychiatric Association (1994): Diagnostic And Statistical Manual of Mental Disorders Fourth Edition DSM IV. Washingto D.C. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD 10 (1997). Opisy kliniczne i Diagnostyczny. Kraków, Warszawa Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne Vesalius, IPiN. A. Lewicki (1974). Psychologia kliniczna. Warszawa PWN. I. Obuchowska (1981). Dynamika nerwic. Warszawa, PWN. M. Pecyna (1998). Rodzinne uwarunkowania zachowania dziecka w świetle psychologii klinicznej. Warszawa WSiP. A. Popielarska i Wsp. (2000). Etiologia i patogeneza zaburzeń psychicznych u dzieci i młodzieży w (red.) A. Popielarska, M. Popielarska. Psychiatria wieku rozwojowego. Warszawa PZWL.
H. Spionek (1975). Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne Warszawa PWN. H. Sulestrowska H (2000). Zaburzenia zachowania u dzieci i młodzieży w: (red.) A. Popielarska, M. Popielarska. Psychiatria wieku rozwojowego. Warszawa PZWL. M. Ziemska (1975). Rodzinna a osobowość. Warszawa PWN.