1 WPROWADZENIE Co oznacza skrót POChP Potocznie w odniesieniu do chorób, których nazwy są złożone z kilku słów, często używa się skrótów tych nazw. Wszyscy wiedzą, co oznacza AIDS skrót angielskiej nazwy choroby będącej plagą XX wieku. Pełna nazwa choroby określanej jako POChP (czytaj: peochape ) brzmi przewlekła obturacyjna choroba płuc. W nazwie tej jedno słowo obturacja jest mało znane. Obturacja znaczy zwężenie. Zwężenie oskrzeli i rozedma powodują duszność. Nazwę tę wprowadzono do medycyny stosunkowo niedawno, bo dopiero w 1964 roku. POChP nie jest jednak nowo odkrytą chorobą. Nazwą tą określa się patologię łączącą objawy dwu znanych już od ponad 100 lat chorób przewlekłego zapalenia oskrzeli i rozedmy płuc. Udział tych dwu chorób u konkretnego chorego jest różny, ale u każdego choroba powoduje trwałe utrudnienia oddychania dające się łatwo potwierdzić badaniem sprawności płuc, czyli badaniem spirometrycznym. Pierwszym i trwającym przez cały czas choroby objawem POChP jest przewlekły kaszel. Przewlekły, czyli trwający ponad dwa tygodnie kaszel może być objawem przewlekłego zapalenia oskrzeli (PZO). U chorego na przewlekłe zapalenie oskrzeli kaszel trwa długo. W pierwszych latach choroby około miesiąca, zwykle jesienią lub zimą. Później kaszel utrwala się i występuje każdego dnia, najczęściej w godzinach porannych. Przewlekłe zapalenie oskrzeli rozpoznaje się, jeśli kaszel trwa przynajmniej 3 miesiące w każdym z dwóch kolejnych lat. Drugi, znacznie groźniejszy objaw pojawia się po 10 20 latach trwania choroby. Tym objawem jest duszność, często określana przez chorych jako brak tchu, zatykanie w piersiach, niemożność nabrania głęboko powietrza.
8 Wprowadzenie Duszność jest objawem towarzyszącym wielu chorobom. U chorego na POChP jest jednak bardzo charakterystyczna. Występuje podczas wysiłku fizycznego i zazwyczaj ustępuje po jego zaprzestaniu. Tak więc chory na POChP to chory, który od lat przewlekle kaszle i może odczuwać mniejszą lub większą duszność podczas wysiłku, a w badaniu spirometrycznym stwierdza się u niego cechy obturacji oskrzeli. Jak wspomniałem, nazwa POChP powstała w 1964 roku w wyniku poszukiwania kompromisu między przodującymi na świecie w tym okresie szkołami medycznymi w dziedzinie chorób płuc brytyjską i amerykańską. W Wielkiej Brytanii po II wojnie światowej bardzo wielu chorych miało opisane wyżej objawy. Było to spowodowane bardzo dużym rozpowszechnieniem palenia papierosów paliło wtedy około 80% mężczyzn. Drugim czynnikiem sprzyjającym chorobie było duże zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego przez zakłady przemysłowe i setki tysięcy prywatnych domów, które opalano i w których używano do gotowania zasiarczonego węgla. Dodatkowym niekorzystnym czynnikiem był zmienny, wilgotny klimat. U takich chorych lekarze brytyjscy tradycyjnie rozpoznawali przewlekłe zapalenie oskrzeli i traktowali, z uwagi na jego wielkie rozpowszechnienie, jako chorobę narodową. W 1962 roku specjaliści chorób płuc ze Stanów Zjednoczonych zaprosili profesora Charlesa Fletchera z Uniwersytetu w Londynie, specjalistę w dziedzinie przewlekłego zapalenia płuc, aby wygłosił serię wykładów o tej chorobie w największych ośrodkach medycznych USA. Jeden z wykładów odbył się w Chicago. Wśród słuchaczy był młody pneumonolog (specjalista chorób płuc) dr Beniamin Burrows. Słuchając wykładu Fletchera, Burrows odniósł wrażenie, że on i jego koledzy leczą wielu chorych o bardzo podobnych objawach, ale uważają, że chorzy ci chorują na rozedmę płuc. Po posiedzeniu Burrows podzielił się swymi spostrzeżeniami z Fletcherem. Obaj postanowili dokładnie opisać cechy choroby u 100 mieszkańców Londynu, u których rozpoznano przewlekłe zapalenie oskrzeli, i u 100 mieszkańców Chicago, u których rozpoznano rozedmę. Po dwu latach ukazała się publikacja pod tytułem Brytyjskie przewlekłe zapalenie oskrzeli i amerykańska rozedma badanie porównawcze. Wnioski z tej
Jak są zbudowane i do czego służą płuca 9 pracy były jednoznaczne. Objawy choroby były w obydwu zbadanych grupach jednakowe, chorzy różnili się tylko nazwą choroby. Sytuacja była delikatna. Którą nazwę przyjąć, aby nie urazić jednej ze stron? Burrows okazał się nie tylko dobrym lekarzem, ale i znakomitym dyplomatą. Zaproponował nową nazwę: przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP). W nowej nazwie mieszczą się obydwie choroby: przewlekłe zapalenie oskrzeli i rozedma, a także jest zawarta najważniejsza cecha choroby obturacja (zwężenie) oskrzeli, czyli trwałe utrudnienie oddychania. Stopniowo nazwa ta rozpowszechniła się na całym świecie. Płuca, jak każdy organ człowieka, się starzeją. Starzenie objawia się cechami starczej rozedmy płuc, ale ta niewielka rozedma nie utrudnia oddychania, a więc nie spełnia kryterium rozpoznania POChP. Są też ludzie, którzy z powodu palenia papierosów lub pracy w środowisku o dużym zanieczyszczeniu powietrza pyłami mają przewlekły kaszel i chorują na przewlekłe zapalenie oskrzeli, ale w stopniu nieutrudniającym oddychania. Oni także nie spełniają kryterium rozpoznania POChP. Rozpoznać POChP można tylko u chorego, który ma przewlekły kaszel, a w późniejszym okresie choroby także duszność, i u którego badanie spirometryczne potwierdza trwałą obturację oskrzeli. POChP jest poważną, długotrwałą, postępującą i w końcu śmiertelną chorobą. W następnych rozdziałach opiszę cechy choroby i to, jak ją rozpoznać. Poradnik zawiera też rady, jak należy postępować, by zmniejszyć objawy choroby, zahamować jej postęp i jak najlepiej żyć pomimo choroby. Jak są zbudowane i do czego służą płuca Płuca są parzystym narządem umieszczonym w klatce piersiowej. Rusztowaniem klatki piersiowej są żebra, dwanaście po każdej stronie. Żebra przymocowane są z tyłu do kręgosłupa, a z przodu do mostka. Mięśnie
10 Wprowadzenie i skóra pokrywające klatkę piersiową uszczelniają ją u góry, z boków i przodu. Od dołu klatka piersiowa jest zamknięta przez mięsień nazywany przeponą, który oddziela ją od jamy brzusznej. Przepona jest głównym mięśniem zapewniającym oddychanie (ryc. 1). Tchawica Obojczyk Mięśnie Płuco Mostek Żebra Przepona Ryc. 1. Klatka piersiowa człowieka zbudowana jest na kostnym rusztowaniu 12 par żeber umocowanych z tyłu do kręgosłupa, a z przodu do mostka. Rusztowanie to pokryte jest i uszczelnione przez bardzo wiele mięśni. Od dołu przestrzeń klatki piersiowej od brzucha oddziela główny mięsień oddechowy przepona. Nabieranie powietrza w płuca (wdech) zaczyna się skurczem przepony. Przesuwanie się przepony w kierunku jamy brzusznej stwarza podciśnienie (próżnię) w szczelnie zamkniętej klatce piersiowej. Dzięki powstaniu niewielkiej próżni powietrze otaczające człowieka jest zasysane przez nos (lub usta) do płuc, do pęcherzyków płucnych. Pęcherzyki płucne są to mikroskopijne twory podobne do baloników lub kiści winogron umieszczonych na gałązce. Ściany pęcherzyków są sprężyste jak karnawałowy balonik. Im więcej powietrza dostanie się do pęcherzyka płucnego w czasie wdechu, tym silniej się on opróżnia podczas wydechu (ryc. 2).
Jak są zbudowane i do czego służą płuca 11 Powietrze Tchawica Oskrzela Pęcherzyki płucne a Wdech Powietrze b Wydech Ryc. 2. Nabieranie powietrza w płuca (wdech) odbywa się dzięki próżni wytworzonej w klatce piersiowej przez ruch przepony w kierunku jamy brzusznej (a). Wypuszczanie powietrza (wydech) odbywa się dzięki sprężystości płuc. Rozluźniona przepona powraca w kierunku klatki piersiowej (b).
12 Wprowadzenie Oddychanie zapewnia dostarczanie organizmowi niezbędnego do życia tlenu i jednoczesne usuwanie nadmiaru wytwarzanego podczas pracy komórek dwutlenku węgla. Każda komórka organizmu potrzebuje do życia tlenu. Tlen z pęcherzyków płucnych przenika do krwi. Tam łączy się z hemoglobiną znajdującą się w krwinkach czerwonych. Krew dzięki pracy serca płynie do wszystkich komórek ciała. Komórki pobierają potrzebny im tlen, a oddają niepotrzebny i w nadmiarze szkodliwy dwutlenek węgla. Dwutlenek węgla również przyłączany jest do hemoglobiny i z krwią żylną wraca do płuc, przenika do pęcherzyków płucnych, a następnie jest usuwany z organizmu w wydychanym powietrzu. Najważniejszą częścią płuc są pęcherzyki płucne. W płucach zdrowego człowieka znajduje się około 300 milionów tych mikroskopijnych two- Krew żylna mało tlenu, dużo dwutlenku węgla Pęcherzyk płucny Krew tętnicza dużo tlenu, mało dwutlenku węgla 300 milionów pęcherzyków Kort tenisowy 140 m 2 Ryc. 3. Pęcherzyk płucny opleciony jest siatką naczyń włosowatych. Powracająca z organizmu do płuc krew żylna zawiera mało tlenu i nadmiar dwutlenku węgla. Podczas bliskiego zetknięcia się tej krwi z powietrzem w pęcherzyku płucnym tlen przenika do krwi, a dwutlenek węgla do pęcherzyka. Krew tętnicza płynąca do wszystkich narządów organizmu jest dobrze utlenowana. Pozostałe informacje w tekście.
Jak są zbudowane i do czego służą płuca 13 rów. Gdyby wszystkie pęcherzyki płucne rozciąć, rozpłaszczyć i ułożyć obok siebie, to pokryłyby powierzchnię około 140 metrów kwadratowych. Tyle wynosi powierzchnia kortu tenisowego do gry podwójnej (ryc. 3). Zapotrzebowanie organizmu ludzkiego na tlen jest bardzo małe podczas spoczynku wynosi około jednej trzeciej litra na minutę, a wzrasta w czasie wysiłku fizycznego. W czasie biegu na 800 m wysokiej klasy sportowiec zużywa około 2 litrów tlenu na minutę. Tyle tlenu potrzebują pracujące mięśnie. Zdrowy człowiek nie zdaje sobie sprawy z tego, że oddycha. Może dowolnie zatrzymać oddech na około minutę lub dłużej, jeśli przedtem nabierze głęboko powietrza do płuc. Po upływie tego czasu jakaś wewnętrzna siła zmusza nas do następnego oddechu. Dzieje się tak, ponieważ natura wyposażyła człowieka w położony głęboko w mózgu ośrodek regulujący oddychanie, który dostosowuje częstość i głębokość oddychania do aktualnego zapotrzebowania na tlen i konieczności usuwania nadmiaru dwutlenku węgla. Możemy też, nie ruszając się z miejsca, zacząć szybko i głęboko oddychać, co po chwili powoduje nieprzyjemne drętwienie rąk i zawroty głowy wywołane wypłukaniem z organizmu dwutlenku węgla, którego stężenie też jest precyzyjnie regulowane. Te przykre objawy zmuszają do zaprzestania takiego oddychania. Precyzja działania ośrodka regulującego oddychanie jest godna podziwu. Wiele używanych współcześnie programów komputerowych naśladuje ten mechanizm. Otaczające nas powietrze dostaje się do pęcherzyków płucnych przez system przewodów powietrznych, który zaczyna się pojedynczym przewodem zwanym tchawicą. Tchawica leży pod skórą szyi, między krtanią a dołkiem nad mostkiem. Po wniknięciu do klatki piersiowej tchawica dzieli się na dwa nieco węższe odgałęzienia prawe i lewe oskrzele główne. Taki podział jest kontynuowany w miarę zagłębiania się oskrzeli w płuca, aż po około 30 podziałach ostatnie rozgałęzienie (oskrzelik) kończy się kilkunastoma pęcherzykami płucnymi. Ten układ przewodów także jest cudem natury. Suma przekroju dwu kolejnych oskrzeli jest większa niż oskrzela matki. Dzięki temu powietrze wchodzące do płuc nie napotyka oporu i swobodnie płynie do pęcherzyków płucnych. Podczas wydechu miliony pęcherzyków płucnych rozciągniętych pod-
14 Wprowadzenie czas wdechu kurczą się synchronicznie. Dzięki temu wydech odbywa się siłą energii sprężystej bez udziału mięśni oddechowych (ryc. 4). Pęcherzyki płucne Oskrzela Krtań Tchawica Oskrzeliki Oskrzela Przepona Ryc. 4. Szczegóły anatomicznej budowy płuc. Ten wspaniały pod względem budowy i czynności system zapewnia zdrowemu człowiekowi bezszmerowe oddychanie do późnej starości. Zwykle to inne części organizmu serce lub stawy ograniczają możliwości fizyczne człowieka w podeszłym wieku. Dlatego powinniśmy chronić ten skarb i nie narażać go na działanie szkodliwych czynników. O tym jednak już w następnym rozdziale.