FINANSE SPÓŁKI KAPITAŁOWEJ Istota i warunki utrzymania płynności finansowej Włodzimierz Wąsowski Utrzymanie płynności finansowej jest dla kierownictwa każdej jednostki celem krótkookresowym, warunkującym maksymalizację dochodu i powiększenie wartości firmy w dłuższym okresie. Monitorowanie poziomu płynności jest więc koniecznością. Pojawiające się fale zatorów płatniczych rodzą się z reguły w dużych firmach, najboleśniej ich skutki odczuwają jednak małe i średnie przedsiębiorstwa, które często są bezradne, gdyż to im najłatwiej odmówić zapłaty. Do obrony interesów wierzycieli włączyła się Komisja Europejska 1 stycznia 2011 r. weszła w życie znowelizowana dyrektywa w sprawie zwalczania opóźnień w płatnościach w transakcjach handlowych. Pozyskanie źródeł finansowania w celu utrzymania płynności finansowej to ważne zadanie osób zarządzających finansami firmy. Zagadnienie to wiąże się ściśle z oceną systemu zarządzania ryzykiem, a także oceną bieżącej, jak i długookresowej, sytuacji finansowej firmy poczynając od diagnozy stanu aktualnego, a kończąc na projekcji zmian warunków działania. Trudności z utrzymaniem płynności pojawiają się na dużą skalę w czasie kryzysu, gdy opóźnianie płatności ma często charakter celowego działania. Liczba przedsiębiorstw, które są wówczas zagrożone utratą płynności na skutek pogorszenia dyscypliny płatniczej jest wtedy duża. W czasie kryzysu przedsiębiorstwa finansują się opóźniając płatności na zasadzie: Nie płacę, bo sam nie otrzymałem zapłaty, czy też: Płacę zobowiązania, jeżeli otrzymam należności. Opóźnienia w płatnościach wynoszą średnio 30 dni 1. Tymczasem brak płynności nie pozwala firmie dalej funkcjonować, bo nie ma ona środków na wywiązywanie się z umów. W takiej sytuacji nawet przedsiębiorstwa, które wykazują bieżący zysk, ale nie mają zdolności do spłaty krótkoterminowych zobowiązań, zmuszone są do ogłoszenia upadłości. Płynność a zysk Płynność finansowa jest to stała zdolność do terminowego, czyli bezzwłocznego, regulowania bieżących zobowiązań za pomocą zasobów pieniężnych lub innych składników majątkowych łatwo zamienialnych na pieniądz. Z kolei bieżąca płynność finansowa to zdolność do regulowania zobowiązań w terminie płatności. Płynność oznacza więc zdolność płatniczą. W podmiocie gospodarczym utrzymanie płynności ma zawsze pierwszeństwo przed rentownością. Przedsiębiorstwa upadają bowiem zwykle nie przez brak zysku, ale wskutek utraty płynności. Dla dostawcy zaś płynność finansowa firmy oznacza solidność, a osiągana rentowność ma mniejsze znaczenie jako kryterium wyboru partnera. Utrzymanie płynności jest podstawowym obowiązkiem kierownika jednostki, warunkiem jej sprawnego funkcjonowania i wiarygodności. Przy czym płynność należy utrzymać nie tyle na wysokim, co optymalnym poziomie. Zagrożeniem dla efektywnego funkcjonowania firmy jest bowiem nie tylko zbyt niska, ale również zbyt wysoka płynność finansowa. W tym drugim przypadku płynność generuje koszt jej utrzymania w postaci np. odsetek kredytowych lub 1 Patrycja Otto, Gospodarka utknęła w zatorach, Dziennik Gazeta Prawna z 15.12.2010.
powoduje utratę korzyści w postaci np. odsetek od lokaty wolnych środków w banku. Duża ilość gotówki w bilansie świadczy o nieefektywnym wykorzystaniu zasobów. Niemniej w czasie kryzysu czy bessy to właśnie ten, kto ma pieniądze na rachunku, może np. przejąć konkurencję i realizować swoje strategiczne cele. Zwykle pod określeniem płynność rozumiana jest płynność bieżąca, czyli zdolność firmy do spłacania zobowiązań o okresie płatności do jednego roku oraz do dokonywania zakupów wszelkiego rodzaju towarów i usług. Od tej płynności zależy czy w terminie spłacane są dostawcom zobowiązania za dobra i usługi, czy wypłacane jest wynagrodzenie pracownikom i regulowane zobowiązania publiczno-prawne. Brak zapłaty powoduje, że wierzyciel jest uprawniony do żądania zapłaty odsetek za zwłokę w płatnościach bez konieczności wezwania dłużnika do zapłaty, o ile spełnił swoje umowne lub ustawowe zobowiązania i nie otrzymał należnej sumy w odpowiednim czasie, chyba że dłużnik nie ponosi winy za opóźnienie. Niezależnie od tego, wierzycielowi przysługuje prawo roszczenia wobec dłużnika o rozsądną rekompensatę wszystkich kosztów odzyskiwania kosztów poniesionych z powodu opóźnień w płatnościach. Płynność jest zjawiskiem dynamicznym, a fluktuacje poziomu płynności finansowej mogą mieć dużą częstotliwość. Przy czym stosunkowo niewielkie wahania płynności mogą się przekształcić w okresową utratę płynności, a następnie długotrwałą. Od takiego stanu jest już tylko krok do niewypłacalności i konieczności likwidacji firmy wskutek upadłości na podstawie wniosku zniecierpliwionych wierzycieli. Sytuację płynnościową firmy zachwiać mogą nagłe wahania poziomu sprzedaży. Wywołują one, w zależności od skali tego zjawiska, trudności z regulowaniem zobowiązań o ile spółka nie posiada innych źródeł finansowania działalności. Koszty można i należy w takiej sytuacji ograniczać, ale tę ich część, którą określa się jako koszty stałe tylko w dłuższym okresie. Konieczne jest więc dostosowanie wydatków do ograniczonych środków pieniężnych a następnie zredukowanie kosztów. Koszty zmienne, zwłaszcza zużycie materiałów, surowców, energii, uzależnione są od poziomu produkcji. Teoretycznie więc można je szybko zredukować poprzez ograniczenie produkcji jeżeli technologia wytwarzania na to pozwala. Dobra rentowność, wypracowanie zysku, wcale nie gwarantuje, że nie nastąpi utrata płynności. Zysk finalnie oznacza wpływ środków pieniężnych ze zrealizowanych transakcji. Niemniej w momencie jego ustalania, zawiera także zysk z transakcji nierozliczonych, jak też z wyceny niektórych aktywów. Wynika to z przyjętych nadrzędnych metod rachunkowości, w szczególności zasady memoriału. Duża różnica pomiędzy zyskiem memoriałowym a kasowym może wskazywać, że część należności, które powinny się zamienić na środki pieniężne, jest nie do zrealizowania, nieściągalna lub fałszywa. Od czego zależy płynność? O płynności decydują dwa czynniki: stan dostępnych środków pieniężnych oraz zdolność zamiany pozostałych środków obrotowych na środki pieniężne. Płynność zależy więc wprost od posiadania płynnych aktywów. W wymiarze praktycznym płynność aktywów oznacza zdolność do szybkiej i łatwej zamiany jednych aktywów na inne bez utraty wartości. Płynność zależy od głębokości rynku oraz rodzaju aktywów. Udział kapitałów krótko- i długoterminowych w pokryciu aktywów obrotowych rzutuje na poziom płynności finansowej. Płynność aktywów wpływa na ich rynkową cenę, w tym cenę wyznaczoną przez rynek giełdowy. Płynność finansową należy rozpatrywać w dwóch aspektach:
w ujęciu statycznym, czyli w określonym momencie, np. w dniu bilansowym, wykorzystując sprawozdanie finansowe: bilans, rachunek zysków. Miarami płynności tego rodzaju są omawiane niżej wskaźniki; w ujęciu dynamicznym, czyli w odniesieniu do konkretnego okresu, rozpatrując np. rachunek przepływów pieniężnych. Płynność jest stanem, który jest realizowany dzięki posiadanym przez jednostkę aktywom płynnym. Za jednostkę miary poziomu płynności przyjmuje się wyrażoną w jednostkach pieniężnych wartość płynnych aktywów. Wskaźniki pomiaru płynności są sygnałami wczesnego ostrzegania. Metoda wskaźnikowa jest prosta: dane można odczytać wprost z bilansu, można też obserwować płynność poprzez prowadzoną w systemie ciągłym analizę zmian w poziomie i strukturze należności krótkookresowych, zapasów oraz zobowiązań. Płynność można także badać analizując strumienie gotówki, w formie budżetów gotówkowych. Wyższe zapotrzebowanie na płynność mają podmioty o długim cyklu produkcyjnym, prowadzące wyłącznie obrót bezgotówkowy i mające problemy z uzyskaniem kredytu krótkoterminowego. Dla zachowania płynności finansowej szczególne znaczenie mają wzajemne relacje aktywów obrotowych i kapitałów krótkoterminowych. Określenie wielkości niezbędnego zaangażowania kapitałów długoterminowych w pokryciu aktywów obrotowych, czyli kapitału obrotowego, powinno uwzględniać zmienność składników aktywów obrotowych i zobowiązań krótkoterminowych oraz szybkość ich rotacji. Kapitał obrotowy to część aktywów bieżących przedsiębiorstwa, która jest finansowana kapitałem stałym, czyli kapitałem własnym i zobowiązaniami długoterminowymi. Znaczenie struktury bilansu Nadrzędnym podziałem w bilansie podmiotu, czyli zestawieniu jego aktywów i pasywów, jest podział na aktywa trwałe i obrotowe. Aktywa w bilansie klasyfikowane są w zależności od stopnia płynności. Oznacza to, że aktywa wykazywane są w kolejności wzrastającej płynności tzn. poczynając od najtrudniejszych do upłynnienia, jakim są aktywa trwałe, poprzez zapasy i należności, kończąc zaś na składnikach najbardziej płynnych, czyli środkach pieniężnych. Aktywa obrotowe należą do składników majątkowych o wysokiej zmienności. Praktycznie każdego dnia ulega zmianie wielkość zapasów, należności i gotówki. Mimo to można zauważyć, że pewna część tych aktywów jest stale obecna w działalności przedsiębiorstwa, a tylko określona część wykazuje zmienność w toku działalności. Z istoty bilansu wynika, że każda pozycja w aktywach musi być czymś sfinansowana. Odzwierciedla to druga strona bilansu pasywa czyli źródła sfinansowania aktywów. Aktywa mogą być finansowane kapitałem własnym, jak i obcym czyli zobowiązaniami. Zapotrzebowanie na środki płynne wynika z projekcji docelowej struktury kapitału i zależy od struktury oraz właściwości posiadanych aktywów i pasywów. Każdy wzrost produkcji, a więc także zapasów produktów gotowych i należności, wymaga dodatkowego sfinansowania czyli kapitału. Posiadanie środków płynnych jest niezbędne dla sfinansowania nabywanych aktywów. Aktywa niezbędne dla funkcjonowania podmiotu mogą być finansowane: kapitałem własnym; zobowiązaniami wobec wierzycieli w tym: - z tytułu dostaw i usług,
- z emisji dłużnych papierów wartościowych, - z leasingu. kredytem kupieckim, czyli zobowiązaniami wobec dostawcy, których płatność jest odroczona poza okres dłuższy niż ogólnie przyjęty; pożyczkami długoterminowymi; kredytem. Tymczasowo występujące aktywa wymagają tymczasowych źródeł finansowania, a stale występujące aktywa stałych lub długoterminowych źródeł finansowania (patrz schemat 1). Z punktu widzenia płynności finansowej, szczególne znaczenie ma wielkość zobowiązań krótkoterminowych, których okres zaangażowania w przedsiębiorstwie jest krótszy niż jeden rok kalendarzowy. Do tych zobowiązań zalicza się zobowiązania krótkoterminowe z tytułu dostaw i usług, zobowiązania z tytułu podatków, ceł, ubezpieczeń i innych świadczeń, z tytułu wynagrodzeń, z tytułu emisji dłużnych papierów wartościowych, a także zaciągnięte krótkoterminowe kredyty i pożyczki. Im większe zaangażowanie krótkoterminowe, tym większe są płatności finansowe w najbliższym okresie i tym większe jest zagrożenie utratą płynności finansowej. Zobowiązania krótkoterminowe są głównym źródłem finansowania aktywów obrotowych. Jednak zbyt wysokie zaangażowanie tych zobowiązań może spowodować niemożność ich bieżącej obsługi. Aby więc zachować zdolność do bieżącego regulowania tych zobowiązań, przedsiębiorstwa powinny w określonej części pokrywać aktywa obrotowe kapitałami długookresowymi. W przypadku zobowiązań krótkoterminowych, im krótszy jest okres wymagalności zobowiązań, tym większe trudności płatnicze przedsiębiorstwa. W celu zachowania płynności finansowej, zobowiązania krótkoterminowe nie powinny przekraczać wartości najbardziej płynnych aktywów obrotowych. Zachowanie płynności wymaga jednak nie tylko pokrycia kwoty zobowiązań krótkoterminowych przez wielkość aktywów obrotowych, ale także uwzględnienia okresu zamiany aktywów na gotówkę i okresu wymagalności zobowiązań. Cechą zobowiązań krótkoterminowych jest ich na ogół niższy koszt pozyskania w stosunku do kapitałów długoterminowych. Od prawidłowych zobowiązań z tytułu dostaw, podatków, wynagrodzeń, nie są naliczane odsetki, co pozwala je traktować jako kapitały o zerowym koszcie pozyskania. Cechą kapitałów krótkoterminowych jest też to, że mogą być one dostosowywane do wielkości i okresu wystąpienia zapotrzebowania na zewnętrzne źródła finansowania. Takim źródłem może być np. kredyt w rachunku bieżącym. Alternatywne wobec zobowiązań krótkoterminowych są zobowiązania długoterminowe, np.z tytułu emisji obligacji czy kredytu długoterminowego czyli zaangażowane w okresie dłuższym niż jeden rok, co powoduje, że nie stanowią one bieżącego obciążenia finansowego. Mają więc korzystny wpływ na płynność finansową w krótkim okresie. Wraz ze wzrostem zaangażowania kapitału obcego rośnie ryzyko działalności jednostki. Kapitał obcy podlega zwrotowi w określonym terminie, więc jednostka musi wtedy posiadać wymagane środki pieniężne. Z kolei sytuacja kiedy zobowiązania prawidłowe są większe niż należności i zapasy jest rzadko spotykana. Rotacja zobowiązań jest też na ogół większa niż należności z tytułu sprzedaży produktów i usług. Dostatecznie wysoki kapitał obrotowy oznacza, że nie są nadmiernie angażowane kapitały krótkoterminowe. Występujące wtedy prawidłowe zobowiązania krótkoterminowe w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą są spłacane w wyznaczonych terminach płatności, a wierzyciele nie mają obaw o ich odzyskanie. Zbyt mały kapitał obrotowy wymusza
zwiększenie udziału kapitałów krótkoterminowych. Ich wielkość może się wtedy okazać zbyt wysoka dla możliwości płatniczych przedsiębiorstwa i nie będą mogły być na bieżąco obsługiwane, czyli spłacane w ustalonych terminach. Z kolei zbyt wysoki kapitał obrotowy prowadzi do powstawania nadwyżek najbardziej płynnych aktywów, czyli zjawiska nadpłynności. Przedsiębiorstwa zawierają transakcje handlowe. Oznacza to transakcje pomiędzy przedsiębiorstwami lub pomiędzy przedsiębiorstwami a władzami publicznymi, które polegają na dostawie towarów lub świadczenia usług za zapłatą, czyli przychodem. Przychody zależą od wahań popytu, dlatego bardzo istotna jest analiza poziomu sprzedaży, jak również stanu zapasów wyrobów gotowych. Dynamika wzrostu stanu zapasów jest uzasadniona wzrostem przychodów ze sprzedaży, bo produkcja do magazynu nie ma uzasadnienia. Przychód oznacza powstanie należności, a od kwoty należności umieszczonej na fakturze trzeba zapłacić podatek w terminie, niezależnie od momentu otrzymania płatności od kontrahenta. Niedotrzymanie umownego lub ustawowego terminu płatności to opóźnienia w płatności, a zobowiązania stają się wymagalne od dnia następującego po dacie płatności określonej w fakturze lub terminie płatności określonym w umowie. Należność staje się wtedy roszczeniem i wierzyciel może dochodzić swoich roszczeń względem dłużnika w drodze postępowania egzekucyjnego po uzyskaniu tytułu wykonawczego. Tytuł wykonawczy oznacza decyzję, wyrok lub wezwanie do zapłaty wydane przez sąd lub inny właściwy organ, zgodnie z którymi należy uiścić płatność natychmiast lub w ratach. Za pomocą tego tytułu wierzyciel może dochodzić swoich roszczeń wobec dłużnika w drodze postępowania egzekucyjnego. Analiza płynności i jej miary Podstawową klasyfikacją aktywów w bilansie jest, jak już wspomniano, podział na aktywa trwałe i obrotowe. Ten podział jest punktem wyjścia do zbadania płynności finansowej jednostki. Struktura tego podziału zależy od branży i przedstawia ogólny stan sytuacji płynnościowej spółki. W skład majątku obrotowego wchodzą: zapasy, należności, środki pieniężne a więc te aktywa firmy, które charakteryzują się największą płynnością, czyli są najłatwiej zbywalne. Przesunięcia pomiędzy aktywami trwałymi i obrotowymi służyć może np. uzyskaniu korzystnych wskaźników rotacji czy płynności wymaganych przez bank dla uzyskania kredytu. Składniki aktywów obrotowych klasyfikowane są w zależności od stopnia płynności: Pierwszy stopień (najwyższa płynność) te składniki mogą być natychmiast wykorzystywane do spłaty zobowiązań: środki pieniężne w kasie i na rachunkach bankowych, ekwiwalenty pieniężne np. czeki lub weksle. Drugi stopień te składniki aktywów obrotowych mogą być w krótkim czasie zamienione na środki pieniężne: należności, papiery wartościowe przeznaczone do obrotu, inne aktywa łatwo zbywalne. Trzeci stopień pozostałe składniki aktywów: obrotowe, rzeczowe składniki oraz czynne rozliczenia międzyokresowe. Struktura majątku przedstawiona w bilansie pozwala na określenie powiązań i zależności pomiędzy poszczególnymi elementami majątku obrotowego firmy a jej zobowiązaniami krótkoterminowymi, których płatność przypada najpóźniej w ciągu 12 najbliższych miesięcy. Dotyczy to głównie zobowiązań wobec dostawców, ale także spłaty kredytów krótkoterminowych oraz rat kredytu długoterminowego, przypadających do zapłaty w danym roku.
Zależność pomiędzy majątkiem obrotowym a zobowiązaniami krótkoterminowymi wyznacza poziom płynności i wpływa na wypłacalność jednostki. Płynność może być oceniana przez wymienione niżej wskaźniki, które mierzą zdolność do terminowej spłaty zobowiązań przez pokazanie relacji pomiędzy składnikami aktywów obrotowych a wielkością zobowiązań krótkoterminowych. Płynność bieżąca (current ratio) to podstawowy i najczęściej stosowany wskaźnik, za którego pomocą określamy zdolności płatnicze firmy. Informuje on, ile razy aktywa obrotowe (bieżące) firmy pokrywają jej aktualne zobowiązania. Wylicza się go za pomocą następującego wzoru: Wskaźnik bieżącej płynności (czasem krótkookresowej) = (zapasy + należności + środki pieniężne + inne aktywa bieżące) / zobowiązania krótkoterminowe Za wzorcowe uznaje się wartości z przedziału 1,43-1,00 w zależności od branży, w jakiej funkcjonuje firma. Wartość wskaźnika na poziomie 2 oznacza, że majątek obrotowy firmy jest dwukrotnie większy od jej zobowiązań krótkoterminowych, i to w pełni minimalizuje ryzyko niewypłacalności, jest rezerwą w przypadku nieprzewidywalnych zdarzeń i wydatków czy też chwilowych zaburzeń płatniczych. Na ogół większość przedsiębiorstw posiada zadowalającą równowagę finansową przy dużo niższym wskaźniku. Różnica pomiędzy wielkością aktywów obrotowych a zobowiązaniami krótkoterminowym to kapitał obrotowy jednostki. Płynność szybka (2. stopnia; czasem wysoka) modyfikacja w stosunku do wskaźnika płynności bieżącej polega na wyeliminowaniu z obliczeń elementów majątku obrotowego: zapasów oraz rozliczeń międzyokresowych czynnych, czyli mniej płynnych aktywów, które charakteryzują się na ogół długim cyklem obrotu. Wskaźnik szybkiej płynności = (majątek obrotowy - zapasy - rozliczenia międzyokresowe czynne) / zobowiązania krótkoterminowe Wskaźnik szybkiej płynności wskazuje stopień pokrycia zobowiązań krótkoterminowych płynnymi aktywami, zwłaszcza należnościami oraz środkami pieniężnymi. Zbyt wysoka wartość wskaźnika świadczy o złej strukturze finansowania działalności. W szczególności może to oznaczać nadmiar środków pieniężnych na rachunkach bankowych lub niepokojąco wysoki poziom należności. Akceptowalna wartość tego parametru oscyluje wokół wartości 1 i oznacza bilansowanie się aktywów i zobowiązań bieżących. Zbyt niski poziom wartości wskaźnika stanowi sygnał zbliżających się kłopotów finansowych, uniemożliwiając tym samym spłatę bieżących zobowiązań. Natomiast wartość znacznie poniżej 1 może sygnalizować narastające problemy z płynnością. Wskazuje ona wtedy, że głównym elementem majątku obrotowego są zapasy, ze swej natury charakteryzujące się niską płynnością. Przyjmuje się, że orientacyjna wartość wskaźnika, występująca w typowych przedsiębiorstwach, wynosić powinna: minimalny poziom: 0,70; wystarczający poziom: od 0,70 do 0,99; zadowalający poziom: od 1,00 do 1,19; pożądany poziom: od 1,20 do 1,50. O ile spłata zobowiązań musi być szybsza niż należności, to wartość wskaźnika powinna przekraczać 1.
Płynność gotówkowa (środków pieniężnych; 1. stopnia). Wskaźnik ten jest najbardziej szczegółowym parametrem określającym płynność firmy. Pokazuje on zdolność do wywiązywania się ze zobowiązań przy wykorzystaniu wyłącznie środków pieniężnych będących w dyspozycji firmy, czyli praktycznie natychmiast, ale taka potrzeba w odniesieniu do całości zobowiązań nie występuje. Zobowiązania bieżące praktycznie nie są nigdy w całości wymagalne natychmiast. Nie muszą więc znajdować znaczącego pokrycia w pieniężnych aktywach. Pokazują więc potencjalną możliwość płatniczą przedsiębiorstwa. Przyjmuje się, że minimalna wartość tego wskaźnika powinna wynosić 0,2. Wartość tego wskaźnika zależeć powinna od struktury terminowej zobowiązań. Wskaźnik płynności gotówkowej = środki pieniężne / zobowiązania krótkoterminowe Wskaźniki płynności odzwierciedlają zdolność jednostki do spłaty zobowiązań krótkookresowych poprzez pokazanie potencjału jednostki, w postaci możliwości spłaty w terminie należności w drodze analizy relacji odpowiednich kategorii aktywów obrotowych do zobowiązań bieżących. Dla analizy należy jednak oczyścić aktywa obrotowe z pozycji, które są najmniej płynne, np. należności o niskiej ściągalności, trudno zbywalną czy nieprzydatną do wykorzystania własnego część zapasów, zobowiązania krótkoterminowe z pozycji, które mają dłuższy okres wymagalności (np. ponad 6 miesięcy). Dotyczy to również lokat zablokowanych, stanowiących zabezpieczenie długoterminowych zobowiązań. Wskaźniki zawierają dane historyczne i nie uwzględniają struktury terminowej zobowiązań. Nie sposób nie zauważyć, że wskaźniki te mierzą pokrycie zobowiązań, które mają być pokryte w przyszłym okresie aktywami pozostającymi obecnie w dyspozycji jednostki. Faktycznie zobowiązania te zostaną pokryte późniejszymi wpływami. Przy czym nie wszystkie ujmowane w bilansie aktywa obrotowe wyceniane są w cenach rynkowych, a więc cenach, po których ich zbycie mogłoby nastąpić. Teoria proponuje także szereg innych wskaźników dla oceny płynności: wskaźniki wydajności gotówkowej, wystarczalności gotówkowej, wskaźnik Lambda, itp.; które z uwagi na swą istotę posiadają w sumie podobne cechy. Można je wykorzystać zarówno do oceny i sterowania płynnością, jak i do oceny pozycji płynnościowej. Wskaźniki te powinny rosnąć wraz ze zmianą poziomu sprzedaży, jak też w stosunku do wydatków niezbędnych dla funkcjonowania firmy. Dobrą bazą do porównań jest zmiana ich poziomu w czasie, lecz jeszcze lepszą dane branżowe czy porównanie z konkurencją rynkową. Poziom bezwzględny wskaźnika nie jest tak ważny, jak zmienność tego poziomu w dłuższym horyzoncie czasowym. Sygnałem ostrzegawczym jest tendencja do zmian wskaźnika, a nie jego statyczna wielkość mierzona na koniec okresu. Nadmiar wskaźników, jak wiadomo, w każdym obszarze analitycznym prowadzi do szumu informacyjnego i błędnego działania. Standardowy poziom wskaźników płynności daje firmie możliwość oceny, w jakim stopniu jej rzeczywisty stan płynności odbiega od tego poziomu. Szereg firm funkcjonuje jednak ze wskaźnikami poniżej standardowych wartości i bez problemu reguluje swoje zobowiązania. Dla takich firm istotniejsze byłoby określenie, na podstawie danych z przeszłości, przy jakim poziomie tych wskaźników firma ma trudności płatnicze. W przypadku kiedy na podstawie wskaźników dokonywana jest ocena kierownictwa jednostki, mogą one łatwo być spreparowane na koniec okresu, np. przez ukrycie części zobowiązań, opóźnione księgowanie, wydłużenie terminu realizacji zobowiązań, zmniejszenie okresowo zapasów, itp.
Wpływ rotacji aktywów i zobowiązań na płynność Dla pełnej oceny sytuacji w zakresie płynności powinno się dokonać analizy rotacji majątku obrotowego i zobowiązań. Aktywa obrotowe, zgodnie ze swoją nazwą, zmieniają swoją postać fizyczną w ruchu okrężnym, czyli w cyklu operacyjnym (patrz schemat 2). Cykl operacyjny to okres upływający pomiędzy wydatkowaniem środków pieniężnych na zakup surowców a ich odzyskaniem z tytułu spłaconych należności. W aktywach obrotowych występuje nie tylko gotówka i należności, ale także znacznie dłużej rotujące zapasy wyrobów gotowych, produkcji niezakończonej, czy materiałów do produkcji. Im krótszy jest czas zamiany aktywów obrotowych na gotówkę, tym większa jest płynność, a więc możliwości płatnicze przedsiębiorstwa. Zasadnicze znaczenie dla zachowania płynności finansowej ma cykl spływu należności i cykl płatności zobowiązań. Środki pieniężne rozpoczynają i kończą cykl od rozchodu środków pieniężnych, związanych z dostawami materiałów i surowców do produkcji, do inkasa należności za sprzedane wyroby gotowe czy towary. Dla analizy płynności istotna jest długość całkowita tego cyklu, jak i poszczególnych jego składników. Dlatego uzupełnieniem analizy płynności przedsiębiorstwa mogą być wskaźniki rotacji elementów majątku obrotowego firmy. Wskaźniki rotacji określają, co ile dni średnio firma odnawia zapasy oraz otrzymuje należności. Informacje takie są niezwykle pomocne przy określaniu wpływu poszczególnych aktywów bieżących na płynność firmy. Na ogół cykl rotacji aktywów obrotowych jest znacznie dłuższy od okresu wymagalności bieżących zobowiązań. W przypadku zakupu za gotówkę, nie występuje etap powstania należności. Aktywa rotują zmieniając postać, ale również w ramach grupy przez odnowienie, co ilustrują poniższe wskaźniki. Wskaźnik rotacji zapasów określa on, co ile dni średnio jednostka odnawia własne zapasy, zamieniając stare na nowe. Wyższy wskaźnik świadczy o niskim popycie na produkty firmy, trudnościach w sprzedaży, większych kosztach magazynowania wyrobów gotowych. Wskaźnik rotacji należności określa liczbę dni sprzedaży, za które nie otrzymano jeszcze zapłaty. Wyższa wartość tego wskaźnika oznacza dłuższy okres kredytowania odbiorców. Wysoka wartość tego wskaźnika oznacza niewydolność finansową jednostki. Jeżeli liczba jednostek w takim położeniu osiągnie stan krytyczny, mamy do czynienia z tworzeniem się zatorów płatniczych. Wskaźnik ten można porównywać z umownym wskaźnikiem zapłaty należności. Dość powszechnie jest to 14 lub 21 dni. Jeśli okres spływu należności jest np. dwukrotnie dłuższy niż okres spłaty zobowiązań, to oznacza, że zobowiązania wykonują dwa obroty w czasie jednego obrotu należności. W rezultacie zobowiązania powinny być dwukrotnie niższe od należności. Należności są wówczas w połowie pokryte zobowiązaniami krótkoterminowymi lub większe musi być wtedy zaangażowanie kapitałów długoterminowych pokrywających aktywa obrotowe. Wskaźnik rotacji zobowiązań określa szybkość, z jaką jednostka reguluje własne zobowiązania. Wskaźnik ten udziela odpowiedzi na pytanie: ile czasu mija od momentu wydatkowania środków finansowych na uregulowanie własnych zobowiązań do momentu otrzymania pieniędzy od własnych kontrahentów. Obliczając ten wskaźnik wykorzystuje się wyłącznie zobowiązania krótkoterminowe oraz ratę kredytu długoterminowego przypadającego do spłaty w danym okresie. Dłuższy okres regulowania zobowiązań wobec kontrahentów
oraz banków oznacza mniejsze bieżące zapotrzebowanie na kapitał obrotowy. Jest to sytuacja korzystna dla przedsiębiorstwa, może jednak powodować utratę wiarygodności wśród partnerów handlowych, naliczanie odsetek za zwłokę i wszczynanie postępowań windykacyjnych. Powyższe wskaźniki rotacji wykorzystywane są przy ustalaniu tzw. cyklu środków pieniężnych. Krótki cykl środków pieniężnych oznacza, że środki pieniężne szybko mogą być reinwestowane w dalszą działalność i jednostka nie ma problemów z płynnością finansową. Wskaźniki mają przede wszystkim wartość ocenną i ostrzegającą. Jednostka natomiast musi wypracować sobie bieżące narzędzia zarządzania płynnością. Rachunek przepływów pieniężnych Analizie przepływów pieniężnych poświęcono szereg obszernych opracowań. W tym miejscu trzeba jednak choć zasygnalizować niektóre aspekty tego sprawozdania. Sprawozdanie analizuje to, co określa się w teorii i w praktyce jako cash flow, czyli nadwyżkę wpływów nad wydatkami. Rozpatrując to sprawozdanie należy postawić kilka pytań: jakie obszary generują przepływ i jakie go wykorzystują? jeżeli jest zysk, to dlaczego występują kłopoty z płynnością? jeżeli jest strata, to dlaczego występuje nadwyżka płynności? dlaczego działalność finansowa i inwestycyjna generują nadwyżkę? czym został pokryty wzrost należności czy zapasów? (wzrost zobowiązań, zmniejszenie zapasów, kredyt czy przepływ został uzyskany przez zdarzenia incydentalne, które się nie powtórzą np. sprzedaże nieruchomości). Przykład: działalność operacyjna generuje przepływ + działalność inwestycyjna przepływ działalność finansowa przepływ Razem przepływ Taki przypadek jest sygnałem zbliżających się trudności płatniczych. Przypadek gdy wszystkie działalności nie generują przepływu na + może być sygnałem zbliżającego się bankructwa. Oczywiście istotne są odpowiedzi na każde z przedstawionych pytań. Analiza tego sprawozdania to pilnowanie kasy, czyli wpływów i wydatków środków pieniężnych z kasy i rachunków bankowych. Sprawozdanie to pozwala kontrolować płynność czyli zdolność do regulowania zobowiązań, możliwość wypracowania środków na spłatę kredytów. Niedobór gotówki w obszarze operacyjnym wskazuje, że jednostka nie może z zysku i amortyzacji sfinansować bieżących potrzeb operacyjnych. W takim przypadku niedobór ten musi być sfinansowany wymuszonym kredytem kupieckim jeżeli zasilenie krótkoterminowym kredytem bankowym jest niemożliwe. Zabezpieczenie płynności Wskaźniki i analiza rachunku przepływów pieniężnych dają obraz stanu płynności, identyfikują zagrożenie i oceniają stan płynności. Ważne jest jednak zabezpieczenie płynności, polegające na
wypracowaniu takich mechanizmów i narzędzi, które pozwalają na szybkie i elastyczne reagowanie na wszelkie zmiany w poziomie płynności. Dla utrzymywania płynności, niezbędne jest czerpanie informacji o potencjalnym kontrahencie z wywiadowni gospodarczych, Krajowego Rejestru Sądowego, Krajowego Rejestru Dłużników. Podstawowym dokumentem jaki można uzyskać z wywiadowni jest raport handlowy. Zawiera on dane organizacyjno-prawne i finansowe firmy, opis jej działalności oraz w podsumowaniu ocenę jej działalności, możliwości płatniczych, a nawet wielkość kredytu kupieckiego jakiego można jej udzielić. Raport może być rozszerzony o raport o sytuacji organizacyjno-prawnej firmy, czy raport o jej nieruchomościach. Można zamówić również monitoring bieżącej sytuacji kontrahenta. Raporty zawierają również komplet wskaźników obrazujących zdolność płatniczą. Sytuacja kontrahenta może się jednak gwałtownie pogorszyć. Dzięki bieżącemu monitorowaniu, można wcześniej zauważyć brak środków obrotowych i zapobiec utracie płynności, podejmując takie działanie jak: skuteczną windykację należności, negocjowanie wydłużenia spłaty zobowiązań lub rozłożenia ich na raty, złożenie wniosku o kredyt lub przesunięcie terminu jego spłaty. Zarządzanie płynnością ma na celu utrzymywanie odpowiedniej ilości środków pieniężnych i otwartych linii kredytowych, gdyż opóźnienia w wywiązywaniu się ze zobowiązań wywołują nieufność u kontrahentów i kredytujących firmę instytucji finansowych, co może doprowadzić w skrajnych przypadkach do bankructwa. Sterowanie płatnościami może być wspomagane przez politykę finansową, polegającą na dopasowywaniu terminów zapadalności i wymagalności. Dzięki niej, minimalizuje się ryzyko braku możliwości spłaty zobowiązań w terminie ich wymagalności. Trudności w zastosowaniu tej polityki polegają na braku pewności co do rzeczywistego wpływu środków pieniężnych. Na początku okresu zachwiania płynności, mając ograniczony dostęp do finansowania, podmioty usiłują skrócić okres płatności. Ale jeżeli chcą zwiększyć sprzedaż, nie mogą długo prowadzić takiej polityki. Wykorzystują wtedy kredyt kupiecki do odbudowy swojej pozycji rynkowej. W warunkach coraz ostrzejszej walki konkurencyjnej, wydłużenie terminów płatności może okazać się dodatkowym czynnikiem marketingowym. Bezpośrednim narzędziem do sterowania płynnością jest zestawienie środków pieniężnych w każdym dniu i rozrachunków należności i zobowiązań z terminami wymagalności. Zestawienie takie pozwala optymalizować przepływ środków pieniężnych, zwłaszcza w sytuacji kryzysu płynnościowego w jednostce. Może służyć do ręcznego sterowania zleceniami płatniczymi wychodzącymi w miarę wpływu środków lub być wsadem do programu komputerowego generującego automatycznie zlecenia płatnicze. Taki program nie ma jednak zastosowania wtedy, kiedy trzeba wprost wskazywać poszczególne zlecenia płatnicze do rozliczenia uwzględniając określone z góry priorytety płatności. Te priorytety to z pewnością rozliczenia publiczno-prawne i spłata kredytów. Opóźnienia w tym pierwszym przypadku skutkują koniecznością płacenia wysokich odsetek, zaś w przypadku kredytów utratą zdolności kredytowej. Priorytety w płatnościach mogą dotyczyć też głównego dostawcy surowców. Współpraca różnych podmiotów gospodarczych stwarza więzy, które w sytuacji ograniczenia płynności jednego z kooperantów sprawiają, że pozostali mogą podejmować działania mające na celu nieograniczanie jego zdolności do zakupu i dostawy towarów i usług przez udzielenie mu kredytu kupieckiego, zwykle nieoprocentowanego, czy zawieranie porozumień w kwestii harmonogramów płatności należności w ratach. Jednostki, które dla utrzymania płynności finansowej poszukują zewnętrznych źródeł
finansowania swojej bieżącej działalności, korzystają przede wszystkim z relatywnie wysoko oprocentowanego kredytu obrotowego. Umowa jest zawierana na czas określony, z określeniem okresu spłaty. Ubiegając się o udzielenie kredytu, klient musi spełnić szereg kryteriów i wykazać się tzw. zdolnością kredytową. Kredytobiorca musi też spłacić w terminie swoje zobowiązanie, niezależnie od ewentualnych nowych, nieplanowanych uwarunkowań takich jak na przykład wzrastająca dynamika rozwoju i konieczność zwiększenia limitów finansowania. Co ciekawe, nawet gdy jednostka sięga po kredyt obrotowy krótkoterminowy, to banki rozpatrują go z uwzględnieniem zdolności jednostki do zachowania płynności. Firma może wykorzystywać dług krótkoterminowy także do finansowania części aktywów o dłuższym terminie zapadalności. Taka polityka może wynikać np. z różnicy pomiędzy kosztem długu długoterminowego a krótkoterminowego jeżeli ten drugi jest tańszy. Zawsze pewna część wierzytelności firmy jest przedmiotem windykacji. W przypadku zagrożenia utratą płynności kluczowe znaczenie ma skuteczna egzekucja długów. W stosunku do części pozycji wierzyciel może stosować postępowanie nakazowe. Sąd wydaje wtedy nakaz zapłaty, który może być wykonany bez potrzeby nadawania mu klauzuli wykonalności. Uproszczony tryb dochodzenia wierzytelności stosowany jest w postępowaniu elektronicznym. Windykacje w jednostkach prowadzą działy prawne lub powołane wyłącznie do tego celu działy windykacji. Alternatywą dla powoływania dużych liczebnie służb zajmujących się windykacją jest sprzedaż długów z dyskontem. To oznacza jednocześnie pozbycie się kosztów obsługi długów. Trzeba jednak pamiętać, że standardowe działania windykacyjne zwiększają ryzyko pogorszenia relacji, a nawet zerwania współpracy, pomiędzy podmiotami gospodarczymi. Nawet w obecnych warunkach, gdy windykacja należności prowadzona przez wyspecjalizowane firmy, odbywa się zgodnie z cywilizowanymi standardami i normami etycznymi. Konkurencyjnym wobec kredytu źródłem pozyskiwania kapitału jest rynek kapitałowy. Część korporacyjnych klientów banków nie ma jednak szans na pozyskanie kapitału w drodze publicznej emisji nie spełniając kryteriów przewidzianych w przepisach prawa, bądź ze względu na koszty emisji. Ta grupa firm pozostanie więc klientami banków. Zresztą nawet na rozwiniętych rynkach finansowych banki pozostają głównym źródłem kredytu dla gospodarstw domowych i małych przedsiębiorstw. Rozważając emisję akcji, zarząd firmy czy akcjonariusze mogą dokonać oceny opłacalności tej formy pozyskania kapitału w stosunku do kredytu biorąc pod uwagę tzw. tarczę podatkową, czyli zmniejszenie podstawy opodatkowania. Jeśli stopa kredytu wynosi np. 16%, a stopa podatku dochodowego 19%, to realny koszt tego kredytu wynosi 16 x (1 0,19) = 12,96%. Można przypuszczać, że w dłuższej perspektywie czasowej rola kredytu będzie malała na rzecz emisji akcji, bądź dłużnych instrumentów finansowych. Rynek, którego istotą jest przecież popyt i podaż, oferuje także inne instrumenty finansowe, stanowiące alternatywne źródła finansowania dla przedsiębiorstw m.in. leasing i factoring. Pełny tekst artykułu w nr 1(25)2011 Przeglądu Corporate Governance