OWOCOWANIE. JABŁONI (JAMES GRIEVE I GOLDEN DELICIOUS) PO ZAPYLENIU ICH WŁASNYM PYŁKIEl\'IPRZEZ PSZCZOŁY

PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE ROK XXV 1981 OWOCOWANIE. JABŁONI (JAMES GRIEVE I GOLDEN DELICIOUS) PO ZAPYLENIU ICH WŁASNYM PYŁKIEl\'IPRZEZ PSZCZOŁY Bo l e s ł a w J a b ł o ń s oki, J a d w i g a S k o w r o n e k, Jerzy Marcinkowski Oddział Pszczelnictwa ISK w Puławach Wojciech Malewski Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa w Skierniewicach WSTĘP Chociaż z literatury jednoznacznie wynika, że jabłonie należy traktować jako rośliny obcopylne, to w praktyce bardzo często uznaje się niektóre odmiany za dość samopłodne i sadzi się je w mniejszych lub większych kwaterach jednoodmianowych, ponieważ ułatwia to wykonywanie wielu zabiegów pielęgnacyjnych i w ogóle organizację pracy. Nasi sadownicy powołują się na tego rodzaju praktyki stosowane z powodzeniem w zachodniej Europie i w Ameryce. Znajdują też niekiedy odpowiednie dane w literaturze naukowej (m. in. K e z e r 1976). Tymczasem wiadomo również (P i e n i ą ż e k 1971), że roślina wykazująca nawet wysoką samopłodność \v jednych warunkach klimatyczno-glebowych, w innych może prawie w ogóle nie wiązać owoców przy zapylaniu pyłkiem własnym. Dlatego podjęto badania, które w pierwszym etapie (J a b ł o ń- s k i, Z m a r l i c k i, S k o w r o n e k 1979) miały na celu ogólne sprawdzenie stopnia samopłodności najważniejszych uprawianych w Polsce cdmian jabłoni. W drugim etapie zdecydowano się zbadać plonowanie dwu najbardziej samopłodnych odmian, James Grieve i Golden Delicious, po zapylaniu ich pyłkiem własnym przez pszczoły. Wyniki tych badań przedstawiono w niniejszej pracy. METODYKA Badania przeprowadzono w Pszczelniczym Zakładzie Doświadczalnym ISK w Puławach w latach 1979-1980. Sady rosną tu na lekkiej glebie bielicowej kl. IV i są.prowadzone w sposób nowoczesny. Mała (0,07 ha) kwatera James Grieve, na podkładce EM VII,założona w 1967 r., przylega do dużej kwatery wieloodmianowej, zaś Golden Delicious na korze- ~ - Pszczelnicze Zeszyty Naukowe nr XXV - 1981r. 129

niach Antonówki z wstawką Budakowskiego. sadzony w roku 1972, ma jako zapylacza nową odmianę - Melrose. Drzewa pierwszej odmiany rosną w normalnej rozstawie 4,5 m X 3 m, drugiej zaś w systemie pasowym 3 m X 1 m + 1 m X l m. Obie odmiany owocują co.roku bardzo dobrze. Doświadczeniem obejmowano 16 drzew James Grieve i 56 drzew Golden Delicious. Połowa z tych drzew każdej odmiany była co raku na okres kwitnienia zamykana pod dwoma dużymi izolatorami z siatki plastykowej (o oczkach około 2 mm X 2 mm), pod które wstawiano po jednej rodzinie pszczelej. Pozostałe drzewa stanowiły grupę kontrolną, swobodnie dostępną dla owadów zapylających i znajdowały się tuż obok drzew izolowanych. Przed kwitnieniem na drzewach doświadczalnych liczono wszystkie pąki 'kwiatostanowe, a w czasie kwitnienia - kwiaty w 100 losowo 'branych dla każdej odmiany kwiatostanach. Wiosną 1980 r. u odmiany James Grieve wyróżniano przy tym kwiaty uszkodzone przez przymrozki. W czasie pełni kwitnienia jabłoni liczono trzykrotnie w godzinach południowych pracujące na drzewach pszczoły miodne oraz spotkane ewentualnie inne owady zapylające. Po opadzie czerwcowym, w lipcu liczono pod drzewami wszystkie opadłe zawiązki owoców. W drugim roku badań starano się ustalić przy tym liczbę nasion w opadłych większych zawiązkach, biorąc ich po 100 dla jednej i 100 dla drugiej kombinacji obu badanych odmian. Wykształcone owoce po zbiorze liczono i ważono, a następnie w pobranych losowo próbach, liczących po 100 jabłek dla każdej kombinacji (tylko jabłek Goldena z samozapylenia w 1979 r. było mniej), ustalano liczbę nasion dorodnych i słabo wykształconych oraz liczbę komór bez nasion. Po zbiorach w 1980 r. starano się ponadto dla odmiany Golden Dleicious określić kształt jabłek oraz liczbową i wagową strukturę ich populacji według średnicy owocu. Pobrane losowo do tego celu próby owoców składały się z ponad 300 jabłek. Przy sposobności 'Określano też liczbę nasion w owocach różnej średnicy, pochodzących z samozapylenia i obcozapylenia. Dysponując w drugim roku badań znaczną ilością owoców obu odmian uzyskanych z badanych kombinacji zapylenia, wykonano oznaczenia jędrności oraz istotnych z punktu widzenia jakości, podstawowych składników chemicznych. Jędrność owoców określano za pomocą jędr nościomierza Instron 11-40. Materiał do badań chemicznych stanowiły owoce jabłek po oznaczeniu jędrności, które po usunięciu gniazd nasiennych i szypułek zamrożono i przechowywano w temperaturze -20 C do czasu analiz. Do oznaczeń owoce rozdrabniano w stanie zamrożonym, a następnie homogenizowano na młynku koloidalnym. Oznaczenia suchej substancji, ekstraktu, 'kwasowości miareczkowej i czynnej wykonano metodami podanymi w AOAC (1970). Cukry redukujące i cukry ogółem oznaczono metodą Luffa-Schoorla (S t r u s z Y ń s k i 1954). Owoce odmiany Golden 130

Delicious analizowano dwukrotnie - bezpośrednio po zbiorze oraz po 1,5 miesięcznym okresie przechowywania w temperaturze + 2 C. Wyniki badań opracowano statystycznie metodą analizy wariancji Fishera. Do oceny istotności różnic między średnimi stosowano test t-studenta, przyjmując poziom wiarogodności CI = 0,05. WYNIKI Przebieg kwitnienia. W okresie kwitnienia jabłoni w 1979 r. panowała piękna upalna pogoda (rys. 1). Jabłonie kwitły krótko; wcześniejszy James Grieve od 16 do 22 maja, a póżniejszy Golden Delicious - od 18 do 24 maja. Natomiast w roku 1980 maj był zimny z częstymi przymrozkami, które uszkodziły m. in. około 50% kwiatów odmiany James Grieve. W środkowym okresie kwitnienia, trwającym od 25 maja do 4 ~;j oc, 20 'fr 90 1; 1 ~ <{ o "'''' 15 70 10 50 -c ~ 16 20 90 12 f5 70 s 10 50 J 4 j 5 30 01_- 1...... 3 -----..--<> ~/ XXXXXx 5 Rys.!. Pora i długość kwitnienia jabłoni (1 - James Grive, 2 - Celden Delicious) na tle przebiegu niektórych czynników pogody w Puławach w latach 1978 i 1979: 1 - opady, 2 - maks. i min. temp. powietrza, 3 - min. wilgotność względna pow., 4 - okres kwitnienia J. G., 5 - okres kwitnienia G. D. czerwca, wypadło 5 dni deszczowych, z których 3 były tak zimne, że \\7 ogóle pszczoły nie mogły latać. Na dodatkowe przedłużenie się kwitnienia odmiany James Grieve (do 7 czerwca) wpłynęło przemarznięcie pąków kwiatowych, powodujące wykształcenie się wielu nowych, później kwitnących. Obfitość kwitnienia. Odmiana Golden Delicious kwitła mniej obficie od James Grieve (tab. l) głównie dlatego, że sad ten wchodzi dopiero w pełnię owocowania. Natomiast na zmniejszoną liczbę kwiatów u.iame : Grieve w 1980 r. wpłynęły wiosenne przymrozki, o których już wspomniano. Stwierdzono średnio około 23 0 /(} pąków kwiatostanowych tej od- 9' 131

miany przemarzniętych. Całkowicie zdrowych było tylko około 17% pąków kwiatostanowych. U reszty przemarzło po 2-4 kwiaty (średnio - 2,91). Zaobserwowano jednak, że w większości przypadków, tuż poniżej całkowicie zamarzniętych pąków, z boku krótkopędu, wytworzyły sie, Obfitość kwitnienia bad nych jabloni Abundancc 01- blooming of investigated apple trees Tabela l Liczba kwiatów Rok Liczba kwiatów Liczba kwiatów Liczba drzew na l ha mln badań w kwiatostanie na drzewie Odmiana na l ha szt. Year Number of Number of Cultivar Number of Number of of flowers in in- flowers on the trees per l ha flowers per study fjorescence tree l ha (mln) James Grive 740 1979 1980 5,20 5,00 5158 1934* 3,817 1,132* Golden Delicious 2500 1979 1980 5,01 4,96 435 618 1,088 1,545 * 50~~ kwiatów przemarzło, tu podano tylko kwiat}' zdrowe 50(:,~offlowers wcre frost iuiured, in the tablc cnly sound flowers are included nowe pąki kwiatostanowe. Składały się one już tylko z 2-4 kwiatów (średnio 2,85), przy tym kwiaty te były wyraźnie mniejsze i zawierały mniej pręcików niż normalne. Kwitły one później, co wpłynęło na wspomniane już przedłużenie się okresu kwitnienia odmiany James Grieve. Oblot drzew doświadczalnych przez owady zapylające. Jedynymi niemal zapylaczami jabłoni były pszczoły miodne (tab. 2). Inne owady (trzmiele l pszczoły samotnice) spotykano raczej tylko sporadycznie. Porównując z wynikami wcześniejszych badań (B o r n u s i inni 1966), oblot jabłoni przez pszczoły był bardzo dobry, bowiem średnie zagęszczenie na 1000 kwiatów przekraczało 2. Drzewa pod izolatorami były jednak około 3 razy intensywniej oblatywane, zatem kwiaty ich mcgły być bardzo dobrze zapylone własnym pyłkiem. Obfitość owocowania. Procent wszystkich zawiązków owoców, w stosunku do liczby kwiatów, był średnio w obu latach dla drzew James Grieve pod izolatorami z pszczołami o ponad połowę mniejszy niź na swobodzie (tab, 3). Natomiast izolowane drzewa Golden Delicious w pierwszym roku badań nie wydały w ogóle owoców, a w drugim roku zawiązały około 25% tej ilości, co na swobodzie. Potwierdziły się zatem powszechnie znane z literatury poglądy, że po zapyleniu pyłkiem własnym jabłonie zawiązują dużo mniej owoców niż po zapyleniu dobrym pyłkiem obcym. Pomimo mniejszej ogólnej liczby zawiązków owoców na drzewach skazanych na zapylenie pyłkiem własnym, procent zawiązków odpadłych w czerwcu nie był właściwie mniejszy niż dla drzew kontrolnych. A można było się spodziewać go znikomego, ponieważ drzewa były w stanie 132

Tabela 2 Intensywność oblotu jabłoni doświadczalnych przez owady zapylające (A - drzewa swobodnie dostępne, B - drzewa pod izolatorami z pszczołami) Intensity of visiting by pollinating insects (A - trees freely accessible, B - trees under isolators with bees) Rok Odmiana Kombinacja Year Cultivar Combination Zagęszczenie na 1000 kwiatów Density per 1000 f'lowers pszczól trzmieli miodnych.. bumblebee honey bee innych owadów other insects James Grive A 2,16 0,003 B 6,50 1979 Golden A 2,17 0,011 Delicious B 6,43 James Grive A 2,32 0,034 B 5,74 1980 Golden A 2,00 0,033 Delicious B 7,20 Tabela 3 Niektóre dane charakteryzujące obfitość owocowania jabłoni (A - swobodne krzyżowe zapylenie, B - zapylenie pyłkiem własnym przez pszczoły) Some characteristic data abundancy of tree fruiting (A - free cross pollination, B - pollination by bees with pollen of the same cuitivar) % zawiązków owoców Plon jabłek % owoców % of fruit set Yield of Kom- w stosunku apples bina- w stos. do do liczby opadłych Rok Odmiana cja liczby kwiatów z l-go w czerwcu z l ha drze- Year Cultivar Com- kwiatów % of fruits wt fruits wa bina- in relation in relation per ha dropped per tion to num ber to number in june in l tree offlowers offlowers tons in kg James Grive A 19,2 56,8 8,3 48,6 36,0 B 9,5 49,9 4,7* 34,3* 25,4 1979 Golden Delicious A 23,8 30,9 16,5 9,4 23,5 B 0,7 33,3 0,4* 0,2* 0,5 James Grive A 41,5 44,0 23,2 46,5 34,3 B 17,1 75,1 4,3* 11,4* 8,4 1980 Golden Delicious A 25,2 25,6 18,8 12,1 30,3 B 6,8 14,9 5,8* 4,9* 12,3 * Różnice między Kombinacjami A i B udowodnione przy poz iomie istotności 5% Significance differences between combinations A and B at 5~~ level wyżywić więcej OWOCÓW. Potwierdziło się więc także obserwowane przez różnych autorów zjawisko (cytowanych m. in. przez K o b l a - 1960 i F r e e - 1970), że dobre zapylenie decyduje o utrzymaniu się owocu na drzewie. 10- Pszczelnicze Zeszyty Naukowe nr XXV-1981 r. 133

Procent wykształconych owoców w stosunku do liczby kwiatów zależy ściśle od poprzednio omówionych cech. Natomiast plon owoców zależy jeszcze od ich wielkości. Porównując ogólny plon owoców z drzew skazanych na samozapylenie z plonem z drzew swobodnie dostępnych dla owadów zapylających, kształtował on się w kolejnych latach badań dla odmiany James Grieve odpowiednio około 70 % i 25 %, a dla Golden Delicious - 0,2 /(1 i 40 % Biorąc pod uwagę nawet tę najmniejszą zniżkę: plonu jabłek spowod-owaną brakiem obcozapylenia, a stanowiącą 30~/o normalnego plonu, tj. około 10 t owoców z 1 ha, trudno przypuszczać, by można było zrekompensować ją zyskami płynącymi z racji udogodnień w organizacji prac w sadzie. Uwagę zwraca fakt, że jak po swobodnym krzyżowym zapyleniu plony owoców jednej i drugiej odmiany były w obu latach dość wysokie i stosunkowo wyrównane, to po zapyleniu pyłkiem własnym wykazały ogromne wahania między latami. Zjawisko to można tłumaczyć jedynie w ten sposób, że zawiązywanie OWOCÓwz samozapylenia zależy bardziej od warunków meteorologicznych niż w przypadku zapylenia krzyżowego. Charakterystyka niektórych cech fizycznych owoców. Jabłka z samo-o zapylenia wykazywały pewną tendencję do zwiększonej nieco masy, pomimo kilkakrotnie mniejszej liczby zawartych w nich nasion dobrze wykształconych, jak i zaschniętych (tab. 4). Jest to zjawisko całkowicie zrozumiałe - na drzewach było ich znacznie mniej, mogły więc być lepiej odżywione. W późno opadłych zawiązkach lipcowych obu kombinacji Tabela 4 Dane charakteryzujące niektóre cechy fizyczne owoców pochodzących ze swobodnego krzyżowego zapylenia (A) i z zapylenia pylkiem wlasnym przez pszczoły (B) Some physical data characterising fruits from freely cross pollination (A) and pollination by bees with pollen of the same cultivar (B) Liczba nasion W spadach lipco- Średnia Liczba w owocu wych liczba: masa Kom- komór Number of seeds Number in fruits l-go bina- z nasio- per fruit droppęd in Juli: Rok owocu Odmiana cja nami wg komór Year Cultivar Com- Number dorod- zaschnię- z nasio- nasion Averagę bina- ofloculi nych tych nami w owocu fruit tion wit h normal underde- loculi seeds per weight ing seeds vcloped with fruit seeds James Grive A 111 6,96 1,30 4,08 7,91 B 144 2,11 0,33 1,30 2,39 1979 Golden A 124 6,70 0,27 4,57 6,83 Delicious B 126 1,07 0,07 James Grive A Hl 4,99 8,39 0,59 4,87 8,57 B 130 1,44 1,47 0,17 1,68 1,98 1980 Golden A 119 4,69 7,36 0,29 4,43 7,23 Delicious B 123 1,22 1,12 0,18 1,07 1,10 134

doświadczenia ogólna liczba nasion była prawie taka sama, jak w owocach dojrzałych. Nie wiadomo niestety, jak przedstawiałaby się liczba nasion dobrze wykształconych, gdyż takich badań nie robiono. Zgodnie z danymi z literatury (K o b e l 1960), należy się spodziewać, że okazałaby się ona mniejsza niż w owocach dojrzałych. Bliższe porównanie owoców pochodzących ze swobodnego krzyżowe-,go zapylenia i zapylenia pyłkiem własnym przez pszczoły wykonano w 1980 r. dla odmiany Golden Delicious. Chociaż średnia masa jabłka po- -chodzącego z samozapylenia była nieco większa niż jabłka z obcozapylenia (omówiona tab. 4), to w 'Ogólnym plonie tych pierwszych więcej było.owoców o mniejszej średnicy, zarówno liczbowo jak i na wagę (tab. 5). Zjawisko to w sposób bardzo prosty iłumac'zą wyniki zestawione w tabeli 6. Otóż owoce pochodzące z zapylenia pyłkiem własnym, w porównaniu z owocami tej samej średnicy pochodzącymi z obcozapylenia, są znacznie cięższe, ale dzięki temu tylko, że są one dłuższe. O zmienionym kształcie owocu decyduje niewąt.pliwie liczba nasion - gdy jest ich mało gniazdo nasienne nie rozrasta się normalnie, skutkiem czego owoc osiąga mniejszą średnicę i przybiera formę bardziej wydłużoną. Liczba nasion w owocu, będąca wynikiem lepszego lub gorszego zapylenia kwiatu, decyduje także o wielkości OWOCll. Wyniki podane w tabeli 6 są potwierdzeniem tylko danych z literatury, cytowanej m. in. przez K o b l a (1967), F r e e (1970). Interesujący jest Iakt, że zarówno w małych jak i w dużych owocach pochodzących z samozapylenia liczba nasion jest taka sama. W tym wypadku o wielkości owocu decyduje już tylko samo jego położenie (pozycja) na drzewie. Z wielkością związana jest również jędrność owoców, będąca jednym Tabela 5 Liczbowa i wagowa struktura populacji jabłek różnej średnicy w plonie ogólnym owoców odmiany Golden Delicious uzyskanych ze swobodnego krzyżowego zapylenia (A) i z zapylenia pyłkiem własnym przez pszczoły (B) Population structure by num ber and by weight of apples of different diameter in total yield of Golden Delicious apples from free cross pollination (A) and pollination with pollen of the same cultivar (B) Średnica owocu w cm Fruit diameter (cm) Procentowy udział liczby owoców danej średnicy w grupie: % of fruits in different c1ass diameter in to tal fruits number Procentowy udział masy plonu owoców danej średnicy w plonie ogólnym grupy: 'j.~ of fruits mass in different c1ass diarneter in total yield A B A B <5,5 2,0 3,4 1,3 1,7 5,5-6,0 6,3 12,6 3,8 6,2 6,0--6,5 16,4 24,6 13,2 20,6 6,5-7,0 29,6 33,7 28,6 34,5 7,0--7,5 30,3 20,3 34j7 25,4 7,5< 15,4 5,4 18,4 lljq 100,0 100,0 100,0 100,0 :1 13j

ze wskaźników jakości. Nie stwierdzono jednakowych zależności między sposobem zapylania a jędrnością u obu odmian (tab. 7). W owocach odmiany James Grieve różnice w jędrności były niewie1kie. W przypadku odmiany Golden Delicious jędrność owoców z samozapylenia była wyższa o 22% (po zbiorze) i o 17% (pa przechowywaniu) od owoców z zapylenia krzyżowego. Charakterystyka właściwości chemicznych owoców. Wygląd zewnętrzny i cechy fizyczne jabłek wskazują na jakaść handlową odmiany, jednakże decydującym wskaźnikiem wartaści odżywczej jest skład chemiczny owoców (T h a kur, Waz i r 1970). Owoce badanych odmian jabłek różniły się istotnie zawartością zwiążków chemicznych. Tym niemniej wystąpiła wyraźna prawidło waść związana z zapylaniem. Owoce obu odmian pochodzące z samozapylenia charakteryzowały się wyższą zawartością suchej substancji, związków rozpuszczalnych, cukrów ogółem i kwasów w porównaniu do owoców z zapylania krzyżowego. Wyższe zawartości składników w owocach z samozapylenia wydają się być związane z wielkością owoców. M li 11 e r i S c h o b i n g er (1978) padają oowiem, że owoce większe są zasobniejsze w kwasy i cukry, przy jednacześnie niższym wskaźniku stosunku cukier kwas' Porównując otrzymane wyniki z masą owoców, charakteryzującą wielkość (tab, 6), stwierdzenie to znajduje w pełni potwierdzenie. Różnice w zawartości cu.krów prastych między owocarni pachodzącymi z obu sposobów zapylania były istotne jedynie u odmiany James Tabela 6- Masa i kształt jabłek odmiany Golden Delicious uzyskanych ze swobodnego krzyżowego zapylenia (A) i z zapylenia pyłkiem wlasnym przez pszczoły (B) Fruit weight and fruit shape Golden Delicious CV. from free cross polhnation (A) and pollination, with pollen of the same cultivar (B) Średnica owocu wcm Fruit diarneter (cm) Liczba komór Liczba nasion nasien.nych Długość (cm) MaS1 (w g) dorodnych w pustych w owocu danej jednego owocu owocach danej owocach danej średnicy w danej średnicy średnicy w średnicy w grupie: w grupie: grupie: grupie: Fruit length Fruit weight Number of Number of 10- (cm) in diffe- (g) in different seeds in fruits rent class diaclass diarneter : in different seeds in fruits culi without meter: class diameter of different class diameter A I B A I B A I B A I B <5,5 55 59 4,8 5,1 4,2 1,1 0,8 3,3 5,5-6,0 73 77 5,3 5,7 5,6 1,2 1,0 3,8 6,()-6,5 95 104 5,6 6,2 5,9 1,1 0,5 3,9 6,5-7,0 114 122 6,0 6,7 7,4 1,2 0,3 3,9 7,()-7,5 135 142 6,5 7,1 7,9 1,0 0,2 3,9 7,5< 141 164 6,8 7,3 8,9 1,1 0,0 3,9 '136

Grieve. Jabłka z zapylenia krzyżowego posiadały wyższą zasobność cukrów prostych. Zawartość cukrów i kwasów oraz ich wzajemny stosunek warunkują k 't". U k t.. 'lok cukier dl sma OWI osc owocowo zys ane war OSCI wspo czynn: a kwas a owoców odmiany Golden Delicious były zdecydowanie wyższe w owocach z zapylenia krzyżowego niż z samozapylenia. Różnice stwierdzono zarówno w owocach analizowanych bezpośrednio po zbiorze, jak i po 1,5 miesięcznym przechowywaniu. W przypadku odmiany James Grieve różnica między badanymi kombinacjami zapylenia nie była istotna. Tabela 7 Cechy jakościowe owoców pochodzących ze swobodnego krzyżowego zapylenia (A) i z zapylenia pyłkiem własnym przez pszczoły (B) Quality characteristics of fruits from freely cross poiiination (A) and pollination by bees with pollen of the same cultivar (B) Sucha Cukry % Kwaso- Kom- sub- Estr- Sugars wość Stosunek jędr- akt miarecz- cukier Odmiana bina- stanność (Termin analiz) cja cja Solu- redu- kowa kwas Tex- ogó- Cultivar ph Com- Dry ble kujące ture Tiratable Ratio of (Time of anałysis) binakg łem mater solids redu- acidity sugar Ol tion total 'o % ced meq/l00 acid g James Grive A 3,0 12,89 11,6 8,90 9,83 3,27 12,73 11,5 B 3,1 13,77* 12,4* 8,48* 10,52* 3,20 14,94* 10,5 Golden Delicious A 5,1 14,59 13,5 8,04 11,61 3,41 8,67 20,0 (Po zbiorze) B 6,5* 15,68* 14,5* 7,82 12,46* 3,44 10,85* 17,1* (After harvest) Golden DeIicious A 4,5 14,29 13,4 7,94 11,04 3,53 7,28 22,7 (po przechowywaniu) B 5,4* 15,56* 14,4 7,85 11,83* 3,49 9,18* 19,3* (After storage) li: - Objaśnienia w tabeli 3 Explanation in table 3 W okresie dojrzewania pozbiorczego właściwości fizyko-chemiczne owoców ulegają zmianom (B i d e b e i wsp. 1970). W owocach badanej odmiany Golden Delicious zmiany te najwyraźniej widoczne były 'W zawartości cukrów ogółem i kwasów. Reasumując można stwierdzić, że owoce uzyskane na drodze swobodnego zapylenia krzyżowego, w porównaniu z owocami z samozapylenia, posiadają wyższe walory smakowe, wynikające z korzystniejszego stosunku cukrów do kwasów. WNIOSKI Przy zapyleniu wyłącznie pyłkiem własnym (przez pszczoły), nawet najbardziej samopłodne odmiany jabłoni (jak Golden Delicious, James 137

Grieve) wydają w naszych warunkach klimatycznych tylko do 50-70' /0 tej ilości owoców, co przy swobodnym zapyleniu krzyżowym, a często prawie 'W ogóle nie owocują. Ponadto owoce powstałe z samozapylenia, w porównaiu z owocami z za.pyleniakrzyżowego, mają gorsze walory smakowe, głównie na skutek mniej korzystnego stosunku cukrów do kwasów. Chcąc zatem zapewnić wysokie zbiory wartościowych owoców należy w naszych sadach jabłoniowych uwzględniać zawsze przynajmniej dwie wzajemnie dobrze zapylające się odmiany i lokować je możliwie blisko siebie, aby pszczoły mogły łatwo dokonywać zapylenia krzyżowego. Wydaje się, że jeżeli w starego typu sadach polecano sadzić obok siebie najwyżej 3 rzędy jednej odmiany, pod warunkiem występowania po obu stronach takiego pasa rzędów odmiany zapylacza, to z podobnym zastrzeżeniem w sadach nowoczesnych można, naszym zdaniem,.polecać do 4 rzędów jednej odmiany, ale nie więcej. Natomiast przy umieszczaniu odmiany zapylacza w rzędach, sadzić ją przynajmniej co 10 drzewo na przemian. LITERATURA Association of Official Analytical Chemists (1970) - Official Methods of Analysis, Washington, D.C. B i d e b e B., L e z e c M., B a b i n J. (19'70) - La qualite des porames en relation avec Ies epoques de cueillette et de consommation. Arboricult. Fruit 196: 26-33 B o r n u s L. i inni (1966) - Próba określenia optymalizacji liczby pszczół do dobrego zapylenia sadu jabłoniowego. Cz. I i II. Pszczelno Zesz. Nauk. 20: 1-39 F r e e J. B. (1970) - Insect pollination of crops. Acad. Press, London and New York Jabłoński B., Zmarlicki C., Skowronek J. (1979) - Wyniki badań stopnia samopłodności jabłoni. Pszczelno Zesz. Nauk. 23: 115-122 K e z e r W. (1976) - Opylenie i produktiwnost kulturno] czerniki, jabłoni (Golden Delicious, Gloster 69) irapsa. Apiakta 11(2): 49-51 K o b elf. (1960) - Sadownictwo i jego podstawy fizjologiczne. PWRiL, Warszawa M li II e r M., S c h o b i n g e r U. (1978) - Beeinfliissung der Saftqualitat durch den Fruchtbehang bei der Apfelsorte Golden Delicious. Schweizerische Zeinschrift fur Obst-und Weinbau 114: 688-695 p i e n i ą ż eks. A. (1971) - Gdy zakwitną jabłonie. Wiedza Powszechna, Warszawa S t r u s z y ń s kim. (1954) - Analiza ilościowa i techniczna, t. 1. PWT, Warszawa T h a kur D. R., Waz i r K. (1970) - Pornological description and qual ity studies in commercial varieties of apple. Progressive Horticulture 1: 29-44 138

TIJIO,n:OHOlllEHME flbjioheh (JAMES GRIVE M GOLDEN DELLICIOUS) nocjie OIIbIJIEHMH MX COECTBEHHOVI IIbIJIbUEVI IPIEJIAMM B. H 6 n o H b CK M, H. C K o B P o H e K E. M a p q M H K o B C K 11, B. M a JI e B c K ~1 Pe310Me B 1979-1980 rr. B I1YJIaBaX I1CCJIe.l\0BaHO nji0.l\0howehme,h6jiohel1 (Golden Dellicious H James Grive), npx OnbIJIeaMM MX co6ctbehhoh nbijibl.\eh n'-lejiamh. Of- HapyJKeHO, 'łto 3TH,H6JIOHMrorna zraror TOJIbKO zto 50-7(11/0 TaKoro KOJIH'łeCTB!l <PPYKTOB, 'łto H npx CBo60.l\HOM rrepexpecrnoss OnbIJIeHMM, a ~mor.l\a OHH no'łtm aooóme He.n;alOT<PPYKTOB.KpOMe TOro, <PPYKTaM, npomcxo.l\ril.\m M3 camoonbijiehm.>[ CBOHCTBeHbIHH3WMe BKYCOBble xaxecraa, rjiabhbim 06pa30M M33a MeHee nojie3horo OTHOweHMS{caxapoa K KMCJIOTaM..n:JI,Hxopourero njio.l\ohornehm,h,h6jioheh B K:IM- MaTe I10JIbWH, Heo6xo.l\MMbI B canax ycjiobh,hno npanazrsnoray nepexpecruosry 0- nbijiehmlo. CROPPING OF APPLE TREES (JAMES GRIVE AND GOLDEN DELICIOUS CVS.) POLLINATED WITH THEIR OWN POLLEN BY BEES B. J a b ł o ń s k i, J. S k o w r o n e k, J. M a r c i n k o w s k i, W. Malewski Summary Cropping of apple trees cvs. Golden Delicious and James Grive pollinated by bees with their own pollen was investigated in Beekeeping Station in Puławy in 1979-1980. It was found that yield of apples from trees pollinated with their own pollen by bees was between 50 and 7GOfo of cross pollinated trees, and sometimes there was no crop at all. Fruits from self pollination were oi lower organoleptic value, first of all because of lower sugar to acid ratio. For geod cropping of apple trees under climatic condtions of Poland it is absolutely necessary to secure in orchards cross pollination.