WYNIKI BADAŃ STOPNIA SAMOPŁODNOSCI JABŁONI WSTĘP

Transkrypt

1 PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE ROK XXIl WYNIKI BADAŃ STOPNIA SAMOPŁODNOSCI JABŁONI B o l e s ł a w J a b ł o ń s k i, C Y P r i a n Z m a r l i c k i, J a d w i g a Skowronek Oddział Pszczelnictwa IS WSTĘP Z bogatej literatury cytowanej przez K o b l a (1960), P i e n i ą ż k a (1966), F r e e (1970) wynika jednoznacznie, że tylko niektóre odmiany jabłoni mogą wydawać dużo owoców przy zapyleniu pyłkiem własnym. Nigdy jednak plony jabłek nie są wtedy tak wysokie, jak przy obcozapyleniu. Pyłek obcy musi ponadto pochodzić z odpowiedniego zapylacza, gdyż wśród jabłoni, podobnie jak wśród innych drzew owocowych, występują intersterylne grupy odmian. Wyprowadzono zatem ostateczny wniosek, że jabłonie należy uważać za rośliny samopłonne lub o niewystarczającym stopniu samopłodności i nigdy nie powinno się zakładać sadu z jednej odmiany. Tymczasem wśród sadowników praktyków nader często spotyka się zdanie, że ta lub inna odmiana jabłoni jest samopłodna, wobec czego można ją sadzić w większych kwaterach jednoodmianowych. Skłonność do takiego postępowania istnieje wśród sadowników całego świata, gdyż jednorodne nasadzenia ułatwiają przeprowadzanie niektórych zabiegów pielęgnacyjnych w sadzie i częściowo organizację pracy. Zależnie od stopnia samopłodności danej odmiany, jednoodmianowe kwatery owocują lepiej lub gorzej. Z czasem dopiero sadownik dochodzi do przekonania, że należy część drzew lub konarów przeszczepić właściwą odmianą zapylaczem. Podobno jednak niektóre jabłonie, na przykład Golden Delicious, w nasadzeniach prawie wyłącznie jednoodmianowych na Zachodzie Europy owocują zupełnie dobrze. Nie wiadomo natomiast jak owocowałyby one, gdyby miały warunki zapylania krzyżowego. Celem niniejszej pracy było sprawdzenie stopnia somopłodności ważniejszych uprawianych w Polsce odmian jabłoni, aby unaocznić sadownikom praktykom jak duże znaczenie dla plonowania ma odpowiedni dobór, proporcja i rozmieszczenie odmian w sadzie, zapewniające dobre obcozapylenie kwiatów. 115

2 METODYKA Badania wykonano na terenie Pszczelniczego Zakładu Doświadczalnego IS w Puławach, w latach Dla pełniejszego porównania wzięto pod uwagę wszystkie występujące w tutejszych sadach odmiany, a więc również takie, które nie wchodzą obecnie do krajowego doboru. Przykładem "może być Piękna z Rept, znana z literatury jako wysoce samopłodna (R e j m a n i inni 1946). Spośród badanych w pierwszym roku dwudziestu odmian, do doświadczeń w roku następnym pozostało tylko 17, ponieważ jedną z kwater starego sadu wykarczowano. Dzięki temu, że w innej starej kwaterze kwitła w 1978 roku piękna z Boskop, a na młodej kwaterze weszły w owocowanie dwie nowe odmiany (Mu-Tsu i Melrose), w drugim roku badano również 20 odmian. W sumie zbadano 23 odmiany, ale dla części z nich wyniki są tylko jednoroczne. W roku 1978 na dwu drzewach każdej odmiany wybrano po 3 gałęzie z kilkudziesięcioma pąkami kwiatostanowymi, które policzono. Następnie jedną gałąź pozostawiono swobodnie dostępną dla owadów zapylających, a dwie okryto na czas kwitnienia izolatorami z siatki plastykowej, o oczkach 2 mm X 2 mm. W celu zapylenia kwiatów własnym pyłkiem przez owady, wpuszczano do jednego z izolatorów codziennie w czasie kwitnienia po kilka pszczół miodnych, przy czym owady te brano z uli przetrzymywanych pod dużymi izolatorami na wiśniach; by mieć pewność, że nie mają pyłku jabłoni. Gałąź pod drugim izolatorem pozostawiono jako kontrolną, bez owadów. Takich kontrolnych gałęzi izolowanych bez pszczół nie było niestety w roku Dla określenia na poszczególnych gałęziach liczby kwiatów, przemnażano policzone na nich pąki kwiatostanowe przez średnią liczbę kwiatów w kwiatostanie, którą ustalano na podstawie trzydziestu kwiatostanów każdej odmiany. Liczba kwiatów na poszczególnych gałęziach doświadczalnych wahała się od około 100 do ponad 1000, najczęściej wynosiła kilkaset. W sumie liczba kwiatów objęta badaniami wynosiła w roku 1977 i w roku Pogoda w czasie kwitnienia jabłoni wiosną 1977 roku była wyjątkowo ciepła i słoneczna, a w roku 1978 bardziej zbliżona do przeciętnej panującej w tym czasie w Polsce. W celu sprawdzenia liczby zawiązanych i wykształconych owoców w połowie czerwca (przed opadem czerwcowym) liczono na gałęziach doświadczalnych zawiązki, a tuż przed zbiorami lub w czasie zbioru owoce. Zebrane jabłka ważono, a następnie krajano i liczono w nich nasiona, oddzielnie dorodne i oddzielnie niedokształcone. Wyniki przedstawiono tabelarycznie w postaci średnich. WYNIKI Wśród badanych odmian jabłoni zarysowały się wyraźnie dwie grupy (tab. 1). Jedna z nich to odmiany zdecydowanie samopłonne, lub o niskim stopniu samopłodności. Na gałęziach izolowanych z pszczołami, a 116

3 Tabela 1 Zestawienie wyników badań stopnia samoplodności jabłoni - zawiązywanie owoców (a - kwiaty swobodnie dostępne dla pszczół, b'- kwiaty izolowane z pszczołami, c - kwiaty izolowane bez pszczół) ResuIts of investigation of self-fertility degree of apple - setting of fruits (a - flowers freely accessible for bees, b - fiowers isolated with bees, c - flowers isolated without bees) Odmiana Variety Rok Year Ze 100 kwiatów liczba: Sto- From 100 fiowers number of: sunek owozwiązków owoców owoców t w w połowie VI w chwili zbioru fioung fruits in - 10 fruits during Ot mid June picking Ratio of fruits Liczba kwiatów na gałęziach doświadczalnych Number offiowers on experimental brahnches a I b I c a I b I c a I b I c I II 12 l. Piękna z Rept ,4 14,8 15,6 12,1 77,5 2. Mecaun ,14 14,5 7,5 5,8 69, ,4 4,5 3,6 5,0 2,9 0,5 3. James Grive ,8 12,4 6,6 4,4 65, ,1 29,1 28,4 5,5 3,5 3,9 4. Golden DeI ,3 17,6 15,2 9,3 53, ,0 45,8 9,9 23,0 11,1 2,0 5. McIntosh ,6 5,1 10,5 2,6 49, ,7 11,5 2,2 9,6 7,4 1,9 6. Jerseymac ,2 36,3 11,3 2,8 44, ,0 25,7 12,5 6,4 5,0 2,3 7. Vistabella ,5 14,1 12,1 6,3 43, ,0 18,0 5,9 11,4 4,1. 2,1 8. Idarecd ,1 10,7 12,3 2,5 39, ,5 24,6 20,2 7,8 5,4 1,7 9. Beforest ,0 28,9 198,6 7,4 32, ,4 51,9 10,1 20,8 6,4 4,7 10. Lobo ,4 6,3 5,4 1,6 29,6 11. Stark Earlest ,9 15,0 33,5 8,0 29; ,2 13,5 7,3 17,5 7,1 4,1 12. Bośkop ,6 32,1 20,0 26,1 7,7 2,9 29,5 13. Cortland ,4 7,9 8,9 2,4 13, ,6 4,4 2,3 17,8 1,2 0,8 14. Jonatan ,8 5,7 4,7 0,3 13, ,1 12,4 2,1 4,1 0,9 0,8 15. Starkrimson ,1 5,8 15,1 2,9 12, ,4 2,9 1,9 16,1 1,2 1,2 16. Wealthy ,4 17,2 14,6 1,5 11, ,2 14,1 10,5 16,6 2,1 1,7 17. Spartan ,0 7,5 11,8 2,2 10, ,1 2,2 0,9 33,3 2,4 0,9 18. Bankroft ,0 2,4 1,5 0,0 8, ,1 2,0 1,7 5,7 0,6 0,3 19 Oliwka ,0 3,4 41,4 1,1 7, ,7 16,4 7,1 24,4 3,8 0,8 7,4 117

4 cd. tabl. 1 l I 10 lu I Koksa Pom ,6 5,3 10,1 0,7 6,9 21. Macspur ,7 0,9 3,8 0,1 3, ,3 0,7 1,1 6,8 0,4 0,3 22. Mu Tsu ,9 6,0 0,2 4,8 2,4 0,0 50,0* 23. Me1rose ,0 0,0 0,0 13,8 0,0 0,0 0, Średnio ,6 16,0 13,5 5,7 42,2 Average ,8 25,7 12,0 13,3 6,1 2,6 45, Średnio ,7 6,1 12,4 1,2 9,7 Average ,1 5,0 2,8 14,4 1,5 0,7 10,4 * przypuszczalnie podczas wkładania pszczół wolnych od pyłku jabloniowego dostała się pszczoła swobodnie latająca w sadzie " probably during introduction of bees free of pellen enter one bee freely flying in the orchard więc przy zapylaniu kwiatów głównie pyłkiem własnym, wytworzyły one 0-13,5% tej ilości owoców, co na gałęziach swobodnie dostępnych dla owadów zapylających. W grupie tej znalazło się 11 następujących odmian: Melrose, Mu-Tsu, Mecspur, Koksa Pomarańczowa, Oliwka, Bankroft, Spartan, Wealthy, Starkrimson, Jonatan, Cortland. Drugą grupę utworzyły odmiany w mniejszym lub większym stopniu samopłodne. Z kwiatów zapylanych własnym pyłkiem przez pszczoły wykształcały one od 30 do tej ilości owoców, co z kwiatów swobodnie dostępnych dla owadów. Odmianami tymi były: Piękna z Rept, Mecaun, James Grive, Golden Delicious, Mclntosh, Jerseymac, Vistabella, Idared, Beforest, Lobo, Stark Earlest i Boskop. Różnice między tymi dwoma grupami odmian występowały także przed opadem czerwcowym. Przy liczeniu zawiązków owoców, w połowie czerwca, stwierdzono ich u odmian skłonnych do samopłodności znacznie więcej niż u odmian zdecydowanie samopłonnych i to zarówno na gałęziach izolowanych, jak i zapylanych krzyżowo przez owady na swobodzie. Po opadzie czerwcowym procent owoców w stosunku do liczby kwiatów pozostał między grupami odmian na gałęziach izolowanych nadal zróżnicowany, a na gałęziach swobodnie dostępnych dla pszczół wyrównał się do poziomu mniej więcej jednakowego w obu grupach. Na gałęziach izolowanych bez pszczół jedynie James Grive, Beforest i Stark Earlest wykształciły blisko tyle owoców co na gałęziach izolowanych z pszcołami, natomiast inne skłonne do samopłodności odmiany znacznie mniej. Średnio z kwiatów skazanych na samoczynne samozapylenie wykształciło się okolo 500/0 tej ilości owoców, co z kwiatów izolowanych z pszczołami. Średnia masa jednego owocu większości odmian skłonnych do samopłodnościinie wykazywała większego zróżnicowania między kombinacjami (tab. 2). Jabłka powstałe z obcozapylenia i samozapylenia były na ogół podobne co do wielkości. U niektórych jednak odmian, jak Vistabella, Lobo, Stark Earlest, owoce powstałe z kwiatów zapylanych włas- 118

5 Tabela 2 Zestawienie wyników badań stopnia samopłodności jabłoni - wykształcanie owoców i nasion (a - kwiaty swobodnie dostępne dla pszczół, b - kwiaty izolowane z pszczołami, c - kwiaty izolowane bez pszczół) Results of investigation of self-fertility degree of apple - development of fruits and seeds (a - flwers freely accessible for bees" b - flwers isolated with bees, c - łfwers isolated without bees) Odmiana Rok Masa jednego Liczba wszystkich Procent nasion nieowocu w g nasion w owocu dokształconych Stosunek nasion b Variety Year Mass of one Number of all Percent of undeve- a fruit in g seeds in fruit loped seeds Ratio of a I b I c a I b I c a I b I c seeds 1. Piękna z Rept ,63 5,54 15,9 13,9 57,5 2. Mecaun ,88 5,67 22,7 23,5 58, ,06 4,80 4,00 25,1 20,8 25,0 3. James Grive ,07 4,70 35,0 8,5 60, ,60 5,35 4,58 14,2 21,5 11,6 4. Golden DeI ,07 4,04 8,3 16,6 54, ,08 5,28 4,04 3,4 5,5 3,2 5. McIntosh ,33 4,00 6,4 13,3 44, ,93 3,25 1,50 18,3 59,1 33,3 6. Jerseymac ,23 7,22 1,4 5,7 52, ,04 2,34 2,79 11,9 10,3 10,4 7. Vistabella ,87 6,80 6,8 35,3 55, ,35 2,78 3,50 22,3 21,6 43,1 8. Idared ,75 3,78 8,7 10,3 60, ,75 5,14 4,45 10,3 15,2 20,0 9. Beforest ,11 3,46 41,1 33,2 30, ,10 2,47 1,58 12,3 6,5 39,2 10. Lobo ,47 9,07 22,3 7,6 67,3 11. Stark Earlest ,11 5,22 5,8 5,7 77, ,15 5,05 4,10 4,1 3,0 3,4 12. Bośkop ,23 3,25 1,50 70,7 59,1 33,3 62,1 13. Cortland ,90 4,29 19,0 44,6 44, ,70 4,00 2,34 19,9 25,0 28,6 14. Jonatan ,11 4,30 14,1 23,3 54, ,33 4,12 4,00 13,8 21,6 23,0 15. Starkrimson ,14 2,43 56,2 62,6 58, ,78 5,11 4,25 9,1 13,1 11,8 16. Wealthy ,67 3,15 13,8 9,2 37, ,50 2,51 0,00 4,6 3,6 0,0 17. Spartan ,00 3,85 11,9 2,6 38, ,78 2,61 1,50 12,9 17,6 0,0 18. Bankroft ,01 3,40 12,2 13,2 42, ,27 3,02 4,40 10,0 14,2 6,8 19. Oliwka ,14 2,05 3,5 4,9 21, ,15 1,94 1,00 2,5 0,0 20. Koksa Pm ,13 3,34 16,4 S,l 41,1 119

6 cd. Tab!. 2 l 2 3 I 4 I 5 I I 11 I Macspur; ,23 3,80 12,7 15, ,00 2,80 6,40 13,3 14,5 18,8 46,4 22. Mu Tsu ,34 38,6 52,7 83,8* 23. Melrose ,15 12, Średnio ,05 5,41 15,9 15,8 59,8 Average ,93 3,97 3,20 19,3 22,3 22,3 49, Średnio ,48 3,40 17,8 20,4 40,1 Avervge ,19 3,38 2,67 13,8 20,3 12,7 47,0 * wyjaśnienie w tab. 1 explannation in tabl. 1 nym pyłkiem były mniejsze niż owoce powstałe przy obcozapyleniu. chociaż mogły być lepiej odżywiane, bo na gałęziach było ich mniej. Tylko Bośkop z odmian skłonnych do samopłodności oraz Wealthy i Oliwka z grupy odmian bardziej sarnopłonnych miały owoce nieco większe na gałęziach skazanych na samozapylenie. U odmian skłonnych do wyższego stopnia samopłodności liczba nasion w owocach powstałych pod izolatorami z pszczołami była o około 45% mniejsza niż w owocach powstałych z kwiatów nie izolowanych, a u odmian bardziej samopłonnych około 55% mniejsza. Owoce powstałe pod izolatorami bez pszczół, czyli z samoczynnego samozapylenia, zawierały o dalsze blisko 10'% mniej nasion niż owoce na gałęziach swobodnie dostępnych dla pszczół. Udział nasion niedokształconych wahał się u badanych jabłoni w bardzo szerokich granicach, bo od kilku do kilkudziesięciu procent ogółu nasion, co jest zrozumiałe ze względu na różnorodność odmian. Średnio wynosił on około 20010,nie wykazując większych różnic między kombinacjami doświadczenia w obu wyodrębnionych grupach odmian. Przedstawione wyniki badań stopnia samopłodności jabłoni, uzyskane w doświadczeniach z użyciem izolatorów z siatki plastykowej i pszczół, są całkowicie zgodne z dotychczasowymi rezultatami otrzymanymi przez różnych autorów (K o b e l 1960), chociaż doświadczenie przeprowadzano na prawie całkowicie innym lodmianowo materiale roślinnym. Dowodzi to słuszności dawno ustalonych poglądów, że jabłonie należy uważać za rośliny z zasady wymagające zapylenia krzyżowego. Jednak te odmiany które wykazują znaczne skłonności do wydawania owoców w przypadku przymusowego zapylenia ich pyłkiem własnym, powinno się raczej zawsze nazywać "częściowo samopłodnymi", aby nie wprowadzać sadowników w błąd. Fakt, że związki owoców powstałe z kwiatów zapylanych własnym pyłkiem opadają w końcu czerwca i w lipcu, chociaż na gałęziach jest ich mniej niż drzewo potrafi wyżywić, świadczy o ogromnym znaczeniu obcozapylenia dla utrzymania się owoców jabłoni na drzewie. 120

7 Zastosowanie»r: omawianych badaniach pszczół do zapylania kwiatów jabłoni własnym pyłkiem w siatkowych izolatorach oraz uwzględnienie izolowanych gałęzi kontrolnych bez pszczół, pozwoliło raz jeszcze przekonać się o ogromnie pożytecznym znaczeniu obecności tych owadów na kwiatach dla zawiązywania i wykształcania owoców, o czym pisze między innymi (M i e l n i c z e nk o 1960). WNIOSKI Występujące obecnie w naszych sadach odmiany jabłoni można podzielić na dwie grupy, różniące się zdolnością zawiązywania i wykształcania owoców przy zapyleniu kwiatów własnym pyłkiem. Odmianami o niskim stopniu samopłodności są: Melrose, Mu-Tsu, Macspur, Koksa Pomarańczowa, Oliwka, Bankroft, Spartan, Wealthy, Starkrimson, Jonatan, Cortland. Do odmian o wyższym stopniu samopłodności należą: Piękna z Rept, Mecaun, James Grive, Golden Delicious, Mclntosh, Jerseymac, Vista bella, Idared, Beforest, Lobo, Stark Earlest, Boskop. Dla osiągnięcia maksymalnych plonów dorodnych owoców, najbardziej nawet samopłodne odmiany jabłoni wymagają, podobnie jak odmiany samopłonne, odpowiedniego sadzenia z innymi, z którymi wzajemnie dobrze się zapylają. Skazane bowiem na zapylenie wyłącznie własnym pyłkiem plonują one o 30-70u/o słabiej niż przy obcozapyleniu. Spośród badanych odmian jabłoni dwie o najwyższym stopniu samopłodności, Golden Delicious i James Grive, należałoby sprawdzić w dużych sadach produkcyjnych, czy korzyści uzyskiwane przez sadowników z racji ułatwień organizacji pracy, jakie zapewniają duże kwatery jednoodmianowe, są w stanie zrekompensować straty ponoszone z racji niższych plonów i mniejszej dorodności owoców.' LITERATURA F r e e J. B. (1970) - Insect pollmation of crops, Acad. Press, London and New York. M i e l n i c z e n k o A. N. (1960) - Opylenie sielskochoziajstwiennych rastienij pczełami. WASCHNIL, Moskva. K o b e l F. (1960) - Sadownctwo i jego podstawy fizjologiczne. PWRiL, Warszawa. P i e n i ą ż eks. A. (1966)- Sadownictwo. Wyd. III, PWRiL, Warszawa. Rej m a n A., Z a l i w s k i S. i inni (1956) -Pomologia. Wyd. II, PWRiL Warszawa. 121

8 PE3ynbTATbl HCCnE.D,OBAHHI'1 CTEnEHH CAMOOnblnEHHSI Sl6nOHH 6. SI6 n o Hb CKH, C. 3 M CIP n HLIKH, SI. C Ko BP o H3 K Pe310Me HccneAoBClHO 3C1BJl3bIBClHHe H 06pa30BblBClHHe nnoaob Y 23 COpTOB Jl6nOHeH, nph OnblneHHH HX C06CTlleHHOHnblnbLloH n4enclmh. f{ohctclthpobclho, 4TO 11 COpTOB(Melrose, Mu-Tsu, Macspur, Koksa Pomarańczowa, Oliwka, Bankroft, Spartan, Wealthy, Starkrimson, Jonatan, CortIand) npojibnjliotbblcokylocclmo6ecnnoahoctb. OCTClnbHble12 cop- TOB (Piękna z Rept, Mecaun, James Grive, Golden Delicious, Mclntosh, Jerseymac, Vistabella, Idared, Bankroft, Lobo, Stark Earlest, Boskoop) OTnH4C1IOTClI 6onbwoH CTeneHblO camonnoahocth.nph CClMoonblneHHHOHH 06pCl3YlOT 30-78% raxoro )l(e KOnH4eCTllCIq,pyKTOB, KClKH nph HHoonblneHHH. Ho COpTCInpeAblAy~eH rpynner, B cny4c1e CClMOonblneHHJI,06pa3YlOT TonbKO oxono 10% q,pyktob. B03MO)l(HO, 4TO HeKoTopble li6nohh npollbnlllo~he HaHBblcwylO creneas CClMoonblneHHlI, MoryT AClBaTbAOBonbHO BblCOKHeC60Pbl q,pyktob nph camoonblnehhh. OAHClKO, 4T06bl nony4htb MaKcHManbHblHc60p libnok,cnenyer 06ecne4HTb HM xopowee onblnehhe LlBeTOBCOOTBeTCTBeHHOH 4y)l(OH nblnblloh. B TaKOMq,pyKTOBOMcaAY AOn)l(Hbl HaxoAHTbClI XOTJI6bl ABa copre, RESULTS OF INVESTIGATION OF SELF-FERTILITY DEGREE OF APPLE. B. Jabłoński, C. Zmarlicki, J. Skowronek Summary In the years investigation was performed on setting and developing fruits among 23 varieties of apple by pollinating them with their own póllen by honey bees. It was stated that 11 varieties (Melrose, Mu-Tsu, Mecspur, Koksa Pomarańczowa, Oliwka, Bankroft, Spartan, Wealthy, Starkrimson, Jonatan, Cortland) are highly self-sterile or self-unfruitful. Remaining 12 varieties (Piękna z Rept, Mecaun, James Grive, Golden Delicious, Mclntosch, Jersey mac, Vistabella, Idared, Bankroft, Lobo; Stark Earliest, Boskop) characterize themself as a hight degree self-fruitful or self-fertile varieties. In case of self-pollination these varieties develop 30-70'/. of that amount of fruits what would be in case ot cross-pollination develop only about 10'/, of fruits. It is possible that some varieties ot apple trees which have the highest degree of self-fruitfulnes can give sufficient crop of fruits when self pollinated. But for obtaining the highest crop of apple of these varieties it is ntcessary to ensure the possihty to pollinate their flower s by proper pollen in orchards which are composed wit h at list of two varieties.