Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego ISSN 1642-6363 Kwartalnik Szkice Humanistyczne tom XIII, nr 4 (vol. 33) Wydawnictwo OSW Olsztyn 2013
Recenzenci Tom XIII, nr 1, 2-3, 4/2013 Janusz Heller, Zoja Jaroszewicz-Pieresławcew, Jan Kłobukowski, Henryk Kostyra, Małgorzata Kuśmierczyk, Irena Maniecka-Bryła, Mariola Marczak, Jan Papież, Andrzej Papuziński, Roman Sapeńko, Marian Szarmach, Beata Tarnowska, Aleksandra Truszczyńska, Jan Waskan, Jacek Wojnicki, Zdzisław Wołk, Zbigniew Wójcik, Arkadiusz Zawadowski Kolegium Redakcyjne prof. Zbigniew HULL (red. naczelny), dr Małgorzata KUŚMIERCZYK (sekretarz redakcji), mgr Elżbieta BUDNIK Rada Programowa Helena CIA ŻELA (Warszawa), Józef GÓRNIEWICZ (Olsztyn), Svietlana KONYUSHENKO (Kaliningrad), Jan KUROWICKI (Jelenia Góra), Józef LIPIEC (Kraków), Walery L. OBUCHOW (Sankt Petersburg), Andrzej PAWŁUCKI (Gdańsk), Andrzej RADZIEWICZ-WINNICKI (Katowice), Jacek RA B (Gliwice), Renate SEEBAUER (Wiedeń), Helen SIMONS (Southampton), Maria SZYSZKOWSKA (Warszawa), Włodzimierz TYBURSKI (Toruń) Projekt okładki Monika Przeździecka Redaktor językowy mgr Ewa Hopfer Redaktor statystyczny dr Mariusz Wawrzyniak Redaktorzy tematyczni prof. Janusz Czerwiński, prof. Mieczysław Jagłowski, dr n. med. Leonard Januszko, dr hab. Danuta Wajsprych prof. OSW, prof. Waldemar Żebrowski Streszczenia w języku angielskim (tłumaczenie i weryfikacja) Małgorzata i Jeffrey Taylor Copyright by Olsztyńska Szkoła Wyższa 2013 Adres Redakcji: Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego ul. Bydgoska 33 10-243 Olsztyn tel. (fax) 89 526 04 00 e-mail: redakcja@osw.olsztyn.pl Główną wersją czasopisma jest wersja papierowa. Kwartalnik w wersji on-line, regulamin publikowania prac i wzór arkusza recenzyjnego znajdują się na stronie: szkicehumanistyczne.osw.olsztyn.pl
SPIS TREŚCI OD REDAKTORA... 7 Wspomnienie pośmiertne Profesor Jerzy Król (1926-2013)... 9 FILOZOFICZNE I PEDAGOGICZNE PROBLEMY EDUKACJI I WYCHOWANIA Klaudyna Bociek Kształtowanie tożsamości indywidualnej człowieka w kulturze afirmacji różnicy. Etyka autentyczności Charlesa Taylora (Formation of individual identity in the affirmation of difference culture. Charles Taylor s ethics of authenticity)... 15 Danuta Wajsprych Separacja jako warunek możliwości zaistnienia dobra. Konteksty Tischnerowskie (Separation as a condition for the possibility of the existence of the good)... 29 Andrzej Bałandynowicz Filozofia probacji a edukacja do zawodu terapeuty probacyjnego szansą humanizowania systemu egzo- i makrospołecznego na poziomie lokalnej demokracji normatywnej (The philosophy of probation and educating probation therapists as a chance to humanise the exo and macro-social systems at the level of the local normative democracy) 47 Justyna Siemionow Instytucja resocjalizacyjna dla nieletnich jako część społeczności lokalnej możliwości współpracy oraz podejmowania działań edukacyjnych. Analiza na wybranym przykładzie (Rehabilitation institution for juveniles as part of local community possibility for cooperation and educational action. Analysis on chosen example)...... 75 Anna Cisińska Organizacja wakacyjnej opieki nad dziećmi przez samorząd Łodzi w okresie międzywojennym (Organization of holiday childcare by government of Lodz in interwar period)... 83 Joanna Rutkowiak Horyzonty rozwoju regionów a edukacyjne inicjatywy lokalne (The horizons for regional development and local educational initiatives)... 95 HISTORIA, POLITOLOGIA, TEORIA KULTURY Andrzej Ga siorowski Z dziejów kontaktów polsko-pruskich (From the Polish Prussian relations history)..... 109 Katarzyna Walczuk Fenomen ruchu pamiętnikarskiego w Polsce powstanie i upadek organizacji pamiętnikarskich (The phenomenon of the diary movement rise and fall of the diary associations).... 121 Jerzy Urniaż, Marzena Jurgielewicz-Urniaż Rozwój sportu na Warmii i Mazurach latach 1950-1956 (w kontekście Uchwały BP PZPR z 28.09.1949 r.) (Development of sport in Warmia and Mazury, 1950-1956, in context of BP PZPR resolution from 28.09.1949).. 137 Waldemar Żebrowski Parlamentarno-komitetowy system polityczny Szwajcarii (Parliamentarycommittee political system of Switzerland)... 153
4 Spis treści Joanna Jezierska Centrum Interwencji Kryzysowej PCK w Gdańsku jako przykład instytucji pozarządowej działającej na rzecz budowania współpracy w środowisku lokalnym. Możliwości współpracy, rozwoju, podejmowania działań w kontekście szeroko rozumianej edukacji (The PCK Crisis Intervention Centre in Gdańsk as an example of a non-governmental organisation working to support the cooperation in the local environment. The possibility of cooperation, development and taking steps to develop education)..... 173 Olga Śmiechowicz Wyzwolenie od antyku wpływy komedii staroattyckiej na dramat Aristophanes at Oxford (Liberation form Antiquity the influence of the Old Greek Comedy on the drama Aristophanes at Oxford)... 181 Jerzy Nikitorowicz Kultura z perspektywy akulturacji i integracji międzykulturowej (Culture from the perspective of acculturation and intercultural integration).... 195 Elżbieta Michałowska Subkultura emo w ponowoczesnym świecie (Emo subculture in the postmodern world)... 211 TURYSTYKA I SPORT Marta Kamel, Ewa Malchrowicz-Mośko, Szymon Czajkowski Uczestnictwo w kulturze poprzez turystykę na przykładzie Centrum Turystyki Kulturowej TRAKT (The TRAKT Centre for Cultural Tourism as an example of participation in culture through tourism)...... 229 Marta Kamel, Marek Piasta Turystyka filmowa zmiany na rynku turystycznym w Polsce (Film tourism changes in tourism market in Poland).... 245 Karolina Buczkowska, Ewa Malchrowicz-Mośko Turystyka kulturowa sportu (Cultural tourism of sports)...... 257 Rafał Warżała Fluktuacje rynku turystycznego Warmii i Mazur w latach 2005-2012 (Fluctuation of tourist industry in Warmia and Mazury between 2005-2012)...... 271 Aneta Anna Omelan, Robert Podstawski Miejsce turystyki w teorii zdrowego stylu życia (Tourism and the theory of a healthy lifestyle)..... 289 Bartosz Molik Kierunki rozwoju sportu paraolimpijskiego w Polsce i na świecie (New directions in the development of paraolympic sports)..... 297 Bernadeta Bobińska, Joanna Ciborska, Jan Kłobukowski Dieta białkowa aktywnych fizycznie ludzi (Protein diet for physically active people).... 307 Z WARSZTATÓW BADAWCZYCH Justyna Siemionow Pedagogika cyrku jako alternatywny nurt w resocjalizacji nieletnich w ocenie wychowawców wybranej instytucji opiekuńczo-wychowawczej (The pedagogy of the circus as the alternative current in the social rehabilitation of juveniles in the assessment of class tutors of the chosen institution)...... 315 Kamila Zdanowicz-Kucharczyk Wsparcie rodziców dzieci z całościowymi zaburzeniami rozwoju autyzm, zespół Aspergera w codziennych trudnościach. Wskazówki pracy dla studenta-wolontariusza na podstawie raportu z badań (Parents support for children with pervasive developmental disorder autism, Asperger s syndrome in everyday problems. Guidelines for student-volunteers based on research report)..... 325
Spis treści 5 Marzena Jurgielewicz-Urniaż, Iwona Godlewska Osiągnięcia szkolne uczniów sportowców a poziom wykształcenia rodziców na tle rówieśników wybranych szkół gimnazjalnych w województwie warmińsko-mazurskim (Academic achievements of students practising sports and their partents education in relation to their peers in selected junior high schools in Warmian-Masurian Voivodship)... 351 Tomasz Boraczyński, Barbara Juskiewicz-Swaczyna, Michał Boraczyński, Sandra Boraczyńska, Robert Podstawski Zależności między równowagą statyczną i dynamiczną u zdrowych, dorosłych mężczyzn (Relationships between static and dynamic balance of healthy adult men)..... 369 Anna Malwina Kamelska, Wanda Stryła Aktywność oraz wydolność fizyczna osób niepełnosprawnych ze szczególnym uwzględnieniem osób z dysfunkcją narządu wzroku (Physical activity and capacity in people with disabilities with special focus on the visually-impaired) 385 Grzegorz Prokopowicz, Bartosz Molik, Katarzyna Prokopowicz Charakterystyka gry w koszykówkę na wózkach zawodników z niepełnosprawnością (Characteristics of wheelchair basketball for disabled).... 397 Małgorzata Obara-Gołębiowska, Katarzyna Eufemia Przybyłowicz, Izabela Sebastyańska-Targowska, Joanna Ciborska, Małgorzata Elżbieta Kuśmierczyk Otyłość jako czynnik wpływający na indywidualną ocenę jakości życia człowieka (Obesity as a factor influencing self-evaluation of a person s quality of life)... 407 Katarzyna Prokopowicz, Grzegorz Prokopowicz, Ewa Kozdroń Jakość życia uwarunkowana stanem zdrowia kobiet po chorobie nowotworowej piersi (Health- related quality of life of women after breast cancer)...... 415 Marzena Jurgielewicz-Urniaż, Barbara Juśkiewicz-Swaczyna, Małgorzata E. Kuśmierczyk, Maria Młot Kształtowanie zachowań prozdrowotnych studentów Olsztyńskiej Szkoły Wyższej im. Józefa Rusieckiego. Część I (Behavioral education of pro-health students of Joseph Rusiecki Olsztyn University College. Part I)...... 427 Katarzyna Eufemia Przybyłowicz, Olga Milewska, Agnieszka Chrza szcz, Małgorzata Obara- -Gołębiowska, Małgorzata Kuśmierczyk, Joanna Ciborska Ocena urozmaicenia spożycia żywności wśród personelu medycznego (Evaluation of the diversity of food consumption among health-care workers)...... 447 Joanna Newerli-Guz Standardy dla kosmetyków i surowców naturalnych oraz ekologicznych (Standards for natural and organic cosmetic products and raw materials).... 457
vacat
OD REDAKTORA Ten czwarty i ostatni w 2013 roku numer SZKICÓW HUMANISTYCZNYCH otwiera wspomnienie poświęcone zmarłemu w tym roku profesorowi Jerzemu Królowi, długoletniemu pracownikowi OSW i współpracownikowi naszego pisma. Jest to więc numer szczególny, także z tego względu, iż zawiera wyłącznie artykuły oraz sprawozdania z badań, przy czym naciski i dążenia Autorów do szybkiego publikowania tekstów (konieczność wylegitymowania się punktowanym dorobkiem naukowym w macierzystych uczelniach) sprawia, że jest to zeszyt wyjątkowo obszerny i jak zwykle tematycznie zróżnicowany. Nadesłane i pozytywnie zrecenzowane teksty podzielone zostały na cztery zasadnicze grupy. Pierwsza, najbardziej jednolita tematycznie, zawiera artykuły poświęcone problematyce filozoficznej i pedagogicznej, przy czym dominują prace koncentrujące się na kwestiach edukacji i wychowania. W części drugiej, zatytułowanej Historia, politologia, teoria kultury nie ma jakiejś jednej, wyraźnie dominującej problematyki w ramach trzech grup zagadnień zasygnalizowanych w tytule. Podobnie jest w trzeciej części, w której zamieszczone zostały teksty poświęcone kwestiom turystyki i sportu. Z racji liczby (dziesięć zamieszczonych prac), jak i różnorodnej tematyki podejmowanych badań na szczególną uwagę zasługuje czwarta część (Z warsztatów badawczych) tego numeru SZKICÓW HUMANISTYCZNYCH. Są tu bowiem sprawozdania z badań dotyczących edukacji dzieci z zaburzeniami rozwoju, resocjalizacji nieletnich, osiągnięć szkolnych uczniów klas sportowych, jak i aktywności sportowej osób niepełnosprawnych oraz diagnozowania zdolności zachowania równowagi ciała w różnych warunkach. Kilka prac ukazuje wyniki badań dotyczących otyłości, sposobów żywienia i jakości życia oraz kształtowania zachowań prozdrowotnych. Myślę,że ta różnorodność zagadnień podejmowanych w tym numerze naszego pisma sprawi, iż każdy znajdzie jakiś interesujący go tekst w obrębie szeroko rozumianej humanistyki, życzę więc przyjemnej i wzbogacającej wiedzę lektury. Zbigniew Hull
od
Wspomnienie pośmiertne Profesor Jerzy Król (1926-2013) 2 listopada 2013 roku odszedł od nas emerytowany Kierownik Katedry i Kliniki Ortopedii Ortopedyczno-Rehabilitacyjnego Szpitala Klinicznego im. Wiktora Degi Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu oraz wykładowca Olsztyńskiej Szkoły Wyższej im. Józefa Rusieckiego. Urodził się 21 lutego w 1926 roku w Baranowiczach (woj. nowogródzkie) w rodzinie zawodowego żołnierza Wojska Polskiego. Profesor Jerzy Król W okresie okupacji hitlerowskiej przebywał w Częstochowie. W latach 1942-1944 walczył w Batalionach Chłopskich grupy Jana, batalionu AK Nurta na terenie powiatu Włoszczowa (woj. kieleckie). Wiemy, od jednego z jego dowódców, że odznaczał się niezwykłą odwagą. Za brawurową postawę w akcji pod Pradłami i Szczekocinami został odznaczony Krzyżem Virtuti Militari V klasy. Pozostałe ważniejsze odznaczenia Profesora, to Polonia Restituta i Krzyż Armii Krajowej. Naukę w szkole średniej odbywał w tajnym nauczaniu. Świadectwo maturalne uzyskał w 1945 roku w Gimnazjum i Liceum Ziem Zachodnich im. Konarskiego w Częstochowie. W roku 1945 rozpoczął studia na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Dyplom lekarza uzyskał w 1949 roku. W 1950 roku rozpoczął pracę w Klinice Ortopedycznej w Poznaniu kierowanej przez prof. Wiktora Degę. Stopień doktora medycyny uzyskał w 1951 roku na podstawie pracy pt. Przydatność usztywnienia kręgosłupa w gruźlicy. W 1963 roku został docentem na podstawie rozprawy pt. Zaburzenia odżywcze stawu biodrowego po leczeniu operacyjnym wrodzonego zwichnięcia biodra ze szczególnym uwzględnieniem wpływu nacisków i unieruchomienia na końce stawowe kości. Za tę monografię otrzymał Nagrodę Ministra Zdrowia. Tytuł Profesora otrzymał w 1974 roku.
10 Wspomnienie pośmiertne Był autorem ponad 100 publikacji w naukowych czasopismach krajowych i zagranicznych. Jego zainteresowania naukowe koncentrowały się głównie na wrodzonym zwichnięciu stawu biodrowego, endoprotezoplastyce stawu biodrowego, bocznym skrzywieniu kręgosłupa oraz problemach rehabilitacji i protezowania. W 1968 roku wykonał pierwszą w kraju korekcję skoliozy idiopatycznej (bocznego skrzywienia kręgosłupa) przy użyciu instrumentarium Harringtona i założył pierwszą w Polsce protezę biodra Mckee Ferara. Był współautorem podręczników Ortopedia i rehabilitacja, Rehabilitacja medyczna (kilku kolejnych wydań), oraz podręczników Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) Community Health Worker i Guide for prevention of Deformities in Poliomyelitis. Na zlecenie WHO opracował podręcznik Rehabilitation Surgery, za którą uzyskał Nagrodę Ministra Zdrowia. Był promotorem 7 prac doktorskich oraz opiekunem 4 prac habilitacyjnych. Od 1972 roku przez 10 lat (z przerwami) do 1995 roku był ekspertem Światowej Organizacji Zdrowia, członkiem Komitetu Ekspertów ds. Rehabilitacji. W latach 1965-1966 był szefem WHO do spraw rehabilitacji w Algierii, a w latach 1972 i 1975 pełnił obowiązki konsultanta WHO w dziedzinie rehabilitacji w 8 krajach Afryki. W latach 1978-1979 wdrażał program ochrony zdrowia wg projektu WHO w Iranie. Od 1980 do 1985 roku kierował w Genewie programem WHO z zakresu rehabilitacji. W latach 1987-1989, przebywając na Madagaskarze, kontynuował współpracę z WHO. Zorganizował tam leczenie operacyjne osób niepełnosprawnych głównie po poliomyelitis (chorobie Heinego-Medina), a także zapoczątkował rehabilitację środowiskową. Osobiście wykonał ponad 500 operacji korekcyjnych. Wykształcił 2 asystentów (lekarzy malgaskich), którzy do chwili obecnej kontynuują tam Jego pracę. Poza tym 10 chirurgów ogólnych pod jego okiem zdobyło praktyczne doświadczenie w operacjach korekcyjnych (głównie kończyn dolnych) w następstwie późnych zniekształceń po przebytej chorobie Heinego-Medina. Swój niezwykły pobyt na Madagaskarze wspominał zawsze z wielką satysfakcją. Spotkał się tam z bardzo biednymi chorymi ludźmi z dużymi zaniedbanymi zniekształceniami kończyn, którym w wielu przypadkach umożliwił powrót do normalnego życia. W latach 1957-1986 (z przerwami) odbył cały szereg staży zagranicznych w klinikach ortopedycznych, rehabilitacyjnych oraz ośrodkach protetycznych i ortotycznych w Czechosłowacji, Wielkiej Brytanii, Niemczech, Szwecji, Francji i dwukrotnie w Stanach Zjednoczonych. Profesor Król w latach 1986-1987 był dyrektorem Instytutu Ortopedii i Rehabilitacji. W związku z wyjazdem na Madagaskar zrezygnował z tej funkcji. Po powrocie do kraju w 1989 roku objął kierownictwo Kliniki Ortopedii Instytutu Ortopedii i Rehabilitacji AM w Poznaniu. Kierował Kliniką do października 1996 roku, tj. do czasu przejścia na emeryturę.
Wspomnienie posmiertne 11 W latach 2005-2011 profesor pracował na Wydziale Fizjoterapii Olsztyńskiej Szkoły Wyższej im. Józefa Rusieckiego, gdzie wykładał studentom m.in. następujące przedmioty: historię rehabilitacji, protetykę, ortotykę, problemy zdrowia w skali międzynarodowej, zaopatrzenie ortopedyczne, bioetyka, prowadził także seminaria dyplomowe. Był niezwykle cenionym i szanowanym nauczycielem akademickim, którego zarówno pracownicy, jak i studenci Uczelni wspominają z niezwykłą sympatią. Do najważniejszych Jego cech należały wszechstronność zainteresowań połączona z rzetelną znajomością faktów, odwaga w podejmowaniu trudnych problemów i umiejętność formułowania myśli, ścisłość, bezstronny krytycyzm i szacunek dla cudzych poglądów. Na szczególne podkreślenie zasługuje Jego bezinteresowna życzliwość i skromność. Podczas swojej czynnej pracy zawodowej, jako kierownik Kliniki, profesor nigdy nie zabiegał o piastowanie wysokich godności. Umożliwiał swoim asystentom niezależność działania, co zaowocowało postępem i rozwojem chirurgii ortopedycznej w wielu dziedzinach (m.in. chirurgii kolana, kręgosłupa, biodra i onkologii ortopedycznej). Profesor skupiał się przede wszyst- Fotografia Budowniczych Manhattanu. Fotomontaż wykonany na pożegnanie odchodzącego na emeryturę w dniu 12 października 1996 roku Profesora Jerzego Króla, kierownika Katedry i Kliniki Ortopedii AM w Poznaniu. Na belce od lewej siedzą: Ryszard Schwarz, Andrzej Łempicki, Andrzej Nowakowski, Jacek Kruczyński, Andrzej Pucher, Jerzy Król, Lesław Łabaziewicz, Małgorzata Wierusz- Kozłowska, Ryszard Włodarczyk, Piotr Rogala, Michał Tabiszewski Sentencja napisana przez asystenta i kolegę Profesora Andrzeja Nowakowskiego: Pracę mamy dość dobrą, na powietrzu i ruch. Prawda znana od lat się utwierdza, że ten robi co głupi. Każdy tyra jak wół, a Król tylko przyjeżdża i stwierdza
12 Wspomnienie pośmiertne kim na doskonałym wykonywaniu pracy lekarskiej, nie był człowiekiem małostkowym, stronił od pseudonaukowych osiągnięć. Chorzy, asystenci i inni stykający się z nim lekarze i cenili go za imponującą wszechstronną wiedzę i doświadczenie. Podczas XXXVII Jubileuszowego Zjazdu Naukowego Polskiego Towarzystwa Ortopedycznego i Traumatologicznego w Teatrze Wielkim w dniu 10 września 2008 roku został uhonorowany medalem swego mistrza Wiktora Degi. Awers i rewers medali im. Wiktora Degi W czerwcu 2013 roku 100-lecie Ortopedii Polskiej Profesor Jerzy Król otrzymał medal imienia Ireneusza Wierzejewskiego jako wyraz szczególnego uznania za wybitne osiągnięcia dla polskiej i światowej ortopedii. Awers i rewers medalu im. Ireneusza Wierzejewskiego Profesor Król był niezwykłym nauczycielem prawie wszystkich powojennych pokoleń studentów i ortopedów, o wszechstronnym, syntetycznym umyśle. Jeden z największych luminarzy w naszej dziedzinie. Jeszcze tak niedawno (w maju) oglądaliśmy wspólnie zamek w Rynie na Mazurach. Był to ostatni kontakt Profesora z pracownikami Olsztyńskiej Szkoły Wyższej im Józefa Rusieckiego, którą szczególnie sobie cenił. Opowiadał nam wówczas o twierdzach krzyżowców
Wspomnienie posmiertne 13 i wrażeniu, jakie wywarło na Nim zamczysko Joannitów Krak des Chevaliers w piaskach Pustyni Syryjskiej. Oglądaliśmy pola Grunwaldu. Było słonecznie, zielono i błogo. W Świętej Lipce wysłuchaliśmy koncertu organowego Jana Sebastiana Bacha Refleksje o przemijaniu. Przeznaczenie sprawiło, że odszedł od nas w 100-lecie Ortopedii Polskiej, której losy bez Niego trudno sobie dzisiaj wyobrazić. Żegnaj Przyjacielu Królu Polskiej Ortopedii Profesor Andrzej Nowakowski (Poznań)
vacat
OSW Szkice Humanistyczne Tom XIII 2013 Nr 4 FILOZOFICZNE I PEDAGOGICZNE PROBLEMY EDUKACJI I WYCHOWANIA Klaudyna Bociek Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Kształtowanie tożsamości indywidualnej człowieka w kulturze afirmacji różnicy. Etyka autentyczności Charlesa Taylora Uwagi wstępne Problematyka artykułu koncentruje się wokół zagadnienia tożsamości indywidualnej człowieka, ze szczególnym uwzględnieniem jej aksjologicznego wymiaru. Podstawą analiz będzie koncepcja etyki autentyczności kanadyjskiego filozofa Charlesa Taylora. Kategoria tożsamości, która interesuje nas w niniejszym artykule, jest pojęciem powszechnie występującym we wszystkich dyscyplinach nauk humanistyczno- -społecznych, co czyni je interdyscyplinarnym, ale i niejednoznacznym. Tematyka niniejszego artykułu koncentruje się na procesie kształtowania tożsamości w jej wymiarze jednostkowym. Tożsamość indywidualną definiujemy za Teresą Hejnicką-Bezwińską jako autoidentyfikację własnego miejsca w przestrzeni moralnej, w której jednostka poczuwa się do respektowania zasady solidarności, lojalności, zaufania 1. Wybór tej właśnie interpretacji powodowany jest nie tylko faktem, że znana jest ona na gruncie nauk o wychowaniu, szczególne znaczenie zyskuje również ulokowanie przez Hejnicką-Bezwińską kategorii tożsamości w horyzoncie etycznym. Nowożytny proces odczarowania świata przyczynił się nie tylko do rezygnacji z przeświadczenia o istnieniu immanentnego porządku w świecie, ale sprawił, że człowiek zaczął postrzegać również siebie samego jako istotę tymczasową, przygodną, przypadkową. Ludzka tożsamość, podobnie jak struktura świata, z danej przekształciła się w zadaną. Charakterystyczne dla naszej epoki stało się podkreślanie wartości tego, co nowe, indywidualne, subiektywne i odmienne. W tym sensie możemy mówić 1 T. Hejnicka-Bezwińska, Pedagogika ogólna, Warszawa 2008, s. 513.
16 Klaudyna Bociek o kulturze afirmacji różnicy. Etycznym wzorem życia w takiej rzeczywistości staje się autentyczność nowa postać moralnego ideału wierności samemu sobie. Koncepcja etyki autentyczności, analizowana przez Charlesa Taylora, ma swoje źródło w indywidualizmie ekspresywistycznym i wiąże się współcześnie z zauważanym w zachodnioeuropejskim kręgu kulturowym nakazem samorealizacji. Kultura samorealizacji może przybierać jednak formę egotyczną, wiele osób traci z oczu problemy przekraczające ich jednostkowy punkt widzenia, nie stara się również szukać uzasadnienia podejmowanych wyborów moralnych w szerszym horyzoncie sensotwórczym. Uznaje się,że rzeczy mają znaczenie nie same z siebie, ale dlatego, że jednostka uznaje je za znaczące. Możliwość wyboru (niemającego dopełnienia w przedmiocie) zostaje podniesiona do rangi samoistnego dobra. Taka postawa wyklucza możliwość zasadnej rozmowy o wartościach, bo zmusza do zawieszenia sądu moralnego (nie wolno mi kwestionować wartości innych osób). Celem artykułu nie jest jednoznaczna ocena słuszności etyki autentyczności lub jej braku, ale raczej zwrócenie uwagi na to, co w niej wartościowe artykulacja pierwotnego ideału, który leży u jej podstaw oraz sprzeciwienie się jego zniekształceniom. Wydaje się bowiem, że remedium na zagrożenie płynące ze strony kultury indywidualizmu jest ten sam ideał, ale właściwie realizowany uwzględniający swoje warunki sensowności, czyli dialogiczność natury ludzkiej i horyzont moralny. Charles Taylor, podejmując się diagnozy kondycji kultury współczesnej (i szukając następnie sposobów zaradzenia generowanym w jej ramach problemom), nie stawia się nigdy po żadnej ze stron omawianego konfliktu. Nie opowiada się jednoznacznie ani po stronie apologetów modernizacji kultury Zachodu, ani po stronie jej krytyków zwolenników tradycyjnego porządku. Nie decyduje się również na zwykły kompromis między dwoma stanowiskami, lecz szuka wartości każdego z nich i próbuje odkryć je na nowo. Z powodu przyjmowania takiej strategii bywa nazywany filozofem trzeciej drogi 2. Zwraca przy tym uwagę na niebezpieczeństwa wynikające z charakterystycznej dla współczesności ambiwalencji 3. 2 M. Moskulak, Zagadnienie relatywizmu w myśli Charlesa Taylora, Zeszyty Naukowe Towarzystwa Doktorantów UJ. Nauki humanistyczne, nr specjalny 3 (2/2011), Kierunki badawcze w filozofii II, M. Lubecki, P. Tendera, D. Czakon (red.). 3 A. Bielik, Żargon autentyczności, Etyka 1996, nr 29, s. 209. Choć Taylor postrzega ambiwalencję współczesnej kultury jako niebezpieczną, Agata Bielik jego własną strategię filozofowania nazywa strategią ambiwalencji żadne zjawisko kulturowe nie jest dla Taylora całkowicie złe, lecz zawsze zawiera pozytywne elementy, umożliwiające zmianę przy czym modyfikacje te mają w postulatach Taylora charakter zmian ewolucyjnych (doskonalszej realizacji wiodących idei), nie zaś rewolucyjnych (porzucania idei), (ibidem, s. 210).
Kształtowanie tożsamości indywidualnej człowieka... 17 Trzy bolączki nowoczesności Charles Taylor rozpoczyna swoje rozważania na temat autentyczności od prezentacji trzech źródeł niepokoju współczesnych, które określił jako trzy bolączki zachodniej kultury: indywidualizm, prymat rozumu instrumentalnego i wynikający z nich problem na płaszczyźnie politycznej 4. Taylor, poddając analizie owe trzy bolączki nowoczesności (three malaises of modernity) zauważa, że zbiegają się one w idei, którą nazywa on etyką autentyczności. Jest ona wyrazem przeświadczenia Taylora, że ideą, wokół której można zbudować etykę rozumianą jako pewien wzorzec dobrego życia, życia godziwego, jest współcześnie właśnie autentyczność 5. Wspomniana triada jest w ocenie Taylora powodem, dla którego pojęcie autentyczności oddaliło się od swoich pierwotnych źródeł i ulegając licznym wypaczeniom stało się przedmiotem albo bezrefleksyjnej apoteozy (zwłaszcza za strony postmodernistów) albo ostrej krytyki. 1. Indywidualizm. Dla wielu jest on największym osiągnieciem kultury współczesnej. W odczarowanym świecie człowiek nie jest już częścią łańcucha bytów, żadnego szerszego ładu tradycyjne hierarchie zostały zdyskredytowane i przyczyniły się do narodzin nowoczesnej wolności. W takich warunkach jednostka, jak zauważył już wcześniej Max Weber, traci heroiczny wymiar życia sama będąc dla siebie najwyższym dobrem, nie ma poczucia wyższego celu czegoś, za co warto byłoby zginąć, ani aspiracji wyższych niż nietzscheańska żałosna wygoda. Współczesna, egotyczna kultura określana jest w związku z tym jako przestrzeń eksplozji narcyzmu, społeczeństwo permisywne czy pokolenie egoistów (me generation). Skoncentrowana na sobie jednostka, rozluźniwszy już dawno więź z hierarchią kosmiczną, traci teraz także więzi społeczne 6. 2. Prymat rozumu instrumentalnego. Jest to kolejny skutek odczarowania świata. Przyjmując ten rodzaj racjonalności, ludzie wyliczają najbardziej ekonomiczny sposób wykorzystania środków do określonego celu. Sposoby ludzkiego postępowania, jako że nie są już zakotwiczone w porządku rzeczy lub woli Bożej, stały się niczyje. Nie ma zatem bariery, która powstrzymałaby człowieka przed wykorzystywaniem do własnych celów nie tylko doskonałych narzędzi, które wytworzył, ale także innych ludzi. Kryterium sukcesu w każdej dziedzinie staje się efektywność. Pojawia się zatem obawa czy człowiek kierujący się taką racjonalnością, będzie jeszcze dostrzegał jakiekolwiek suwerenne cele, którymi ludzie powinni się wżyciu kierować? Taylor zauważa, że bardzo często planowanie społeczne odwołuje się właśnie do kryteriów ekonomicznych, do analiz kosztowo- 4 Więcej na ten temat zob. C. Taylor, The Malaises of Modernity [w:] idem, A Secular Age, Cambridge, Massachusetts, and London 2007, s. 299-321. 5 A. Bielik, op. cit., s. 210 i 211. 6 C. Taylor, Etyka autentyczności, przekł. A. Pawelec, Kraków 2002, s. 10-12; zob. A. Bielik, op. cit., s. 211.
18 Klaudyna Bociek -celowych. W takich warunkach, kiedy najważniejsza staje się wydajność, a wszelkie problemy chce się rozwiązywać jedynie za pomocą technologii, kwestie etyczne, które stanowią o wadze ludzkiej egzystencji, nie mogą nawet paść 7. 3. Płaszczyzna polityczna. Problem ten wiąże się z dwoma poprzednimi, jako że ukazuje konsekwencje indywidualizmu i rozumu instrumentalnego zagrażające demokracji. Społeczeństwo narcystycznych jednostek, żyjące w technokratycznym świecie, traci potrzebę politycznego zaangażowania. Już Alexis de Tocqueville pisał o niebezpieczeństwie łagodnego despotyzmu, objawiającego się tym, iż ludzie zamiast być aktywnymi obywatelami, będą woleli spędzić czas w domu, korzystając z życia, o ile tylko rząd zapewni im niezbędne do tego środki. Demokratyczny despotyzm nie będzie się więc opierał na terrorze, lecz na paternalistycznych rządach opiekuńczej władzy 8. Konsekwencje tych trzech chorób trawiących zachodnią kulturę mają głęboko etyczne implikacje: indywidualizm łączący się z utratą poczucia sensu wynika bowiem, zdaniem Taylora, z utraty horyzontów moralnych, podobnie zresztą jak dominacja racji instrumentalnych w życiu społecznym. Te trzy schorzenia współczesnej kultury Zachodu nie skłaniają jednak Taylora do jednoznacznej krytyki naszej cywilizacji, lecz do zwrócenia uwagi na fakt, że powstała ona dzięki sile pewnego ideału moralnego, nawet jeśli przybrała obecnie formy świadczące o wypaczeniu tego ideału. Za krytykowaną często samorealizacją kryje się bowiem moralny ideał wierności samemu sobie w charakterystycznie nowoczesnym znaczeniu tego pojęcia. Taylor, na określenie tego współczesnego ideału, używa za Lionelem Trillingiem pojęcia autentyczności 9. Ideał moralny to dla Taylora wyobrażenie jakiegoś lepszego czy wyższego rodzaju życia, gdzie «lepszy» i «wyższy» nie są zdefiniowane w kategoriach naszych aktualnych pragnień czy potrzeb, lecz wskazują nam pewien wzór to, czego powinniśmy pragnąć 10. Ideał autentyczności i jego źródła Autentyczność możemy zdefiniować poprzez powszechnie kojarzone z nią cechy: wierność sobie, szczerość, spontaniczność, umiejętność adekwatnego do sytuacji zachowania się, postępowanie zgodne z sumieniem wynikające z wewnętrznego przekonania 11. Człowiek autentyczny to taki, który dokonał interioryzacji 7 C. Taylor, Etyka..., op. cit., s. 12-15. 8 Ibidem, s. 16 oraz 106 i 114. Por. A. de Tocqueville, O demokracji w Ameryce, tłum. M. Król i B. Janicka, Kraków 1996. 9 C. Taylor, Etyka..., op. cit., s. 22. Zob. A. Kaczmarek, Nowoczesna autentyczność. Charles Taylor wobec dylematów współczesności, Poznań 2011, s. 41-47. 10 C. Taylor, Etyka..., op. cit., s. 22. Zob. A. Kaczmarek, op. cit., s. 53. 11 M. Żardecka-Nowak, Autentyczność zawiedzionych nadziei, czyli o wygasaniu pewnego moralnego ideału w ponowoczesnym społeczeństwie masowym, Logos i Ethos 2012, nr 1 (32), s. 82-83.