STAN SIECI TRANSPORTU TRAMWAJOWEGO W MIASTACH POLSKICH

Stan sieci transportu tramwajowego w miastach polskich Człowiek i Środowisko 40 (3-4) 2016, s. 69-78 STAN SIECI TRANSPORTU TRAMWAJOWEGO W MIASTACH POLSKICH Słowa kluczowe: tramwaje, tabor, eksploatacja, struktura taboru, stan sieci tramwajowych. 1. Ogólna charakterystyka stanu sieci tramwajowych Obecnie na terenie Polski funkcjonuje 15 systemów tramwajowych (stan na 2016 rok): 13 z nich funkcjonuje wyłącznie na terenie jednego miasta, 2 swoim zasięgiem obejmują aglomerację górnośląską (13 miast) oraz łódzką (5 miast). Komunikacja tramwajowa funkcjonuje więc łącznie w 31 miastach. Komunikacja tramwajowa występuje tylko na terenie 11 województw. W grudniu 2015 roku uruchomiona została sieć tramwajowa w Olsztynie. Jest to swoisty renesans tego środka komunikacji w tym mieście, które dysponowało komunikacją tramwajową do 1965 roku. Według stanu na rok 2015 w Polsce funkcjonowało 14 operatorów tramwajowych w różnych formach organizacyjnych. W jednym mieście funkcjonują 2 przedsiębiorstwa pełniące rolę operatora publicznego transportu zbiorowego w zakresie przewozów tramwajowych (Bydgoszcz spółka Tramwaj Fordon odpowiada za eksploatację odcinka trasy tramwajowej wybudowanej na terenie bydgoskiego osiedla Fordon). Najważniejsze informacje o polskich sieciach tramwajowych zawiera tabela 1. 69

Tabela 1. Komunikacja tramwajowa w Polsce. Stan na maj 2015 Lp. Operator Szerokość toru [mm] Rok uruchomienia Długość tras km Liczba linii dziennych Liczba linii nocnych Liczba wozów w inwentarzu Liczba motorniczych [stan na 2014 rok] Wykonana praca przewozowa 1 [tys. ozom] 1 Miejskie Zakłady w Bydgoszczy 1000 1896 31 8-114 153 2 718,50 2 Tramwaj Fordon - - - - - 12 - b.d. z siedzibą w Bydgoszczy (dane za rok 2017) 3 Tramwaje Śląskie S.A. 1435 1898 169 34 11 324 602 374,00 z siedzibą w Chorzowie 2 4 Miejskie Przedsiębiorstwo 1435 1959 15 3 1 55 64 1 111,40 w Częstochowie Sp. z o.o. 5 Tramwaje Elbląskie 1000 1895 16 5-36 54 599,40 6 Gdańskie Autobusy i 1435 1896 52 11-145 275 6 599,70 Tramwaje 7 Miejski Zakład Komunikacji 1435 1899 12 3-35 44 542,60 w Gorzowie Wielkopolskim 8 Miejski Zakład Komunikacji 1000 1899 9 1-27 25 259,80 w Grudziądzu 9 Miejskie Przedsiębiorstwo w Krakowie S.A. 1435 1901 90 24 3 403 414 10 291,00 10 Miejskie Przedsiębiorstwo Łódź 1000 1898 142 20 1 4 496 690 11 813,60 11 Miejskie Przedsiębiorstwo w Olsztynie (dane za rok 2017) 1435 2015 11 3-15 b.d. b.d. 12 Miejskie Przedsiębiorstwo w Poznaniu 1435 1898 68 18 1 318 502 7 156,60 70

Stan sieci transportu tramwajowego w miastach polskich 13 Tramwaje Szczecińskie 1435 1897 48 11-207 202 4 524,00 14 Miejski Zakład Komunikacji w Toruniu 1000 1899 ok. 22 5 2 65 51 1 056,20 15 Tramwaje Warszawskie 1435 1908 ok. 119 27-750 1293 18 665,50 16 Miejskie Przedsiębiorstwo we Wrocławiu 1435 1893 89 22-376 559 10 436,00 1 Dane za pierwszą połowę 2014 roku. 2 Długość tras stan na koniec 2013 roku. 3 Linie kursujące całą dobę. 4 Linia kursująca całą dobę. Źródła: Komunikacja miejska w liczbach dane za 6 miesięcy 2014 roku, Izba Gospodarcza Komunikacji Miejskiej, Warszawa 2014. Arkadiusz Lubka, Marcin Stiasny, Atlas tramwajów, Kolpress, Poznań 2011. Informacje zamieszone na stronach internetowych operatorów (liczba linii stan na maj 2015). Według stanu na rok 2015 tramwaje w Polsce kursowały po torowiskach o łącznej długości ok. 882 kilometrów, obsługując 192 linie dzienne i 19 linii nocnych (linie nocne funkcjonują w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym, Częstochowie, Krakowie, aglomeracji łódzkiej, Poznaniu i Toruniu). W porównaniu do 2004 roku liczba tras spadła o ok. 45 kilometrów. Należy tu jednak wspomnieć, że nie we wszystkich miastach miała miejsce w ostatnim dziesięcioleciu tendencja spadkowa. W latach 2004-2014 zrealizowano nowe odcinki tras tramwajowych w Bydgoszczy, Częstochowie, Elblągu, Gdańsku, Krakowie, Poznaniu, Toruniu, Warszawie i Wrocławiu. Większość inwestycji związanych z realizacją nowych oraz modernizacją istniejących odcinków torowisk jest dofinansowana ze środków Unii Europejskiej. Największy spadek liczby długości tras tramwajowych wystąpił w aglomeracji górnośląskiej z ok. 207 km w 2004 r. do ok. 169 km 9 lat później. Po torowiskach w Polsce porusza się obecnie 3252 wagonów tramwajowych. Jest to liczba nieznacznie niższa niż ich liczba z końca 2004 roku (w inwentarzu operatorów znajdowało się wtedy 3631 wagonów). W ciągu ostatnich 10 lat znacznie zmieniła się struktura taboru tramwajowego. Najwięcej tramwajów występuje (podobnie jak przed dziesię- 71

cioma laty) 1 w Warszawie 22%, następnie w Łodzi 15%, na trzecim miejscu znajduje się Kraków 12% wszystkich wagonów w Polsce. W porównaniu z 2004 r. w miastach zaszły dość duże zmiany w ilości posiadanego taboru. Wagonów przybyło w Częstochowie, Elblągu, Grudziądzu, Łodzi oraz Toruniu. Z kolei liczba wagonów zmniejszyła się w Aglomeracji Górnośląskiej, Gdańsku, Gorzowie Wielkopolskim, Krakowie, Poznaniu, Szczecinie, Warszawie i Wrocławiu. Nie jest to jednak miarodajny wskaźnik, gdyż do dnia dzisiejszego trwa wymiana taboru. Wycofywane z ruchu są powszechnie kursujące w Polsce wagony serii 105Na, które zastępowane są nowoczesnymi wagonami niskopodłogowymi. Wagony te charakteryzują się występowaniem kilku członów (od 3 do 6); są one jednak jednoprzestrzenne i liczone jako jeden wagon. Wagony 105Na bywają zazwyczaj eksploatowane w składach dwuwagonowych, stąd też zmniejszenie liczby taboru w pewnych wspomnianych wyżej miastach jest tylko pozorne. Należy stwierdzić, iż w ostatnim dziesięcioleciu zaszły duże zmiany w funkcjonowaniu komunikacji tramwajowej w Polsce. Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku umożliwiło pozyskanie funduszy na modernizację i rozbudowę posiadanej infrastruktury tramwajowej. Po dość długim okresie zastoju, co widoczne było szczególnie w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, rozpoczął się (i trwa do tej pory) okres rozwoju transportu tramwajowego. 2. Struktura taboru tramwajowego Wagony tramwajowe eksploatowane przez operatorów można podzielić na kilka kategorii. Najbardziej liczną grupą wagonów są wagony pasażerskie, służące do przewozu podróżnych. Do pozostałych grup można zaliczyć tabor gospodarczy (służący do bieżącego utrzymania infrastruktury oraz transportowania materiałów) oraz wagony historyczne (wagony nieeksploatowanych już typów, zachowane w celach muzealnych; niekiedy część wagonów znajduje się w rejestrach zabytków techniki). Poniższe dane będą dotyczyć wyłącznie wagonów pasażerskich. Wagony pasażerskie można podzielić według różnych kryteriów. Występuje podział wagonów na podstawie kryterium posiadania przez nie 1 C. Rozkwitalska: Komunikacja tramwajowa w Polsce i perspektywy jej rozwoju [w:] Człowiek i Środowisko, nr 1-4/2006. 72

Stan sieci transportu tramwajowego w miastach polskich Tabela 2. Liczba wagonów tramwajowych wysokopodłogowych (w tym posiadających do 30% niskiej podłogi) na stanie inwentarzowym operatorów. Stan na marzec 2017 N 105N 105Na/805Na z klasycznym układem rozruchowym 105N/805N z układami napędowymi zmodernizowanymi na energoelektroniczne Wagony fabrycznie wyposażone w energoelektroniczne układy napędowe 105Nz 105N2k 105N2k/2000 123N 204WrAs Tatra KT4Dt Tatra T6A2 GT6, E1, 6EGTw, 6ZGTw, M6S GT8, Pt8 c3 N8S-NF, EU8N M8C-MF13, N8C-MF01, N8C- MF18, N8C-NF, GT8C SUMA Lp. Operator 1 MZK Bydgoszcz - - 112 - - - - - - - - - 112 2 TF Fordon - - - - - - - - - - - - 0 3 TŚ Chorzów 2 1 103 106 1 - - 23 14 - - - 250 4 MPK Częstochowa - - 46 - - - - - - - - - 46 5 TE Elbląg - - 17 3 - - - 3 - - - 6 29 6 ZKM Gdańsk - - 30 7 - - - - - - - 62 99 7 MZK Gorzów Wielkopolski - 6 10 - - - - 19 - - - - 35 8 MZK Grudziądz - - 8 6 - - - - 10 - - - 24 9 MPK Kraków - - 72 - - - - 75 27 61 12-247 10 MPK Łódź - - 341 66 - - - 5 - - - 24 436 11 MPK Olsztyn - - - - - - - - - - - - 0 12 MPK Poznań - - 116 40 - - - - 40 - - - 196 13 TS Szczecin - - 6 26 20 73 52 - - - - - 177 14 MZK Toruń - - 45 - - - - - - - - - 45 15 TW Warszawa - - 258 26 139 - - - - - - - 423 16 MPK Wrocław - - 260 2 12 - - - - - - - 274 ŁĄCZNIE 2 7 1424 282 172 73 52 133 91 61 12 92 2393 Źródła: informacje własne, informacje Zakładu Komunikacji Miejskiej w Instytucie Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa w Warszawie, dane z bazy danych, znajdującej się na stronie internetowej http://phototrans.pl. 73

silników oraz stanowisk motorniczego (wagony silnikowe oraz doczepy w zależności od posiadania napędu: czynne i bierne). Drugą kategorią wg której można klasyfikować wagony tramwajowe jest kryterium wysokości podłogi. Na tej podstawie wyróżnia się wagony wysokopodłogowe oraz niskopodłogowe. Aby wagon został uznany za niskopodłogowy, musi posiadać przynajmniej fragment podłogi przy jednych drzwiach wejściowych na wysokości ok. 340 mm od główki szyny 2. Począwszy od 1989 roku niektórzy operatorzy w Polsce eksploatują wagony importowane, przede wszystkim z Austrii i Niemiec. Wagony te również zostaną uwzględnione w tabeli w zależności od wysokości podłogi. Tabele 2 i 3 przedstawiają stan poszczególnych typów taboru, znajdujących się na stanie operatorów tramwajowych. Wagony zostały podzielone wg kryterium wysokości podłogi. Pierwsza tabela zawiera informacje dotyczące wagonów wysokopodłogowych, druga wagonów niskopodłogowych. Kolorem szarym zostały oznaczone wagony znajdujące się na stanie taborowym operatora, lecz nie użytkowane w regularnym ruchu na liniach komunikacyjnych. W tabeli uwzględniono również wagony, które po modernizacji przebudowane zostały na wagony niskopodłogowe (wagony te przedstawione są w dwóch ostatnich kolumnach). Na podstawie powyższych tabel można ustalić, że obecnie struktura pasażerskich wagonów tramwajowych prezentuje się następująco: wagony wysokopodłogowe produkcji krajowej 1887 sztuk, 58% ogólnej liczby wagonów, wagony importowane używane (wysoko- oraz niskopodłogowe) 514 sztuk, 16% ogólnej liczby wagonów, wagony niskopodłogowe nowe zarówno produkcji krajowej, jak i zagranicznej 859 sztuk, 26% ogólnej liczby wagonów tramwajowych w Polsce. W porównaniu do danych z 2004 roku nastąpiła duża zmiana w strukturze wagonów pasażerskich. Zauważalny jest spadek liczby wagonów wysokopodłogowych produkcji krajowej (z 91% w 2004 r. do 58% w 2017 r.). Znacząco zmieniła się także liczba wagonów niskopodłogowych ze 119 sztuk w 2004 r. do 859 w okresie ponaddziesięcioletnim. Przedstawicielem najstarszej serii wagonów obecnie eksploatowanych (typu N) są 2 wagony użytkowane przez Tramwaje Śląskie. Pochodzą one z 1949 r. i są wykorzystywane w regularnym ruchu na linii numer 38 2 C. Rozkwitalska, Komunikacja tramwajowa... op. cit. 74

Stan sieci transportu tramwajowego w miastach polskich Tabela 3. Liczba wagonów tramwajowych niskopodłogowych na stanie inwentarzowym operatorów. Stan na marzec 2017 405N-Kr 112N 114Na Moderus Beta MF02AC i pochodne 205WrAs NGd99 RT6N-1 116N i pochodne Bombardier NGT6 Bombardier NGT8 Skoda 16T Skoda 19T Pesa Twist 2010N, 2012N Cityrunner Combino Pesa Tramicus 120N, 121N, 122N Solaris Tramino S105p Pesa Swing, 120Na, 120NaG, 120NaS, 120NaS2, 120Na DUO, 122NbT Pesa Swing 121NbT Pesa Jazz 128N, 128NG SUMA Lp. Operator 1 MZK Bydgoszcz - - - - - - - - - - - - - - 2 - - - - 2 2 TF Bydgoszcz - - - 12-12 3 TŚ Chorzów - - - 12 - - 17 - - - - 30 - - - - - - - 59 4 MPK Częstochowa - - - - - - - - - - - 7 - - - - - - - 7 5 TE Elbląg - - - - - - - - - - - - - - 6 - - - - 6 6 ZKM Gdańsk - - 2-4 - - 3 - - - - - - - - 35-5 49 7 MZK Gorzów Wlkp. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 0 8 MZK Grudziądz - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 0 9 MPK Kraków 1 - - - - - - 50 24 - - 36 - - - - - - - 111 10 MPK Łódź - - - - - - - - - - - - 15-10 - 22 - - 47 11 MPK Olsztyn - - - - - 15 12 MPK Poznań - - - 32-14 - - - - - - - 14-45 - - - 105 13 TS Szczecin - - - 2 - - - - - - - - - - - - 28 - - 30 14 MZK Toruń - - - - - - - - - - - - - - - - 11 6-17 15 TW Warszawa - 1 - - - - 29 - - - - - - - 15-186 - 80 311 16 MPK Wrocław - - - 32 - - - - - 17 31 8 - - - - - - - 88 ŁĄCZNIE 1 1 2 78 4 14 46 53 24 17 31 81 15 14 33 45 294 6 85 859 Źródła: informacje własne, informacje Zakładu Komunikacji Miejskiej w Instytucie Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa w Warszawie, dane z bazy danych, znajdującej się na stronie internetowej http://phototrans.pl. 75

w Bytomiu. Warto w tym miejscu wspomnieć, że w końcu 2012 r. spółka Tramwaje Warszawskie zakończyła eksploatację pierwszych tramwajów szybkobieżnych polskiej produkcji typu 13N (wagony tego typu wg stanu na dzień 31.12.2004 r. stanowiły 6,73% wszystkich wagonów użytkowanych w Polsce). Wycofane z użytkowania zostały także wagony szybkobieżne przegubowe typu 102N/803N. W 2004 r. były one wciąż używane przez przedsiębiorstwa w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym, Łodzi, Poznaniu, Szczecinie i Wrocławiu. Najliczniejszą grupę wagonów eksploatowanych przez polskich operatorów wciąż stanowią wagony typu 105N i ich pochodne. Łącznie w eksploatacji znajduje się 1843 wagony tego typu, co stanowi ok. 57% liczby wszystkich wagonów tramwajowych w Polsce. Porównując liczbę wagonów tego typu ze stanu z 2004 r. można zauważyć, liczba przedstawicieli wagonów tej serii zmalała o około 860 sztuk. Jak już wspomniano, wciąż trwa proces zastępowania tych wagonów nowoczesnymi wagonami niskopodłogowymi. W wielu miastach wciąż eksploatowane są importowane wagony używane. W kilku przedsiębiorstwach ich liczba przewyższa liczbę posiadanych wagonów generacji 105N. Obecnie importowane wagony często bywają modernizowane poprzez wstawienie do nich niskopodłogowego członu (wagony typu N8C i pochodne). Począwszy od 1995 r. w Polsce eksploatowane są wagony niskopodłogowe. Początkowo były to wagony produkcji krajowej, posiadające ok. 20% niskiej podłogi. W kolejnych latach część przedsiębiorstw dokonywała zakupów wagonów niskopodłogowych poza granicami kraju, a w ostatnich latach zakupy te znacznie się zwiększyły. Na polskim rynku pojawili się rodzimi producenci taboru tramwajowego (m.in. firma Pojazdy Szynowe PESA Bydgoszcz Spółka Akcyjna, bądź Solaris Bus & Coach Spółka Akcyjna). Fundusze pochodzące ze środków Unii Europejskiej umożliwiły miastom zakupy takich wagonów na szerszą skalę. Obecnie tramwaje niskopodłogowe są używane w 13 sieciach tramwajowych (poza MZK Gorzów Wielkopolski oraz MZK Grudziądz). Porównując w 2004 roku wagony niskopodłogowe były eksploatowane tylko 6 miastach w Polsce. Struktura wiekowa wagonów tramwajowych, liczona według średniego wieku przeciętnego eksploatowanego wagonu, przedstawia się następująco (dane za rok 2013, jeśli nie zaznaczono inaczej): MZK Bydgoszcz 28,2 lat TŚ Chorzów 30,8 lat MPK Częstochowa 26 lat TE Elbląg 33 lata ZKM Gdańsk 23 lata 76

Stan sieci transportu tramwajowego w miastach polskich MZK Gorzów Wlkp. 39 lat MZK Grudziądz 32,6 lat MPK Kraków 33 lata MPK Łódź 28,9 lat MPK Poznań 26 lat TS Szczecin 20 lat MZK Toruń 29,3 lat 3 TW Warszawa 15,6 lat MPK Wrocław 24,8 lat 4 Średnia wieku dla wagonów tramwajowych w całej Polsce (za rok 2013) wynosi 27,9 lat. Najniższa średnia wieku cechuje tabor Tramwajów Warszawskich, z kolei najwyższą średnią wieku taboru wykazują pojazdy Miejskiego Zakładu Komunikacji w Gorzowie Wielkopolskim. W porównaniu z danymi z 2004 r. średnia wieku zwiększyła się o 5,9 roku. W najbliższych latach średnia wieku pojazdów będzie się prawdopodobnie zmniejszać w związku z wprowadzaniem do eksploatacji nowych wagonów. Ostatnie dane świadczą o wyraźniej zmianie stanu transportu tramwajowego w Polsce. W wielu miastach do ruchu wprowadzane są nowe wagony, dzięki czemu zmniejsza się ilość pozostających w ruchu wagonów niskopodłogowych. Znacząco zaczyna się także obniżać wskaźnik średniej wieku taboru tramwajowego. Przez okres ostatnich ponad 10 lat widoczna jest wyraźna poprawa stanu transportu tramwajowego w miastach polskich. 3. Zakończenie Obraz komunikacji tramwajowej w Polsce w dalszym ciągu ulega wielu zmianom. Tabor operatorów transportu tramwajowego w wielu przypadkach jest sukcesywnie wymieniany na nowszy. W ostatnich latach wszystkie miasta (z wyjątkiem Gorzowa Wielkopolskiego) stawiają na rozwój komunikacji tramwajowej. Warto podkreślić, że miast tych przybywa (np. odbudowywanie obecnie sieci tramwajowej w Olsztynie). Od 2004 r. zauważalna jest intensyfikacja inwestowania w tabor i infrastrukturę tramwajową. Działania te możliwe są dzięki szansie wykorzystania ze- 3 Dane za 2012 rok. 4 Dane do tabeli pozyskano z: Komunikacja w liczbach syntetyczne wskaźniki dotyczące stanu komunikacji miejskiej w roku 2013, Izba Gospodarcza Komunikacji Miejskiej, Warszawa 2014, str. 45. 77

wnętrznych, unijnych środków inwestycyjnych. Obecnie dofinansowania są pozyskiwane przede wszystkim z Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko oraz Regionalnych Programów Operacyjnych (których liczba odpowiada liczbie województw i wynosi 16). BIBLIOGRAFIA Arkadiusz Lubka, Marcin Stiasny, Atlas tramwajów, Kolpress, Poznań 2011. Marcin Stiasny, Zbigniew Danyluk, Atlas sieci tramwajowych Polski 2014, Eurosprinter, Rybnik 2013. Komunikacja w liczbach syntetyczne wskaźniki dotyczące stanu komunikacji miejskiej w roku 2013, Izba Gospodarcza Komunikacji Miejskiej, Warszawa 2014. Komunikacja miejska w liczbach dane za 6 miesięcy 2014 roku, Izba Gospodarcza Komunikacji Miejskiej, Warszawa 2014. C. Rozkwitalska, Komunikacja tramwajowa w Polsce i perspektywy jej rozwoju [w:] Człowiek i Środowisko, nr 1-4/2006. Strony internetowe operatorów publicznego transportu zbiorowego. Strony internetowe organizatorów publicznego transportu zbiorowego. Baza danych w internetowej galerii transportowej phototrans.eu. Materiały pozyskane od pracowników Zakładu Komunikacji Miejskiej Instytutu Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa w Warszawie. Adres Autora: mgr inż. Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa 03-728 Warszawa, ul. Targowa 45 The Condition of Tramway Networks in Polish Cities Abstract The article contains general characteristics of tramway networks in Polish cities and discusses the structure of tramway stock. Statistic data mostly concerned with the number of cars, employed tram operators and the performed transportation work were used to compare the tramway networks in various cities. The structure of the tramway stock in Poland was presented as of the year 2015 with division into high and low floor cars. 78