PRZYJMOWANIE PRZEZ RODZICÓW PERSPEKTYWY SWYCH DORASTAJĄCYCH DZIECI W ODNIESIENIU DO SZCZĘŚCIA

Studia z psychologii w KUL. Tom 13 red.: P. Francuz, W. Otrębski Lublin: Wyd. KUL 2006, s. 35-50 Dagmara Musiał Katedra Psychologii Rozwojowej Instytut Psychologii KUL PRZYJMOWANIE PRZEZ RODZICÓW PERSPEKTYWY SWYCH DORASTAJĄCYCH DZIECI W ODNIESIENIU DO SZCZĘŚCIA 1. Wprowadzenie Przyjmowanie perspektywy drugiej osoby stanowi jeden z wielu warunków rozwoju człowieka. Samo zjawisko przyjmowania perspektywy drugiej osoby jest ze swej natury procesem rozwojowym. Podstawową orientacją teoretyczną dla tej problematyki jest orientacja poznawczo-rozwojowa J. Piageta (1967), zgodnie z którą przyjmowanie perspektywy drugiej osoby wymaga decentracji i wyzbywania się egocentryzmu. Zdolność rozumienia sytuacji z punktu widzenia drugiej osoby stanowi także podstawę poznawczo-rozwojowych wyjaśnień zachowań prospołecznych. Myślenie o drugiej osobie jest przejawem rozumienia świata społecznego i interpersonalnego, czyli tzw. poznania społecznego (Vasta, Haith, Miller 1996). Użytecznym przykładem etapowości w rozumowaniu społecznym jest społeczno-poznawczy model R. Selmana rozumowania społecznego, w którym człowiek przechodzi od piagetowskiego egocentryzmu do rozumowego opanowania systemu społecznych perspektyw w okresie adolescencji. Podstawowym pojęciem poznania społecznego jest zdolność człowieka do przyjmowania punktu widzenia drugiej osoby, która stanowi podstawę rozumienia innych ludzi i wchodzenia z nimi w interakcję. W ten sposób dochodzimy do pojęcia przyjmowania perspektywy społecznej, które jest jednym z wielu postaci zjawiska przyjmowania perspektywy. Zdolność przyjmowania perspektywy drugiej osoby jest więc przejawem adekwatnego ujmowania rzeczywistości społecznej. Zdolność ta nabywana jest w procesie rozwoju, w którym istotną fazę stanowi okres dorastania

36 Dagmara Musiał i wiek młodzieńczy (Selman 1980), czemu sprzyjają zarówno nowe możliwości funkcjonowania poznawczego (operacje formalne myślenia), jak i jakościowo nowe doświadczenia rozwojowe (wynikające z pełnienia nowych ról społecznych). Staje się ona wówczas istotnym predyktorem przystosowania intra- i interpersonalnego. Umiejętność przyjmowania perspektywy drugiej osoby rozumiana jako spostrzeganie sytuacji społecznej z punktu widzenia różnych osób biorących w niej udział i zdolność do koordynacji tych różnych punktów widzenia (Skarżyńska 1981, s. 35) stanowi istotny warunek rozumienia partnerów interakcji, a w konsekwencji przyczynia się do rozwoju relacji międzyludzkich. Na szczególną uwagę w rozwoju psychicznym młodzieży zasługuje relacja rodzicielska. Ze względu na pragnienie autonomii, jak również indywiduacji wśród młodzieży, ważnym zadaniem jest wykształcenie takiego sposobu komunikowania się, a także funkcjonowania osób dorastających i rodziców, by było ono satysfakcjonujące dla obu stron. Tym, co stwarza trudności w efektywnym radzeniu sobie ze zjawiskiem dorastania zarówno dla samej młodzieży, jak i jej rodziców są szybko zmieniające się wartości, standardy społeczeństwa, a także brak zrozumienia i empatii między rodzicami i dorastającymi (Turner, Helms 1999). Jednym z wielu zadań rozwojowych przypadających na okres adolescencji jest określenie czy też ukształtowanie swojej tożsamości (Erikson 1968, 2004). Dokonuje się ono poprzez intensywne relacje z rodzicami, które niejednokrotnie przyjmują formę kłótni bądź sprzeczki, a których istotą jest dookreślenie tego, co jest w życiu ważne, jakie wartości zasługują na kierowanie się nimi w życiu. Jednakże kwestią niezwykle ważną w tychże sporach jest umiejętność przyjęcia punktu widzenia dorastającego dziecka przez rodziców. To umożliwia zrozumienie jego toku rozumowania, przeżyć, dylematów, rozterek i związanych z nimi stanów emocjonalnych. Ponadto przed rodzicami stoi jeszcze jedno ważne zadanie, a mianowicie: ukazanie adolescentowi różnych punktów widzenia odnoszących się do kwestii życiowo doniosłych, jak np. styl życia, który jest jednym z podstawowych zadań rozwojowych w dorosłości. To z kolei sprzyja konfrontacji z tym, co myśli i co czuje dorastające dziecko, przyczyniając się do kształtowania jego tożsamości. Przedstawione zagadnienia teoretyczne ukazują ważność problematyki przyjmowania perspektywy drugiej osoby w relacji rodzice młodzież w aspekcie rozwoju osobowego młodzieży, czemu sprzyjają osiągnięcia rozwoju poznawczego (operacje formalne, myślenie relatywistyczne czy dialektyczne; Gurba 2000, Obuchowska 2000).

Przyjmowanie przez rodziców perspektywy swych dorastających dzieci 37 2. Metodyka badań Problem badawczy sprowadza się do pytania: Czy istnieją specyficzne cechy przyjmowania przez rodziców perspektywy swych dorastających dzieci w odniesieniu do szczęścia, ze względu na wiek młodzieży (12, 15, 18, 21, 24 lata)? Istotę tego problemu wyrażają następujące hipotezy: Przyjmowanie perspektywy młodzieży przez rodziców w ujmowaniu szczęścia staje się wraz z jej wiekiem bardziej trafne (czego miarą jest liczba zgodnych «wspólnie użytych» kategorii szczęścia). Przyjmowanie perspektywy młodzieży przez matkę w ujmowaniu szczęścia staje się wraz z jej wiekiem bardziej trafne (czego miarą jest liczba zgodnych «wspólnie użytych» kategorii szczęścia). Przyjmowanie perspektywy młodzieży przez ojca w ujmowaniu szczęścia staje się wraz z jej wiekiem bardziej trafne (czego miarą jest liczba zgodnych «wspólnie użytych» kategorii szczęścia). Metoda badań W badaniach posłużono się wystandaryzowanym wywiadem eksploracyjnym typu piagetowskiego w dwóch wersjach, dotyczącym przyjmowania perspektywy drugiej osoby w ujmowaniu szczęścia. Wersja I przeznaczona jest do badania osób dorastających wczesna adolescencja (12, 15, 18 lat) i w wieku młodzieńczym późna adolescencja, uznawana także za początek wczesnej dorosłości (21, 24 lata) (por. Gurba 2000, Obuchowska 2000). Wersja II przeznaczona jest do badania rodziców. Wywiad posłużył do poznania sposobów przyjmowania perspektywy drugiej osoby w ujmowaniu szczęścia. Przy konstrukcji wspomnianego wywiadu wykorzystano dane z literatury przedmiotu dotyczące problematyki przyjmowania perspektywy drugiej osoby, a przede wszystkim (1) definicję przyjmowania perspektywy drugiej osoby oraz (2) koncepcję R. Selmana pięciu stadiów rozwoju podejmowania roli społecznej (Skarżyńska 1981, Selman za: Rice 1996). Wywiad ten umożliwia poznanie zdolności osoby badanej do ujmowania trzech wyróżnionych stopni perspektyw ujmowania szczęścia: perspektywa I stopnia ujmująca, co jest szczęściem osoby badanej według niej samej; perspektywa II stopnia ujmująca, co według osoby badanej jest szczęściem drugiej osoby; perspektywa III stopnia ujmująca, co według osoby badanej jest jej szczęściem z punktu widzenia drugiej osoby.

38 Dagmara Musiał Wersja I wywiadu odnosząca się do młodzieży, dotyczyła następujących rodzajów perspektyw: perspektywy I stopnia, perspektywy II stopnia i perspektywy III stopnia. Wersja II wywiadu odnosząca się do rodziców badanej młodzieży, dotyczyła następujących rodzajów perspektyw: perspektywy I stopnia i perspektywy II stopnia. Metoda ta uzyskała wyniki wysokie i zadowalające dla trafności treściowej i sformułowań oraz wysokie wartości dla współczynnika na poziomie istotności <0,001 (por. Musiał 2003). Charakterystyka badanych osób Ogółem przebadano grupę 200 osób w wieku od 12 do 24 lat w pięciu grupach wiekowych: 12, 15, 18, 21, 24. Osoby badane spełniały następujące warunki: posiadanie rodzeństwa, wolny stan (dotyczyło to głównie osób w wieku 21 i 24 lata), posiadanie obojga rodziców i stały kontakt z nimi, osoby w wieku lat 15 i 18 były uczniami LO, osoby w wieku lat 21 i 24 były studentami szkół wyższych. Wymóg posiadania rodzeństwa przez osoby badane był motywowany faktem, iż doświadczanie przez osoby dorastające wielu interakcji interpersonalnych zwłaszcza w środowisku rodzinnym przyczynia się do zmniejszania ich egocentryzmu, a tym samym sprzyja trafniejszemu przyjmowaniu perspektywy drugiej osoby (Elkind 1967, 1968). Program badawczy, którego część jest przedmiotem niniejszej prezentacji, obejmował także analizę przyjmowania perspektywy drugiej osoby w przyjacielskich relacjach rówieśniczych. W celu ujednolicenia próbki badawczej zastosowano kryterium stanu wolnego, ponieważ dla wielu osób w wieku 21 i 24 lata, bliskim przyjacielem jest osoba współmałżonka (takie wyniki uzyskano w badaniach pilotażowych). W celu uzyskania odpowiedzi na pytanie badawcze przebadani zostali także rodzice osób dorastających. Dane uzyskane z wypowiedzi rodziców i młodzieży poddano jakościowemu i statystycznemu opracowaniu. Metody jakościowego i statystycznego opracowania wyników badań W celu statystycznego i jakościowego opracowania wyników badań zostały wyróżnione wspomniane rodzaje perspektyw.

Przyjmowanie przez rodziców perspektywy swych dorastających dzieci 39 Na podstawie literatury poświęconej problematyce szczęścia, zebranych danych i wypowiedzi sędziów kompetentnych wyodrębniono 20 kategorii szczęścia. Dla niektórych wyróżnione zostały podkategorie. Analiza literatury dotyczącej psychologicznej problematyki szczęścia wskazuje, iż jego zasadniczymi wymiarami są: wymiar poznawczy, emocjonalny i interpersonalny (McIntosh, Martin 1992; Myers 1992; Ryff 1989). Ten rezultat teoretycznych poszukiwań był podstawą do konstrukcji 20 kategorii szczęścia. Zasadność wyróżnienia tychże kategorii sprawdzało10 sędziów kompetentnych. Uzyskano wysokie wartości -Kendalla wskazujące na zgodność sędziów w zakresie oceny stopnia podobieństwa wypowiedzi osób badanych i przyporządkowanych im kategoriom szczęścia. Oceny te są ze sobą zgodne w stopniu istotnie statystycznym <0,001 (por. Musiał 2003). Dla celów niniejszej pracy analizie zostały poddane dane odnoszące się do następujących porównań: Porównanie perspektyw: I stopnia (osoby badanej) i II stopnia (drugiej osoby rodzica): B 1 M 2 : Co jest szczęściem osoby badanej według niej samej Co jest według matki szczęściem jej dziecka; B 1 O 2 : Co jest szczęściem osoby badanej według niej samej Co jest według ojca szczęściem jego dziecka. Miarą przyjmowania perspektywy drugiej osoby, jak i koordynacji perspektyw jest liczba wspólnie użytych kategorii w zakresie wyróżnionych rodzajów porównań perspektyw. Do analiz w celu zbadania istotności różnic zastosowano następujące testy statystyczne: nieparametryczny Test Manna-Whitney a, test 2 : test zgodności i test niezależności (Ferguson, Takane 1997). Dla problematyki przyjmowania perspektywy drugiej osoby istotne znaczenie ma ujmowanie tego, co wspólne. Dlatego też dla porównań perspektyw: osoby badanej drugiej osoby, został obliczony współczynnik ogólny (ujmujący wypowiedź osoby badanej w całości dla każdego stwierdzenia), który był stosunkiem sumy kategorii wspólnie użytych do sumy kategorii użytych. 3. Wyniki badań Celem poniższych analiz jest odpowiedź na pytanie: jak rodzice badanej młodzieży przyjmują perspektywę swych dorastających dzieci w odniesieniu do szczęścia? Jako pierwsze przeanalizowane zostanie przyjmowanie perspektywy dziecka przez matki w ujmowaniu szczęścia.

40 Dagmara Musiał Tab. 1. Procent, wartość 2, i istotność różnic w zakresie wspólnie użytych kategorii treściowych szczęścia przez osoby badane w poszczególnych grupach wiekowych w odniesieniu do porównywanych perspektyw B 1 M 2 Procent odpowiedzi w Kategorie treściowe 12 lat grupach wiekowych 15 18 21 lat lat lat 24 lata 2 Poziom istotności 1. Rodzina 62,5 52,5 50,0 32,5 30,0 6,75 4 0,14986 1.1. Rodzina sama w sobie 20,0 7,5 15,0 17,5 2,5 6,80 4 0,14684 1.2. Pozytywne relacje int. z członkami rodziny 1.3. Związki emocjonalne w rodzinie 0,0 5,0 2,5 0,0 5,0 0,40 2 0,81873 25,0 30,0 25,0 7,5 17,5 5,86 4 0,21007 2. Bliska osoba płci przeciwnej 0,0 0,0 5,0 27,5 25,0 6,35 2 0,04184* 2.1. Bliska osoba płci przeciwnej sama w sobie 2.2. Pozytywne relacje int.. z bliską osobą płci przeciwnej 2.3. Związki emocjonalne z bliską osobą płci przeciwnej 0,0 0,0 2,5 5,0 5,0 0,40 2 0,81873 0,0 0,0 2,5 5,0 7,5 1,00 2 0,60653 3. Kolega (-dzy) / przyjaciel(-ele) 5,0 15,0 15,0 7,5 5,0 4,42 4 0,35201 3.1. Kolega (-dzy) / przyjaciel (-ele) sam(i) w sobie 3.2. Pozytywne relacje int. z kol.(-ami) / przyjacielem (-ółmi) 3.3. Związek. z kolegą (-ami) / przyjacielem (-ółmi) 4. Pozytywne relacje int. z innymi ludźmi 2,5 0,0 5,0 0,0 5,0 0,40 2 0,81873 0,0 2,5 0,0 0,0 0,0 0,0 2,5 0,0 5,0 0,0 0,00 1 1,00000 0,0 0,0 2,5 5,0 2,5 0,50 2 0,77880 5. Tendencje prospołeczne 0,0 0,0 7,5 0,0 5,0 0,20 1 0,65472 6. Satysfakcja z pracy 0,0 0,0 0,0 0,0 5,0 7. Zadowolenie wynikające z posiadania rzeczy materialnych 10,0 0,0 0,0 0,0 0,0 8. Dobrostan materialny 0,0 0,0 0,0 0,0 2,5 8.1. Dobrostan materialny własny 0,0 0,0 0,0 0,0 2,5 8.2. Dobrostan materialny innych osób 9. Dobrostan fizyczny 2,5 7,5 5,0 0,0 5,0 1,00 3 0,80125 9.1. Dobrostan fizyczny własny 2,5 7,5 5,0 0,0 5,0 1,00 3 0,80125 9.2. Dobrostan fizyczny innych osób 10. Dobrostan psychiczny 10,0 0,0 10,0 0,0 2,5 2,00 2 0,36788

Przyjmowanie przez rodziców perspektywy swych dorastających dzieci 41 10.1. Dobrostan psychiczny własny 10.2. Dobrostan psychiczny innych osób 10,0 0,0 0,0 0,0 2,5 1,80 1 0,17971 0,0 0,0 5,0 0,0 0,0 11. Pozytywne uczucia 0,0 2,5 0,0 0,0 5,0 0,33 1 0,56370 12. Charakterystyki pozytywne osób 12.1. Charakterystyki pozytywne własne 12.2. Charakterystyki pozytywne innych osób 2,5 5,0 0,0 0,0 0,0 0,33 1 0,56370 2,5 2,5 0,0 0,0 0,0 0,00 1 1,00000 0,0 2,5 0,0 0,0 0,0 13. Zainteresowania 5,0 0,0 2,5 0,0 0,0 0,33 1 0,56370 14. Kształcenie szkolne 15,0 22,5 12,5 25,0 22,5 2,41 4 0,66077 15. Planowanie własnego życia 0,0 0,0 2,5 5,0 10,0 2,00 2 0,36788 16. Osiągnięcia życiowe 16.1. Osiągnięcia życiowe własne 16.2. Osiągnięcia życiowe innych osób 17. Pomyślność życiowa 17.1. Pomyślność życiowa własna 17.2. Pomyślność życiowa innych osób 18. Autonomia życiowa 0,0 0,0 0,0 0,0 5,0 19. Wrażliwość psychiczna na wartości pozamaterialne. 0,0 0,0 5,0 2,5 0,0 0,33 1 0,56370 20. Religijność 5,0 5,0 7,5 22,5 30,0 15,21 4 0,00428** * <0,05; ** <0,01 Porównane zostaną następujące rodzaje perspektyw: osoby badanej co jest szczęściem osoby badanej według niej samej i matek co jest według matki szczęściem jej dziecka. Największy procent wspólnie użytych kategorii przez matki i ich dzieci uzyskały: rodzina, bliska osoba płci przeciwnej, koledzy / przyjaciele, kształcenie szkolne i religijność (tab. 1). Te kategorie stanowią najliczniejsze źródła szczęścia młodzieży. Wiek młodzieży jest zmienną istotnie różnicującą w odniesieniu do bliskiej osoby płci przeciwnej ( <0,05) i religijności ( <0,01). Wraz z wiekiem zauważa się obniżający się procent wspólnie użytych kategorii dla rodziny i kolegów / przyjaciół, a zwiększający dla bliskiej osoby płci przeciwnej i religijności.

42 Dagmara Musiał Tab. 2. Liczba wspólnie użytych kategorii, 2,, poziom istotności u osób na poszczególnych szczeblach wiekowych dla kategorii treściowych szczęścia: Bliska osoba płci przeciwnej i Religijność w odniesieniu do porównywanych perspektyw B 1 M 2 Kategorie treściowe Liczba wspólnie Wiek szczęścia użytych kategorii 2 Poziom istotności 12 0 15 0 12 0 18 2 2,05 1 0,1521 12 0 21 11 12,75 1 0,0004*** 12 0 24 10 11,43 1 0,0007*** 15 0 2. Bliska osoba 18 2 2,05 1 0,1521 płci przeciwnej 15 0 21 11 12,75 1 0,0004*** 15 0 24 10 11,43 1 0,0007*** 18 2 21 11 7,44 1 0,0064** 18 2 24 10 6,27 1 0,0122* 21 11 24 10 0,06 1 0,7994 12 2 15 2 0,00 1 1,0000 12 2 18 3 0,21 1 0,6442 12 2 21 9 5,16 1 0,0231* 12 2 24 12 8,66 1 0,0033** 20. Religijność 15 2 18 3 0,21 1 0,6442 15 2 21 9 5,16 1 0,0231* 15 2 24 12 8,66 1 0,0033** 18 3 21 9 3,53 1 0,0603 18 3 24 12 6,65 1 0,0099** 21 9 24 12 0,58 1 0,4459 * <0,05; ** <0,01; *** <0,001

Przyjmowanie przez rodziców perspektywy swych dorastających dzieci 43 Kształcenie szkolne ma rozkład nieregularny. Szczęściem dla badanej młodzieży w perspektywie matek nie są: osiągnięcia życiowe, pomyślność życiowa, dobrostan fizyczny i materialny kogoś z rodziny i relacje z bliską osobą płci przeciwnej. Są też takie dziedziny szczęścia, które wspólnie ujmują tylko matki i ich dzieci w jednym przedziale wiekowym, jak np.: zadowolenie z posiadania rzeczy materialnych matki osób 12-letnich, dobrostan psychiczny kogoś z rodziny matki osób 18-letnich, satysfakcję z pracy, dobrostan materialny, autonomię życiową matki osób 24-letnich. W wyniku szczegółowych analiz dotyczących przyjmowania perspektywy dzieci przez ich matki w ujmowaniu szczęścia, stwierdza się, iż wiek młodzieży jest zmienną istotnie różnicującą dla 2 kategorii treściowych bliska osoba płci przeciwnej i religijność. W odniesieniu do bliskiej osoby płci przeciwnej matki osób 21 i 24- letnich istotnie trafniej przyjmują ich perspektywę niż matki pozostałych osób, zwłaszcza osób 12 i 15-letnich ( <0,001) (tab. 2). Podobna dynamika przyjmowania perspektywy dzieci dotyczy religijności. Matki osób 12, 15 i 18-letnich mniej trafnie przyjmują ich perspektywę niż matki osób 21 i 24-letnich, dotyczy to zwłaszcza porównania matek osób 12 i 21-letnich oraz 18 i 24-letnich ( <0,001). Tab. 3. Średnia rang, suma rang / /, wartość testu Manna-Whitneya, Wilcoxona, i poziom istotności w zakresie współczynnika ogólnego (uwzględniającego kategorie wspólnie użyte) dla kategorii treściowych u osób w poszczególnych grupach wiekowych w odniesieniu do porównywanych perspektyw: B 1 M 2 Rodzaj porównań perspektyw B1 M2 * <0,05 Wiek Średnia rang rang 12 46,25 1850 18 34,75 1390 18 35,7125 1428,5 21 45,2874 1811,5 18 35,45 1418 24 45,549 1822 Manna- Whitney a Wilcoxona Poziom istotności 570 1390 2,241 0,02499* 608,5 1428,5 1,861 0,06268 598 1418 1,962 0,049654* W globalnym spojrzeniu na zjawisko przyjmowania perspektywy badanych dorastających dzieci przez ich matki w ujmowaniu szczęścia, po szczegółowych porównaniach dotyczących wieku, zauważa się, iż matki osób 12 i 24-letnich trafniej przyjmują perspektywę swoich dzieci niż matki osób 18-letnich ( <0,05), a matki osób 21-letnich wykazują ku temu tendencję ( = 0,062) (tab. 3).

44 Dagmara Musiał Kolejną analizą, jest analiza przyjmowania perspektywy młodzieży przez jej ojców w ujmowaniu szczęścia. Największy procent wspólnie użytych kategorii przez ojców i ich dzieci uzyskały: rodzina, koledzy przyjaciele, dobrostan fizyczny, kształcenie szkolne i religijność (tab. 4). Tab. 4. Procent, wartość 2, i istotność różnic w zakresie wspólnie użytych kategorii treściowych szczęścia przez osoby badane w poszczególnych grupach wiekowych w odniesieniu do porównywanych perspektyw B 1 O 2 Procent odpowiedzi w Kategorie grupach wiekowych 2 Poziom treściowe 12 15 18 21 24 istotności lat lat lat lat lata 1. Rodzina 50,0 32,5 45,0 25,0 27,5 5,36 4 0,25221 1.1. Rodzina sama w sobie 5,0 5,0 5,0 10,0 0,0 1,20 3 0,75300 1.2. Pozytywne relacje int z członkami rodziny 0,0 2,5 0,0 0,0 2,5 0,00 1 1,00000 1.3. Związki emocjonalne w rodzinie 27,5 15,0 27,5 5,0 17,5 7,73 4 0,10200 2. Bliska osoba płci przeciwnej 0,0 0,0 0,0 35,0 25,0 0,67 1 0,41422 2.1. Bliska osoba płci przeciwnej sama w sobie 0,0 0,0 0,0 10,0 5,0 0,67 1 0,41422 2.2. Pozytywne relacje int. z bliską osobą płci przeciwnej 2.3. Związki emocjonalne z bliską osobą. płci przeciwnej 0,0 0,0 0,0 5,0 10,0 0,67 1 0,41422 3. Kolega (-dzy) / przyjaciel(-ele) 5,0 10,0 7,5 7,5 5,0 1,00 4 0,90980 3.1. Kolega (-dzy) / przyjaciel (-ele) sam(i) w sobie 2,5 2,5 2,5 2,5 5,0 0,67 4 0,95538 3.2. Pozytywne rel. int. z kol.(- ami) / przyjacielem (-ółmi) 0,0 0,0 2,5 0,0 0,0 - - - 3.3. Związek z kolegą (-ami) / przyjacielem (-ółmi) 2,5 2,5 0,0 2,5 0,0 0,00 2 1,00000 4. Pozytywne relacje int. z innymi ludźmi 0,0 0,0 0,0 7,5 2,5 1,00 1 0,31731 5. Tendencje prospołeczne 0,0 0,0 0,0 2,5 5,0 0,33 1 0,56370 6. Satysfakcja z pracy 0,0 0,0 0,0 0,0 2,5 7. Zadowolenie wynikające z posiadania rzeczy materialnych 2,5 0,0 0,0 0,0 0,0 8. Dobrostan materialny 2,5 0,0 0,0 5,0 2,5 0,50 2 0,77880 8.1. Dobrostan materialny własny 0,0 0,0 0,0 5,0 2,5 0,33 1 0,56370 8.2. Dobrostan materialny innych osób 9. Dobrostan fizyczny 7,5 2,5 7,5 10,0 2,5 3,00 4 0,55783 9.1. Dobrostan fizyczny własny 7,5 0,0 7,5 7,5 2,5 1,20 3 0,75300

Przyjmowanie przez rodziców perspektywy swych dorastających dzieci 45 9.2. Dobrostan fizyczny innych osób 0,0 2,5 0,0 2,5 0,0 0,00 1 1,00000 10. Dobrostan psychiczny 7,5 0,0 0,0 0,0 2,5 1,00 1 0,31731 10.1. Dobrostan psychiczny własny 7,5 0,0 0,0 0,0 0,0 10.2..Dobrostan psychiczny innych osób 11. Pozytywne uczucia 0,0 2,5 5,0 0,0 7,5 1,00 2 0,60653 12. Charakterystyki pozytywne osób 12.1. Charakterystyki pozytywne własne 12.2. Charakterystyki pozytywne innych osób 13. Zainteresowania 5,0 5,0 12,5 0,0 0,0 2,00 2 0,36788 14. Kształcenie szkolne 17,5 20,0 20,0 25,0 25,0 0,84 4 0,93339 15. Planowanie własnego życia 0,0 0,0 0,0 0,0 10,0 16. Osiągnięcia życiowe 16.1. Osiągnięcia życiowe własne 16.2. Osiągnięcia życiowe innych osób 17. Pomyślność życiowa 0,0 0,0 2,5 0,0 0,0 17.1. Pomyślność życiowa własna 0,0 0,0 2,5 0,0 0,0 17.2. Pomyślność życiowa innych osób 18. Autonomia życiowa 19. Wrażliwość psychiczna na wartości pozamaterialne 2,5 2,5 0,0 0,0 2,5 0,00 2 1,00000 20. Religijność 2,5 7,5 7,5 12,5 20,0 7,00 4 0,13589 Wiek młodzieży nie jest zmienną istotnie różnicującą przyjmowanie jej perspektywy przez jej ojców w odniesieniu do żadnej dziedziny szczęścia. Wraz z wiekiem zauważa się zwiększający się procent wspólnie użytych kategorii dla religijności i kształcenia szkolnego, a obniżający się dla kolegów / przyjaciół. Dobrostan fizyczny i rodzina mają rozkład nieregularny. Szczęściem dla badanej młodzieży w perspektywie ojców nie są: osiągnięcia życiowe, charakterystyki pozytywne osób, autonomia życiowa, dobrostan materialny i psychiczny oraz pomyślność życiowa innych osób. Do dziedzin szczęścia, które wspólnie ujmują tylko ojcowie i ich dzieci w jednym przedziale wiekowym należą: zadowolenie z posiadania rzeczy materialnych ojcowie osób 12-letnich, pomyślność życiowa ojcowie osób 18-letnich, satysfakcję z pracy, planowanie własnego życia ojcowie osób 24-letnich.

46 Dagmara Musiał Tab. 5. Średnia rang, suma rang / /, wartość testu Manna-Whitneya, Wilcoxona, i poziom istotności w zakresie współczynnika ogólnego (uwzględniającego kategorie wspólnie użyte) dla kategorii treściowych u osób w poszczególnych grupach wiekowych w odniesieniu do porównywanych perspektyw: B 1 O 2 Rodzaj porównań perspektyw B1 O2 Wiek Średnia rang rang 15 35,925 1437 21 45,075 1803 18 36,237 1449,5 21 44,762 1790,5 Manna- Whitneya Wilcoxona Poziom istotności 617 1437 1,786 0,07407 629,5 1449,5 1,664 0,09603 W ogólnym spojrzeniu na zjawisko przyjmowania perspektywy badanej młodzieży przez jej ojców w ujmowaniu szczęścia i po szczegółowych porównaniach dotyczących wieku, zauważa się, że wiek nie jest zmienną istotnie różnicującą. Jedynie ojcowie osób 21-letnich wykazują tendencję do trafniejszego przyjmowania ich perspektywy niż ojcowie osób 15-letnich ( = 0,074) i 18-letnich ( = 0,096) (tab. 5). 4. Dyskusja wyników Analizując zjawisko przyjmowania perspektywy badanej młodzieży przez rodziców w ujmowaniu szczęścia można stwierdzić, iż zachodzą w tym procesie na ogół podobne zależności, jak w przyjmowaniu perspektywy rodziców przez badaną młodzież. Przyjmowanie perspektywy drugiej osoby w relacji z matką jest zjawiskiem wzajemnie zwrotnym matki przyjmują perspektywę swych dorastających dzieci w podobny sposób, jak one przyjmują perspektywę swych matek. Dotyczy to także relacji z ojcem (por. Musiał 2003). Potwierdziła się hipoteza badawcza, iż przyjmowanie perspektywy młodzieży przez rodziców w ujmowaniu szczęścia ich dzieci staje się wraz z ich wiekiem bardziej trafne, ale tylko w odniesieniu do relacji z matką. W relacji z matką, wiek młodzieży jest zmienną istotnie różnicującą przyjmowanie perspektywy dziecka przez matki w odniesieniu do dwóch kategorii szczęścia: Bliska osoba płci przeciwnej i Religijność. W aspekcie tych dwu kategorii matki trafnie przyjmują perspektywę swych dzieci od ich 21 roku życia. Interesujące zaś jest, iż w ogólnym spojrzeniu na zjawisko przyjmowania perspektywy swych dorastających dzieci matki trafnie przyjmują perspektywę dzieci 12 i 24-letnich. Wskazywałoby to na specyfikę relacji dorastający rodzice, która na ten okres rozwojowy charakteryzuje się napięciem, nierzadko buntem ze strony dorastających i nasileniem postawy autorytarnej ze strony rodziców.

Przyjmowanie przez rodziców perspektywy swych dorastających dzieci 47 Ponadto warto zwrócić uwagę na fakt, iż wiek młodzieży okazał się zmienną istotnie różnicującą w relacji dorastający matka dla kategorii szczęścia wskazujący na wybitnie relacyjny charakter funkcjonowania człowieka. Psychologia różnicowa płci właśnie tę cechę eksponuje jako charakterystykę właściwą kobietom (Brannon 2002). Zarówno kategoria Bliska osoba płci przeciwnej jak i Religijność zawierają wypowiedzi osób badanych wskazujące na ich relacyjne zorientowanie. I tak charakterystyczne wypowiedzi dla kategorii Bliska osoba płci przeciwnej to: bycie ze swoim chłopakiem, kochająca dziewczyna, to, że ze sobą jesteśmy, wspólne spędzanie czasu, rozmawiamy ze sobą, a dla Religijności: bycie z Bogiem, jedność z Nim, pełnienie Jego woli, otwieranie się na Jego miłość. W relacji z ojcem, wiek młodzieży nie okazał się zmienną istotnie różnicującą przyjmowania perspektywy dziecka przez ojców w odniesieniu do żadnej kategorii szczęścia. Natomiast w globalnym spojrzeniu na to zjawisko ojcowie 21-letniej młodzieży wykazują tendencję do trafnego przyjmowania jej punktu widzenia. Analiza zjawiska przyjmowania perspektywy drugiej osoby w ujmowaniu szczęścia oraz analiza literatury przedmiotu pozwalają stwierdzić, że dla trafniejszego przyjmowania perspektywy drugiej osoby konieczne jest rozszerzenie się strumienia świadomości, stopniowe dostrzeganie innych oraz nowych elementów rzeczywistości składających się na szczęście drugiej osoby. Włączanie tych elementów w ukształtowaną strukturę myślenia powoduje jej przeorganizowanie w kierunku coraz efektywniejszego funkcjonowania na wyższym poziomie poprzez uwzględnianie w myśleniu większej liczby aspektów. Ponadto przyjmowanie perspektywy drugiej osoby w ujmowaniu szczęścia wymaga uwzględnienia myśli, uczuć, wartości, motywów i intencji drugiej osoby, a także dobrego ukształtowania zdolności do określania i dostrzegania ważnych informacji dla siebie, co ma związek z przyjmowaniem perspektywy drugiej osoby. Wydaje się także, że zasób doświadczeń wyniesionych z rodziny posiada duże znaczenie dla przyjmowania perspektywy drugiej osoby, a także rodzaj i charakter relacji między dorastającymi a rodzicami. Ze względu na specyfikę rozwojową tego okresu relacje te nie należą do najłatwiejszych. Trafne przyjmowanie perspektywy dorastających dzieci przez rodziców od ich 21 roku życia może wynikać z faktu, iż osiągają oni swą niezależność, prezentują w swych zachowaniach indywiduację, ujawniając w swoich zachowaniach konsekwencję, a co za tym idzie kontakt rodziców z młodzieżą nabiera innej jakości (Rice 1996). Przedstawione wyżej stwierdzenia dotyczące źródeł zaobserwowanej zmienności zjawiska przyjmowania perspektywy drugiej osoby w ujmowaniu szczęścia rozważania mają charakter hipotetyczny i warte są testowania w następnych badaniach.

48 Dagmara Musiał Ponadto, jak wskazują badania konflikty młodzieży z rodzicami są nieodłącznym elementem tego okresu, choćby ze względu na wzmożony krytycyzm. Poza tym rodzice dorastających dość często stosują wobec nich zachowania restrykcyjne, co z kolei może być przejawem preferowania określonego stylu wychowawczego, jak np. autorytarny, w którym rodzice nie uwzględniają potrzeby wzajemnej wymiany z dzieckiem, czyli sytuacji brania i dawania. Te okoliczności nie sprzyjają trafnemu przyjmowaniu perspektywy drugiej osoby, bowiem tym, co temu sprzyja i przyczynia się do kształtowania tej zdolności jest otwartość w relacjach i dobra komunikacja. Być może to właśnie ojcowie są bardziej rygorystyczni wobec swych dorastających dzieci niż matki, ponieważ to ojcowie mają problemy z trafnym przyjęciem perspektywy swych dorastających dzieci niż matki. Tego typu postawa nie sprzyja pojawieniu się intymności w relacji, a badania Feldmana i Geringa pokazują, że to właśnie matki mają większy stopień intymności z adolescentami niż ojcowie. Ten rezultat mógłby wyjaśniać uzyskane wyniki badań. Natomiast intymne ojcowskie relacje sprzyjają pozytywnemu funkcjonowaniu dorastających. Stąd mógłby płynąć postulat o inną jakość relacji ojcowskiej w stosunku do dorastających. Na podstawie uzyskanych wyników badań można przypuszczać, iż relacje rodzice dorastający do 21 roku życia cechuje brak otwartości w komunikacji, brak zaufania, które nie sprzyjają trafnemu przyjmowaniu perspektywy. Może to wynikać z jednej strony z ograniczeń rodziców, a z drugiej z zachowań dorastających, które cechuje brak konsekwencji, sprzeczność, nieracjonalność. Ambiwalentne zachowania dorastających mogą zaś być przyczyną frustracji rodziców, którzy w konsekwencji zaczynają stosować bardziej autorytarne sposoby oddziaływania wychowawczego. Można także przypuszczać, że to właśnie rodzice tkwią we własnym punkcie widzenia, co do kształtu wychowania swych dorastających dzieci i nie próbują przyjąć ich punktu widzenia, co może wynikać z lęku o pozytywny ich rozwój, aż do czasu osiągania przez nich autonomii czy indywiduacji, co jak przypuszcza się, następuje właśnie po 21 roku życia (Gabańska 1995, Vratanian 1997). Zważywszy na to, iż zjawisko przyjmowania perspektywy drugiej osoby jest zjawiskiem wzajemnie zwrotnym, zasadnym wydaje się twierdzenie, iż wzrost ujawniania się intymności przez młodzież wraz z wiekiem sprzyja pozytywnemu efektowi przyjmowania perspektywy drugiego (Falk, Wagner 1985), a ponadto przyczynia się do tego przekraczanie konstruktów egocentrycznego fantazjowania na własny temat ( ) prawdopodobnie przez stopniowe ustalanie tego, co Erikson nazywa intymnością (Looft 1972, Elkind 1974, Frankenberger 2000, Eisenberg 2001), która pozwala na wnioskowanie o subiektywnych perspektywach innych osób nie tylko na poziomie oczekiwań lub świadomości, ale w wielu aspektach i na głębszych poziomach

Przyjmowanie przez rodziców perspektywy swych dorastających dzieci 49 komunikacji.uzyskane rezultaty dostarczają wiedzy nie tylko w zakresie zjawiska przyjmowania perspektywy drugiego, ale także na temat rozwoju psychospołecznego badanej młodzieży. Dotyczy to wspólnego ujmowania określonych kategorii szczęścia tylko w jednej grupie wiekowej. I tak dla osób 12-letnich jest to posiadanie rzeczy materialnych, jak np.: komputer, gry komputerowe, buty Adidasa, chomik, rower, dla 18-letnich to: dobrostan psychiczny członka rodziny dotyczący spokoju, zadowolenia, zrozumienia, ciepła, poczucia wsparcia, pomyślność życiowa wskazująca na pozytywne rozwiązywanie problemów, brak poważniejszych problemów życiowych, możliwość osobistego rozwoju, realizacja zamierzeń, a dla 24-letnich to: satysfakcja z pracy wyrażająca się w sukcesach, spełnieniu zawodowym, wykonywaniu ciekawej pracy czy też jej posiadaniu, planowanie własnego życia dotyczące konstruowania planów życiowych, dokonywania wyborów, realizacji celów życiowych oraz autonomia życiowa określająca wewnątrzsterowność, samodzielność czy niezależność. Wskazuje to na przejście w rozwoju od zorientowania na świat zewnętrzny do zorientowania ku światu wewnętrznemu, czemu sprzyja poszerzanie się aktywności młodych ludzi poprzez bycie w nowych sytuacjach, środowiskach, a także poprzez skierowanie się ku życiu osobistemu. BIBLIOGRAFIA Brannon L. (2002).. Gdańsk: GWP. Eisenberg N., Zhou Q., Koller S. (2001). Brazilian adolescents' prosocial moral judgment and behavior: relations to sympathy, perspective taking, gender-role orientation, and demographic characteristics., 72(2), 518-534. Elkind D. (1974). New York, London, Toronto: Oxford University Press. Elkind D. (1967). Egocentrism in adolescence., 38, 1025-1034. Elkind D. (1968). Adolescent cognitive development. W: F. F. Adams (red.),. Boston, Mass.: Allyn & Bacon. Erikson E. H. (1968). New York: Norton. Erikson E. H. (2004).. Poznań: Wydawnictwo Zysk i Spółka. Falk D. R., Wagner P. N. (1985). Intimacy of Self-Disclosure and Response Processes as Factors Affecting the Development of Interpersonal Relationships., Oct85, 125(5), 557 (14p.). Ferguson G. A., Takane Y. (1997).. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

50 Dagmara Musiał Frankenberger K. D. (2000). Adolescent egocentrism: a comparison among adolescents and adults., 23(3), 343-354. Gabańska J. (1995). Autonomy of the individual in the developmental and axiological perspective. 1(1), 1-9. Gurba E. (2000). Wczesna dorosłość. W: B. Harwas-Napierała, J. Trempała (red.), (s. 202-233). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Looft W. R. (1972). Egocentrism and social interaction across the life span., 78(2), 73-92. McIntosh W. D, Martin L. L. (1992). The cybernetics of happiness: The relation of goal attainment, rumination and effect., 14, 222-246. Musiał D. (2003).. Niepublikowana rozprawa doktorska. Lublin: Archiwum KUL. Myers D. G. (1992). New York: William Morrow. Piaget J. (1967).. Warszawa: PWN. Obuchowska I. (2000). Adolescencja. W: B. Harwas-Napierała, J. Trempała (red.), (s. 163-201). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Rice F. Ph. (1996). Boston, Mass: Allyn & Bacon. Ryff C. D. (1989). Happiness is everything, or is it? Exploration of the meaning of psychological well-being., 57, 1069-1081. Selman R. L. (1980).. New York: Academic Press. Skarżyńska K. (1981).. Warszawa: PWN. Takaku S. (2001). The effects of apology and perspective taking on interpersonal forgiveness: a dissonance-attribution model of interpersonal forgiveness., 141(4), 494-508. Turner J. S., Helms D. B. (1999).. Warszawa: WSiP. Vartanian L. R. (1997). Separation-individuation, social support, and adolescent egocentrism: An exploratory study., 17(3), 245-270. Vasta R., Haith M., Miller S. (1995).. Warszawa: WSiP.