Kształtowanie poziomu grafomotorycznego dzieci leworęcznych Problem leworęczności budzi żywe zainteresowanie już od wielu lat. Kiedyś bycie leworęcznym oznaczało bycie gorszym, uważano to za swego rodzaju anomalię, a w rzeczywistości leworęczność to po prostu rzadki przypadek, czasem stanowiący dla dziecka pewne trudności. Dziecko leworęczne nie wymaga żadnego leczenia, brak jednak jakichkolwiek zaburzeń nie świadczy o braku problemów. Istota asymetrii funkcjonalnej Asymetria funkcjonalna dotyczy szeregu czynności i ich specjalizacji, a więc tego, w jaki sposób człowiek posługuje się swoimi kończynami oraz organami zmysłów. Wyraża się to tym, że jeden z dwóch parzystych organów dominuje, drugi zaś stanowi rolę pomocniczą. Zjawisko przewagi jednej strony ciała, bądź tylko jednej części ciała nad drugą znajdującą się po stronie przeciwnej nazywamy lateralizacją. Zaburzenia lateralizacji Za typowy uważa się taki rodzaj przewagi, kiedy ręka prawa dominuje nad lewą. Większa sprawność jednej strony ciała nie ogranicza się tylko do pracy rąk, ale też do pracy nóg, ruchów tułowia oraz pracy niektórych parzystych narządów zmysłów. Podobnie więc jak o praworęczności i leworęczności możemy też mówić o prawonożności i lewonożności, jak również o prawooczności i lewooczności. Lateralizacja jest ściśle związana z dominowaniem jednej z półkul mózgowych. Wynika więc z tego, że praworęczność, prawooczność i prawonożność świadczy o dominacji lewej półkuli mózgu, zaś leworęczność, lewonożność i lewooczność jest wynikiem dominacji prawej półkuli mózgu. Przewagę prawej reki, nogi i oka określamy mianem lateralizacji prawostronnej jednorodnej. Przewaga natomiast lewej ręki, oka i nogi to lateralizacja lewostronna jednorodna. Oprócz lateralizacji jednorodnej, zdarzają się również przypadki dominacji niejednorodnej nazywanej skrzyżowaną, która przejawia się przewagą narządów ruchu i zmysłu, ale nie po tej samej stronie ciała. Oznacza to, że możemy mieć do czynienia np. z dzieckiem leworęcznym, lewonożnym i prawoocznym. Sytuacja jest natomiast bardziej skomplikowana w przypadku dziecka o lateralizacji nieustalonej inaczej zwanej słabą. Jest to również lateralizacja niejednorodna, która występuje w przypadku braku dominacji poszczególnych narządów ruchu i zmysłu. Tak dzieje się np. w oburęczności. Świadczy to o niewykształceniu się dominacji jednej z półkul mózgowych, co może być rezultatem opóźnionego dojrzewania centralnego układu nerwowego i zwolnionego procesu lateralizacji 1
mówimy wtedy o oburęczności pierwotnej. Może się jednak zdarzyć, że oburęczność jest konsekwencją treningu - wtedy jest to oburęczność wtórna. Istotne jest tu jednak to, że w przypadku lateralizacji nieustalonej bardzo często spotykamy się z opóźnionym rozwojem ruchowym dziecka oraz z obniżoną sprawnością manualną. Przyczyny zaburzeń lateralizacji Zgodnie z teoriami endogennymi (M.Annett, H.Gordon, N.Geschwind) przyczynę leworęczności warunkują czynniki wewnętrzne organizmu. Dominacja jest tu ściśle określona i trwała, a więc nie zmienia się w ciągu życia jednostki. Wśród tych teorii najbardziej znana jest: koncepcja genetyczna, która za przyczynę leworęczności uważa dziedziczenie jej w kolejnych pokoleniach rodziny, koncepcja organiczna, która mówi o leworęczności patologicznej, czyli takiej, która została spowodowana uszkodzeniem lub dysfunkcją lewej półkuli mózgowej i przejęciem dominacji przez półkulę prawą, koncepcja biologiczna, wg której leworęczność jest związana z migrenowymi bólami głowy i zaburzeniami autoimmunologicznymi u osób płci męskiej oraz w ich rodzinach. Jest to uwarunkowane nadmierną produkcją męskiego hormonu płciowego testosteronu, który może hamować rozwój lewej półkuli mózgu powodując leworęczność. Wg teorii egzogennych (M.Sovak) źródło leworęczności należy upatrywać w środowisku zewnętrznym, a dokładniej rzecz ujmując w środowisku społecznym. Zgodnie z tymi teoriami dominacja ręki jest uwarunkowana kulturowo tradycją przekazywaną z pokolenia na pokolenie i treningiem używania ręki podczas wykonywania codziennych czynności. Dominacja jednej z półkul mózgu ma charakter wtórny i wykształciła się w związku ze stymulacją tej półkuli podczas wykonywania czynności manualnych. Lateralizacja nieustalona Oprócz dzieci o wczesnej i silnej lateralizacji są też takie, które są zlateralizowane słabo. U tych właśnie dzieci jeszcze na początku edukacji w szkole brak jest wyraźnej dominacji którejś z rąk, dlatego nazywamy je oburęcznymi. Jeśli występuje też brak przewagi czynnościowej w zakresie oczu i nóg nazywamy je obustronnymi. Nie znaczy to oczywiście, że tak samo sprawnie dzieci te posługują się obiema rękoma, zazwyczaj mówi się, że posiadają one obydwie ręce lewe. Dzieci ze słabą lateralizacją wykazują czasem zdolność do częstego używania jednej ręki a potem drugiej. Mamy wtedy do czynienia z tzw. dominacją zmienną. Oburęczność może być zjawiskiem przejściowym, zdarza się jednak, że dzieci takie pozostają 2
oburęcznymi do końca życia, wtedy pojawiają się trudności w nauce czytania i pisania oraz problemy z orientacją w przestrzeni. Trudności dziecka uwarunkowane leworęcznością Zaburzenia lateralizacji rozpatrywane są ze względu na model lateralizacji i tempo jego rozwoju. O zaburzeniach mówimy w przypadku lateralizacji niejednorodnej: nieustalonej i skrzyżowanej. Jeśli chodzi o lateralizację nieustaloną należy uwzględnić wiek dziecka. Niejednorodność lateralizacji ma bardzo duży wpływ na trudności w nauce czytania i pisania. Wg H. Spionek w przypadku lateralizacji skrzyżowanej powstaje problem współdziałania ze sobą określonych kończyn i organów parzystych, głównie oka i ręki, co jest przyczyną słabej koordynacji wzrokowo-ruchowej. Wielu naukowców uważa, że dzieci leworęczne napotykają większe trudności w nauce i nie wynika to bynajmniej z poziomu ich inteligencji. Zaburzenia rozwoju ruchowego Zaburzenia rozwoju ruchowego występują u tych dzieci leworęcznych, które wykazują zwolnione tempo procesu lateralizacji albo dominację skrzyżowaną. Obniżenie sprawności ruchowej występuje tylko u niektórych leworęcznych, częściej pojawia się u osób oburęcznych. Dzieci oburęczne wykazują nie tylko obniżenie sprawności ruchowej, ale także brak harmonii ruchowej. Czynności wykonywane przez te dzieci są niedokładne i mało precyzyjne. Zaburzenia orientacji przestrzennej Do najważniejszych zaburzeń można tu zaliczyć mylenie strony prawej z lewą oraz błędy popełniane przy odwzorowywaniu kształtów asymetrycznych. Wpływ na rozwój orientacji przestrzennej ma m.in. środowisko, czyli rodzice i nauczyciele oraz ćwiczenia w toku których utrwala się przewaga czynnościowa jednej strony ciała. Fizjologicznym przejawem tej przewagi jest większe napięcie mięśniowe w częściej i silniej pracujących grupach mięśni. Należy podkreślić, że trudności w rozróżnianiu strony prawej od lewej pojawiają się u dzieci oburęcznych, natomiast jeśli chodzi o odwzorowywanie kształtów geometrycznych i liter, to największe trudności mają dzieci z dominacją skrzyżowaną, a wśród nich dzieci leworęczne, a jednocześnie prawooczne. 3
Zaburzenia mowy Opóźnienie rozwoju słowno pojęciowego występuje niejednokrotnie u dzieci z zaburzeniami procesu lateralizacji, towarzysząc najczęściej opóźnieniu powstawania przewagi stronnej. Dołączają tu też trudności związane bezpośrednio z oburęcznością dziecka, stwarzając trudny do rozszyfrowania obraz diagnostyczny. Trudności w nauce czytania i pisania Większość badaczy uważa, że w porównaniu z dzieckiem praworęcznym, dziecko leworęczne ma większe trudności w opanowaniu potrzebnego przy czytaniu ruchu oka od lewej do prawej strony. Dawniej uważano, że dzieci zmuszane do posługiwania się ręką prawą mają trudności w nauce czytania i pisania. Okazało się jednak, że również te dzieci, którym pozostawiono swobodę w wyborze ręki wykazują liczne trudności w czytaniu i pisaniu. Faktem jest, że ma to pewien wpływ na trudności, ale nie jest elementem dominującym. Najczęściej spotykanymi odchyleniami od normy w czytaniu i pisaniu są: błędne odtwarzanie liter, czyli niedokładne pisanie i czytanie spółgłosek i samogłosek, np. los jako las, statyczne odwrócenia liter, kiedy dziecko miesza ze sobą litery o podobnych kształtach, a innym położeniu p-b, b-d, u-n, w-m itp., dynamiczne odwrócenia liter, kiedy dziecko przestawia litery zmieniając ich kolejność, opuszczanie lub dodawanie liter, a nawet całych sylab i wyrazów. Oprócz tego są też trudności związane tylko z techniką pisania: linie o nierównomiernym nacisku i różnym odchyleniu, łuki przekształcone w kąty ostre lub rozwarte, litery wybiegające poza linie, nieprawidłowe połączenia liter ze sobą, za duże lub za małe odstępy między literami, pismo lustrzane ( do 5-6 roku życia przejaw fizjologiczny ). Szczególną uwagę należy zwrócić również na sam fakt pisania przez dziecko leworęczne. Nasze pismo przystosowane jest dla osób praworęcznych ponieważ niezależnie od tego, którą ręką piszemy zawsze robimy to od strony lewej do prawej. Zarówno struktura, jak i dynamika naszego pisma zmusza piszącego do ustalonego kierunku ruchu oraz określonego ustawienia pióra w stosunku do kartki papieru. Bardzo trudnym zadaniem dla dziecka leworęcznego jest właściwe ułożenie ręki i zeszytu podczas pisania. 4
Musi się ono bowiem przyzwyczaić do pisania od strony lewej do prawej, co powoduje wiele problemów technicznych. Jednym z nich jest to, że dziecko pisząc zasłania sobie to, co napisało, często wszystko rozmazując. Nie może też wtedy kontrolować tego, co napisało nazywamy to pozycją zamiatania. Dzieci poszukują więc same najbardziej dogodnej pozycji podczas pisania, co często jest równoznaczne z wygięciem lewej dłoni w stawie nadgarstkowym, a tym samym z poważnym ograniczeniem zakresu jej ruchów. Trudności techniczne oraz zwiększona męczliwość wywołana nieprawidłowym ułożeniem dłoni sprawiają, że dziecko kurczowo zaciska palce oraz nadmiernie napina mięśnie przedramienia, co w rezultacie jeszcze bardziej ogranicza swobodę jego ruchów. Wszystkie te czynniki powodują, że precyzja ruchów jest zaburzona, litery nie są okrągłe ani równe, są źle ze sobą połączone, pismo jest mało czytelne i nieestetyczne. Niski poziom graficzny powoduje, że prace dzieci mimo, że pod względem merytorycznym są napisane dobrze, oceniane są gorzej. Powoduje to u dziecka często przykre emocje, które wzmagają często już podwyższone napięcie mięśniowe, co pogarsza oczywiście poziom graficzny pisma. Jeżeli uwzględnimy fakt, że dzieci leworęczne bywają niejednokrotnie prawoocznymi, a pisanie lewą ręką zmusza je do posługiwania się przede wszystkim okiem lewym, a więc mniej sprawnym, jeżeli do tego dodamy zaburzenia orientacji przestrzennej, tendencje do pisania lustrzanego, zobaczymy, że pozwolenie pisania ręka lewą nie rozwiązuje automatycznie trudności piętrzących się przed uczniami z odwróconą lub zaburzoną dominacją. Prawo tych dzieci do pisania ręką lewą w wielu przypadkach jest raczej dość żałosną koniecznością. Terapia dziecka leworęcznego Terapia dzieci leworęcznych zależy od rodzaju lateralizacji, ale polega głównie na usprawnianiu ręki lewej przy jednoczesnym ćwiczeniu percepcji słuchowej i wzrokowej oraz eliminowaniu niepowodzeń szkolnych i ich następstw emocjonalnych. Zdarza się czasami, że należy przeuczać dziecko na prawą rękę, ponieważ w innej sytuacji nie podoła ono piętrzącym się trudnościom, częściej jednak się tego nie robi. Jest to w każdym przypadku sprawa indywidualna i powinna być podejmowana w odniesieniu do konkretnego dziecka. Faktem jest jednak, że ani dzieci pozostawione przy ręce lewej, ani te przeuczane na rękę prawą nie mogą się obejść bez fachowej pomocy psychologicznej i pedagogicznej. W przypadku dzieci leworęcznych bardzo ważną rzeczą jest odpowiednie podejście wychowawcze do momentu aż zautomatyzują one podstawowe nawyki ruchowe związane z pisaniem. Dzieci te wymagają szczególnego zainteresowania, a ich terapia powinna być dostosowana indywidualnie do każdego dziecka. 5
Zasady pracy terapeutycznej z dzieckiem leworęcznym: Zasada 1. Właściwa postawa wobec leworęczności. Leworęczność jest naturalnym zjawiskiem i nie ma potrzeby zapewniać takiemu dziecku specjalnej opieki. Należy stworzyć odpowiednią atmosferę, by dziecko nie czuło się wyobcowane, gorsze od innych, ani też w jakiś sposób wyjątkowe. Zasad 2. Wczesna diagnoza leworęcznego dziecka. Diagnoza powinna obejmować ocenę lateralizacji, motorykę rąk, orientację w przestrzeni i schemacie ciała oraz częściową ocenę poziomu rozwoju umysłowego, osobowości dziecka, ze zwróceniem uwagi na zaburzenia występujące przy lewo lub oburęczności. Diagnoza polega też na poznaniu postawy samego dziecka wobec leworęczności. Zasada 3. Trafna decyzja co do dalszego postępowania z dzieckiem leworęcznym. Przy podejmowaniu decyzji o dalszych losach dziecka należy rozważyć kwestię, czy przeuczamy dziecko, czy też nie. Nie przeuczamy dzieci: lewostronnie zlateralizowanych, oburęcznych i lewoocznych, mało sprawnych motorycznie, o wczesnej i silnej przewadze ręki lewej, opóźnionych w rozwoju umysłowym, u których występują dodatkowe zaburzenia, np.: jąkanie, objawy nerwicowe, nie akceptujących prób przeuczania. Próby przeuczania mogą być podejmowane w przypadku dzieci: oburęcznych i o słabej przewadze ręki lewej, oburęcznych i prawoocznych, prawidłowo rozwiniętych umysłowo, o dobrej sprawności ruchowej ręki prawej, bez dodatkowych zaburzeń mowy i o charakterze emocjonalnym, akceptujących próby przeuczania. Zasada 4. Prawidłowa postawa ciała dziecka leworęcznego podczas pisania. pisząc, dziecko powinno mieć obie stopy oparte o podłogę, przedramiona o stół, plecy wyprostowane aby głowa i górna część tułowia były w tej samej osi, tułów nie powinien opierać się o ławkę w celu zapewnienia swobodnych ruchów rąk, 6
dziecko leworęczne powinno mieć sąsiada w ławce po swojej prawej stronie, by uniknąć szturchnięć w czasie pracy, światło powinno padać na zeszyt dziecka z przodu lub od strony prawej. Zasada 5. Właściwe położenie zeszytu. powinien znajdować się w pewnej odległości od ciała piszącego, co umożliwi oparcie na ławce całego przedramienia, powinien być ułożony na ławce ukośnie, nachylony w prawą stronę; dziecko pisze wtedy z góry ku dołowi pozwala to kontrolować zapis i nie zamazywać go, zeszyt powinien znajdować się nieco na lewo od osi ciała, zapewnia to swobodę ruchów ręki lewej. Zasada 6. Prawidłowy sposób trzymania pióra. chwyt długopisu dziecko trzyma długopis w trzech palcach: miedzy kciukiem, lekko zgiętym palcem wskazującym, opierając go na palcu środkowym, ręka trzymająca długopis powinna znajdować się w odległości około 2 cm od powierzchni papieru, ponieważ zbyt niskie trzymanie utrudnia śledzenie tekstu, dziecko powinno zacząć naukę pisania od ołówka, ponieważ ołówek nie wymaga określonego kąta nachylenia, precyzyjnego regulowania nacisku i nie robi plam. Zasada 7. Prawidłowy układ dłoni, nadgarstka i przedramienia. dłoń z nadgarstkiem stanowi przedłużenie przedramienia, brzeg dłoni, nadgarstka i ramię muszą opierać się o stół i przesuwać podczas pisania, koniec pióra powinien być skierowany w stronę lewego przedramienia, podczas pisania przedramię lewej ręki powinno być mniej więcej prostopadłe do liniatury zeszytu. Zasada 8. Organizacja ruchów pisania. Wdrażając dzieci leworęczne do nauki pisania należy zwrócić uwagę na: dbanie o poprawne zapisywanie liter uwzględniając kolejność i kierunek ruchów, trening w zakresie płynnego przesuwania ręki od lewej do prawej strony zeszytu, aby dłoń i przedramię w czasie pisania cały czas były w kontakcie z zeszytem, a tylko długopis był unoszony, ruch zwrotny, czyli przesuwanie ręki z końca jednej linijki do początku drugiej, ręka piszącego powinna przesuwać się od strony lewej do prawej, nie przekraczając osi ciała. 7
Zasada 9. Kontrola i regulowanie napięcia mięśniowego. Często w przypadku niekontrolowanego napięcia mięśniowego mamy do czynienia z występowaniem tzw. synkinezji, czyli współruchów. Ruchy te towarzyszą dziecku mimowolnie i są to, np.: wysuwanie języka, gryzienie wargi. Nadmierne napięcie wpływa najbardziej na płynność pisania, zaburzając ciąg ruchów i ich koordynację. Jeśli dodatkowo występują też zaburzenia lękowe może to doprowadzić do bolesnego skurczu mięśni w trakcie pisania, tzw. skurczu pisarskiego. Dlatego należy dbać o to, aby: dziecko potrafiło uświadomić sobie napięcie mięśniowe, potrafiło regulować i kontrolować to napięcie by okresowo osiągało ono optymalny wymiar, na przemian z okresami rozluźnienia, napięcie ograniczało się tylko do aktywizacji grup mięśni potrzebnych do określonego działania. Zasada 10. Koordynacja ruchów obu rąk. W trakcie pisania uczestniczą obie ręce, ręka pomocnicza służy do przytrzymywania zeszytu, jego przesuwania w górę. Stabilizuje to rękę piszącą. W przypadku dziecka leworęcznego należy usprawniać obie ręce, by mogły one ze sobą współdziałać. Zasada 11. Współdziałanie oka i ręki. usprawnianie współdziałania czynności ruchowych lewej ręki z funkcjami wzrokowymi, usprawnianie współdziałania ręki i oka po tej samej stronie, umożliwienie śledzenia wzrokiem czynności pisania przez dziecko leworęczne, przy zachowaniu odpowiedniej pozycji ręki, zeszytu, ułożenia palców i uchwytu przyboru do pisania. W pracy z dziećmi leworęcznymi wykorzystuje się zarówno formy pracy indywidualnej, jak i zbiorowej. Zazwyczaj są to zajęcia indywidualne lub z grupą 3-4 dzieci. Formy pracy indywidualnej prowadzi się w przypadku, gdy mamy do czynienia z dzieckiem o nieustalonej lateralizacji oraz gdy nieprawidłowej lateralizacji i leworęczności towarzyszą inne zaburzenia funkcji percepcyjno motorycznych. Zdarza się jednak również, że dziecko leworęczne rozpoczyna terapię od zajęć indywidualnych, przechodząc do grupy terapeutycznej, w której prowadzi się zajęcia Metodą Dobrego Startu, która jest korzystna ze względu na usprawnianie motoryki rąk, koordynacji wzrokowo-ruchowej, utrwalania pewnych nawyków ruchowych związanych z pisaniem oraz kształcenia umiejętności regulowania napięcia mięśniowego i orientacji w schemacie ciała i przestrzeni. 8
Sposoby organizowania zajęć z dziećmi leworęcznymi Obecnie dzieci leworęczne mają pełne prawo do posługiwania się ręką lewą podczas wykonywania wielu czynności. Nie zwraca się raczej uwagi na ich wyjątkowość. W przypadku dzieci leworęcznych najważniejszą rzeczą jest przygotowanie ich do nauki pisania. Służyć temu mają zajęcia stymulująco korekcyjne, które mają aktywizować psychomotoryczny rozwój dziecka, korygować fragmentaryczne opóźnienia rozwojowe określonych funkcji i zaburzenia ich integracji oraz ćwiczenia wdrażające do pisania lewą ręką. Do podstawowych celów takich zajęć należą: pobudzanie rozwoju ruchowego dziecka, zwłaszcza motoryki rąk, zachęcanie dzieci do zajęć grafomotorycznych i przez to rozwijanie percepcji wzrokowej oraz koordynacji oka z ręką, kształtowanie orientacji w przestrzeni, ustalenie dominacji jednej z rąk. Do celów szczegółowych zajęć wdrażających do pisania lewą ręką należy wykształcenie: prawidłowego chwytu pióra, nawyków związanych z postawą ciała, ułożeniem ręki, zeszytu, nawyków związanych z kierunkiem pisania, kreślenia linii poziomych i pionowych oraz okręgów, umiejętności regulowania i kontrolowania napięcia mięśniowego. Należy pamiętać, że formy i metody pracy z dzieci leworęcznymi, powinny być zawsze urozmaicone i atrakcyjne dla wychowanków, a przede wszystkim powinny mieć charakter zabawowy. Dziećmi wymagającymi poświęcenia największej uwagi są dzieci 5-7 letnie, kiedy rozpoczynają się pierwsze zabawy piśmiennicze i właściwa nauka pisania. Opracowała: Klaudia Kowalska Lietratura: 1. Bogdanowicz M. Leworęczność u dzieci. WSiP, W- wa 1992 2. Bogdanowicz M. Metoda Dobrego Startu. WSiP, W- wa 1989 3. Bogdanowicz M. Organizacja i program zajęć dla dzieci leworęcznych. Wychowanie w przedszkolu 1990/1 4. Bogdanowicz M. Zasady postępowania z dzieckiem leworęcznym. Wychowanie w przedszkolu 1989/10 9
5. Bogdanowicz M. Trudności dziecka leworęcznego Wychowanie w przedszkolu 1989/9 6. Gąsowska T., Stępkowska Z. Praca wyrównawcza z dziećmi mającymi trudności w czytaniu i pisaniu. WSiP, W- wa 1984 7. Spionek H. Dziecko leworęczne. NK, W-wa 1964 8. Marciniak K. Kształtowanie poziomu grafomotorycznego dzieci leworęcznych. Praca licencjacka napisana pod kierunkiem dr H. Sikorskiej Krauze, Poznań 1998 10