MOBBING W SZKOLE Mobbingiem nazwamy długotrwałe upokarzanie ciągle tej samej osoby przez większość członków grupy, (od ang. mob = tłum, zbiorowisko). Pojęcie to możemy zastosować w odniesieniu do klasy szkolnej. Istotny jest fakt, iż słowem,,mobbing" określamy tylko długotrwałe ( trwające co najmniej kilka miesięcy ) wykluczenie jednostki z grupy. Nie wchodzi w zakres tego pojęcia konflikt między dwoma uczniami (nawet długotrwały), a także sytuacja, kiedy to wszyscy przez pewien czas zaczepiają osobę, przez którą np. przegrali mecz. Sprawcy mobbingu, często nie odczuwają żadnej odpowiedzialności za swoje czyny. Ich argumentacja opiera się na stwierdzeniu, że inni postępują tak samo i nikt ich źle nie ocenia. O tym jak wielkie są cierpienia ofiary, jak złe skutki natury psychicznej i fizycznej pociąga za sobą mobbing, sprawcy nie wiedzą i tak naprawdę nie chcą wiedzieć. Przyczyn mobbingu może być wiele, często spowodowany jest frustracją, krzywdą, niepowodzeniami, które wytwarzają lęk lub agresję i domagają się reakcji, która umożliwiłaby ich rozładowanie. Przyczyną mobbingu może być również nuda i monotonia, ochota na rozrywkę lub dążenie do wyróżnienia się pośród innych. Nieliczne ofiary mobbingu, którym udało się wyzwolić z pozycji wykluczonego, często nie okazują empatii, której można by po nich oczekiwać. Pragną raczej spróbować jak to jest być samemu w pozycji silniejszego. Konsekwencją mobbingu, którą ponoszą konkretne jednostki, są objawy psychosomatyczne takich chorób, jak schorzenia żołądka i układu pokarmowego, migreny, napięcie mięśni, osłabienie odporności na infekcje i inne. W niektórych przypadkach niezwykle trudno sformułować pewną, jednoznaczną diagnozę choroby. Należy zwrócić uwagę, że dla młodzieży bardzo ważny jest wpływ grupy rówieśniczej, uznanie ze strony równolatków, przynależność do grupy i ochrona przez nią na etapie uniezależniania się od rodziców. Pozycja osoby wykluczonej zaburza proces wymiany z innymi ludźmi, hamuje rozwój prowadzący do wykształcenia samoświadomej, dorosłej jednostki. Jeżeli więc stale przez dłuższy czas grupa daje komuś do zrozumienia, że jest nie lubiany, a nawet godny pogardy, to nie może on rozwinąć pozytywnego wyobrażenia o sobie i stać się niezależnym człowiekiem. Znaczenie wcześniej omówionych zjawisk i ich skutki, mają wpływ na przyszłe losy dziecka. Często relacje dziecka z rówieśnikami nie są oceniane prawidłowo przez rodzinę i znajomych. Na domiar złego uczeń nie potrafi w domu opisać w sposób adekwatny zachowań mobbingowych, tak więc rodzice nie są świadomi do końca powagi sytuacji. Trudne dla dziecka jest opisanie swojego położenia podczas, gdy bywa ignorowany, kiedy inni go unikają, rzucają wymowne spojrzenia w trakcie jego wypowiedzi, lub reagują znudzeniem czy zdenerwowaniem. Zdarza się, że rodzice nie są w stanie pomóc dziecku, ponieważ sami kiedyś przeżyli coś podobnego. Udzielają rad, które nie przynoszą żadnych efektów, a dziecko pogarsza tylko swoją sytuację. Stałe uczucie bycia niezrozumiałym w domu, wrażenie, że nie jest się akceptowanym razem ze swoimi lękami i troskami, może doprowadzić do utraty poczucia bezpieczeństwa również tam gdzie do tej pory uczeń znajdował schronienie. Pierwszą rzeczą jaką mogą zrobić rodzice, jest próba zainicjowania autentycznej rozmowy z córką lub synem. Rodzice, którzy chcą zgłębić problem powinni sięgnąć po książkę T. Gordona,, Wychowanie bez porażek.". W trudniejszych przypadkach powinni zgłosić się z dzieckiem do psychologa, by uchronić je przed poważnymi konsekwencjami w sferze psychiki. Im wcześniej zabiorą dziecko na terapię, tym łatwiej będzie ona przebiegała. Oprócz rodziny również przyjaciele spoza szkoły mogą udzielić wsparcia, gdy zauważą że spycha się ich znajomego na margines. Zdarza się, że pod wpływem długotrwałego stresu dziecko również poza szkołą wśród swoich znajomych zaczyna zachowywać się inaczej, a oni nie znając przyczyny tego stanu rzeczy nie okazują mu zrozumienia i współczucia. Dochodzi nawet do takich sytuacji, że odwracają się od niego.
Odkrycie, że ktoś jest ofiarą mobbingu, wywołuje raczej dystans niż solidarność. O tym, jak bardzo ktoś cierpi z powodu mobbingu, decyduje nie tylko stosunek większości do jego osoby, ale również jego indywidualna, subiektywna granica bólu. To co jeden traktuje jako żart, drugiego może głęboko zranić. Nie zawsze uczeń okazuje, że dzieje mu się krzywda, boi się bowiem ujawnić, aby jeszcze nie pogorszyć swojej sytuacji. Zdarza się, że ci, którzy padli ofiarą szykan jeszcze po latach odczuwają lęk, stosują uniki, nieobce są im myśli o zemście. Typowe wzorce zachowań ofiary mobbingu Abstrahując od indywidualnych różnic między poszczególnymi ludźmi, można wskazać na występowanie stereotypowych sposobów zachowań, nieświadomych mechanizmów, które predestynują do zajęcia pozycji osoby wykluczonej z grupy. Należy podkreślić, że tak naprawdę każdy może stać się ofiarą mobbingu. Ofiara mobbingu, próbuje ratować się za pomocą różnych strategii. Może uchodzić za tzw. trudnego człowieka ponieważ z powodu wielu negatywnych doświadczeń w kontaktach z innymi jest nieufna. Podejrzewa, że wiele sytuacji, (które większość ludzi odbiera całkowicie neutralnie) jest próbą szykanowania jej osoby. Najbardziej rozpowszechniony jest inny sposób walki z degradacją: niektórzy uczniowie próbują udawać lepszych, chwalą się. Nie zyskują oni poprzez to akceptacji grupy, jeszcze bardziej pogrążają się jako ofiary mobbingu. Do kategorii samochwalców należy część,, arogantów". Chcą oni zyskać uznanie, udając, że uważają się za kogoś lepszego. Ofiary mobbingu podejmują często starania, by zintegrować się z grupą przez próbę budowania więzi z jednym z uczniów. Zdarza się, że młody człowiek obdarowuje kolegę jakimś prezentem, który tamten przyjmuje, by potem ku uciesze innych opowiadać, jak wykluczony z grupy uczeń próbował się wkupić w jego łaski. Ci, którzy nie potrafią się pogodzić z prześladowaniami, decydują się na wagary, unikanie szkoły, spotkań z kolegami z klasy. Często uciekają w chorobę, w końcu prawdziwa, a nie symulowana choroba jest tylko kwestią czasu. Migreny, choroby gastryczne, zaburzenia neurotyczne niewiarygodne spiętrzenie spotykających daną osobę nieszczęśliwych wypadków, a nawet gorsze sytuacje nie stanowią wyjątku. Uczniowie czasami bronią się tzw. ucieczką wewnętrzną tzn. cały czas zachowują się biernie. Zdarza się, że uczeń siedzi na lekcji, ale prawie się nie odzywa, by nie dawać choćby najmniejszego pretekstu do ataku. Uczeń taki nie potrafi się bronić, jest więc szczególnie,,pożądaną" ofiarą mobbingu. Często coś się mu nie udaje - w sferze działania, czy w kwestii właściwego doboru słów i z tego powodu staje się pośmiewiskiem klasy. Nie potrafi wykazać żadnych reakcji obronnych. Wyśmiewanie, poniżanie i drwiny prowadzą bowiem do tak wielkiego stresu, że pomimo uwagi i koncentracji uczniom tym ciągle przydarzają się kolejne niezręczności. Etykietka niezdary w krótkim czasie obniża poziom samooceny. W rezultacie uczeń staje się coraz bardziej nieporadny. Ważne jest, by każdy zrozumiał, że u podstaw wszystkich opisanych dotąd wzorców relacji między jednostką i grupą leży proces o charakterze zwrotnym:» grupa przypisuje jednej lub kilku osobom rolę wykluczonego;» osoba, której taką rolę przypisano, reaguje według opisanych powyżej wzorców zachowań;» grupa uzasadnia wykluczenie zachowaniem osoby wykluczonej;» wykluczenie przyczynia się z kolei do spotęgowania zachowań obronnych.
Co mogą zrobić rodzice? Rodzice muszą przede wszystkim zapewnić swoim dzieciom bezpieczeństwo, by mogły w rodzinie czuć się pewnie, wiedzieć, że są akceptowane, że mogą o wszystkim swoich problemach opowiedzieć. Czasami rodzice mają skłonność do strofowania dzieci okazujących lęk lub złość. Należy pamiętać, że w niczym to dziecku nie pomoże, taka postawa spowoduje tylko obawę i przekonanie, że również w domu trzeba udawać i się ukrywać. Ofiary mobbingu potrzebują jeszcze więcej wsparcia, troski i zrozumienia niż zwykle. Dlatego rodzice nie powinni potępiać lęku, złości i myśli o zemście, lecz widzieć to jako część procesu zmagania się z problemem. Jeżeli dzieci są na tyle dorosłe, mogą im wyjaśnić mechanizmy działania mobbingu. Jeśli u ofiary mobbingu utrwaliły się typowe mechanizmy obronne, rodzice muszą pomóc dziecku w uwolnieniu się od nich. Zmiany w zachowaniu należy zaplanować wspólnie. Dziecko musi odejść od stereotypowych form zachowań, takich jak zwracanie na siebie uwagi, chwalenie się czy wygłaszanie niewłaściwych uwag. Zmienić należy także sposoby reagowania na innych np. prowokowane przez kolegów ataki złości, lękliwe odwracanie wzroku. Ważne jest, aby dzieci pragnęły zmiany swoich zachowań i uczestniczyły w jej obmyślaniu. W procesie zmiany zachowań ofiary mobbingu warto skorzystać z pomocy poradni psychologicznej. Zdarza się również, że rodzice szukając rozwiązania, przejmują inicjatywę, chcąc pozyskać dla swojego dziecka przyjaźń innych uczniów. W pojedynczych przypadkach może skończyć się to sukcesem, częściej jednak niepowodzeniem. Rodzice zarówno sprawców mobbingu jak i ofiar muszą być zainteresowani podwyższeniem społecznych kompetencji swoich dzieci. Rozmowa z ofiarą mobbingu Co mogą zrobić nauczyciele? Zanim pedagog porozmawia z całą klasą o zachowaniach społecznych, musi najpierw omówić to z ofiarą mobbingu i uzyskać jej zgodę. Rozmowa z nią w tej sytuacji stanowi osobny, pojedynczy środek zaradczy. Tylko od tej osoby można dowiedzieć się, jak funkcjonuje w klasie jak, widzi panujące w niej układy, jej spostrzeżenia, krzywdy, których doznaje - wszystko co stanowi bazę dla dalszych środków zaradczych. W wielu wypadkach dzięki takiej rozmowie uczeń pojmuje, jak on sam może przyczynić się do rozwiązania problemu. Najczęściej sytuacja jest trudniejsza i poprawa może nastąpić tylko w porozumieniu z klasą. Także i wtedy rozmowa ucznia z nauczycielem przynosi same korzyści, uczeń czuje się bowiem akceptowany i zrozumiany, a nauczyciel zdobywa dokładną wiedzę o tym, jakie konflikty kryją się za zdarzeniami. Dowartościowanie ucznia Podstawowa zasada polega na dowartościowaniu ucznia stojącego nisko w hierarchii społecznej przez powierzanie mu zadań, które dobrze opanował. Nie zawsze uda się odkryć jego silne strony, które można by wykorzystać w trakcie lekcji. Wówczas to nauczyciel powinien wspierać ucznia, pomagać mu, ale istotne jest by inni nie wiedzieli o dodatkowej pomocy, w przeciwnym razie wszystkie wysiłki pójdą na marne. Współzawodnictwo Inną możliwością zintegrowania ofiary mobbingu z klasą jest współzawodnictwo, zorganizowanie np. jakiegoś turnieju. Sytuacja taka wymaga bezwarunkowego
współdziałania wszystkich uczniów. Może się to przyczynić do zespolenia klasy i uwolnienia ofiary mobbingu od przypisanej jej roli, ale nie musi. Może się zdarzyć, że uczeń będzie wyśmiewany przy popełnieniu błędów lub też stanie się kozłem ofiarnym w przypadku ewentualnej przegranej. Nauczyciel musi wcześniej poznać mocne strony ucznia i zorganizować zawody o charakterze współzawodnictwa, w których on mógłby się sprawdzić. Bezpośrednia ingerencja Mówienie o mobbingu w trakcie lekcji, może nastąpić tylko wtedy, jak już wspomniano, jeśli ofiara mobbingu wyrazi na nią zgodę w rozmowie z nauczycielem. Należy się jednak liczyć z tym, że ofiara może formułować nierealne życzenia. Niektórzy domagają się natychmiastowego zintegrowania z klasą i przeprosin za jej dotychczasowe zachowanie. Inni oczekują ostrych kar dla sprawców. Takich życzeń nie należy respektować. Nauczyciel powinien jednak zrozumieć owe pragnienia i skrywaną wściekłość a nie dystansować się wobec nich emocjonalnie. Najczęściej mówienie z klasą wprost o przyjmowaniu postaw aspołecznych okazuje się niemożliwe, uczniowie bronią się przed tym mówiąc, że to tylko zabawa, że reagują na nieznośne zachowania. Istnieją grupy uczniów, którzy chcą na temat relacji w klasie porozmawiać, omówić sposoby komunikowania się, są gotowi do zmiany. Dzieje się to wtedy, gdy:» wiele osób sprzeciwia się mobbingowi;» atmosfera w klasie jest tak otwarta, że bez żadnych przykrych konsekwencji można pozwolić sobie na krytykę;» wszyscy rozumieją, że ich zachowanie było złe; sprawcy nie mieli złych intencji, nie zdawali sobie sprawy ze skutków swojego działania dla osoby będącej obiektem ich ataków; Zajęcia powinny skupiać się na:» rodzajach mobbingu;» cierpieniach przez niego spowodowanych;» strukturze hierarchii grupowej;» roli stereotypów w grupie, jak również w społeczeństwie;» skutkach mobbingu; Istotne jest, by uczniowie potrafili się wczuć w rolę ofiary mobbingu. Opracowanie scenki Nauczyciel powinien poszerzyć płaszczyznę poznawczą w klasie o uczucia i działania, należy więc opracować scenkę z podziałem na role. W ramach scenki, istotne jest, by uczniowie dostrzegli różnorodność potencjalnych ról i zrozumieli, co kryje się u ich podstaw. W ramach scenki mogą oni - w zgodzie z własnym doświadczeniem - przedstawić cały szereg zachowań osoby wykluczonej z grupy, z którymi się zetknęli, które zaobserwowali i wydają się im dziwne. Nie są jednak świadomi skąd one się biorą. Samodzielnie napisany tekst Przy omawianiu drażliwego tematu mobbingu, należy zrezygnować ze szczegółowej analizy problemów klasy, ponieważ z dużym prawdopodobieństwem wystąpi u uczniów opór i lęk, by na ten temat rozmawiać. Należy rozpocząć pracę od opisania jakiejś fikcyjnej grupy. Nauczyciel wspólnie z klasą powinien czytać i analizować tekst na temat różnych sytuacji mobbingowych. Omawiana kwestia przybliżona zostanie więc uczniom w sposób obrazowy,
a tym samym w większym stopniu pomoże zrozumieć zachowania ofiary mobbingu oraz niewłaściwe postępowanie grupy wobec niej. Można również zaproponować uczniom wymyślenie przez nich podobnego tekstu. Fikcja literacka Zamiast samodzielnego wymyślania tekstów pomocne może okazać się odwołanie do opowiadań, powieści czy filmów. Nie muszą one wprost dotyczyć mobbingu. Wystarczy, że opisują różne zachowania dzieci i młodzieży. Od tej bazy wyjściowej można płynnie przejść do dyskusji na temat,, terroru psychicznego". BIBLIOGRAFIA: 1. K.E. Dambach, Mobbing w szkole, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2003. 2. K. Gaila, Umiejętności terapeutyczne nauczyciela, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002. 3. J. Rumpf, Krzyczeć, bić, nauczyć, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002. 4. K. Tubylewicz; Mobbing w szkole - szkoła szwedzka, [w] Zwierciadło nr 9/1883, W-wa 2003. Opracowała: Marzena Frączek