Fenomen normatywności

Fenomen normatywności

Fenomen normatywności Anna Brożek Bartosz Brożek Jerzy Stelmach

Copyright by Anna Brożek, Bartosz Brożek, Jerzy Stelmach & Copernicus Center Press, 2013 Adiustacja i korekta: Mirosław Ruszkiewicz Projekt okładki i stron tytułowych: Mariusz Banachowicz Projekt typograficzny: Mirosław Krzyszkowski Skład: MELES-DESIGN Praca naukowa finansowana ze środków na naukę w latach 2010 2013 jako projekt badawczy ISBN 978-83-7886-032-7 ISBN 978-83-7886-040-2 (e-book) Kraków 2013 Wydawca: Copernicus Center Press Sp. z o.o., pl. Szczepański 8, 31-011 Kraków, tel/fax (+48) 12 430 63 00 e-mail: marketing@ccpress.pl www.ccpress.pl

Spis treści Wstęp... 7 Część pierwsza Podstawy normatywności Pojęcie normatywności (Bartosz Brożek).... 19 O problemie prawdziwości norm inaczej (Jerzy Stelmach).... 45 Autorytet deontyczny i epistemiczny w sytuacji imperatywnej (Anna Brożek)... 55 Część druga Oblicza normatywności Normatywność znaczenia (Bartosz Brożek).... 79 Generatywy i operatywy (Anna Brożek).... 103 Normatywność w etyce i prawie (Bartosz Brożek).... 127 Część trzecia Granice normatywności Błąd naturalistyczny z metodologicznego punktu widzenia (Anna Brożek)... 153 Błąd naturalistyczny z perspektywy logicznej (Bartosz Brożek).... 179 Błąd naturalistyczny i antynaturalistyczny w dyskursie normatywnym (Jerzy Stelmach).... 195 A jeśli powinność nie istnieje? (Jerzy Stelmach).... 205 Źródła tekstów... 213 Bibliografia.... 215 Indeks osobowy... 223

Wstęp Czy jest sens zajmować się problemem normatywności? Stawiamy takie pytanie, bo niektórzy filozofowie oraz teoretycy prawa kwestionują potrzebę zajmowania się problemem normatywności, uznając go za pozorny lub nierozstrzygalny. W naszym przekonaniu stanowisko takie jest błędne. Przyjmując bowiem taki punkt widzenia, musielibyśmy w szczególności zrezygnować: a) przynajmniej z niektórych sposobów definiowania moralności i prawa oraz z badań dotyczących obowiązku moralnego i prawnego; b) z dyskutowania wszystkich tych koncepcji powinności, które wprost zakładają określoną teorię normatywności; c) z bardziej pogłębionej analizy statusu ontologicznego, epistemologicznego i językowego dyrektyw i norm moralnych oraz prawnych; d) wreszcie musielibyśmy jeśli nie zrezygnować, to co najmniej ograniczyć zakres analiz dotyczących specyfiki rozumowań praktycznych. Jak należy dyskutować problem normatywności? Przede wszystkim w taki sposób, by nie sugerować czytelnikowi, że istnieje jedna jedyna uprawniona i powszechnie ważna koncepcja normatywności. Zdajemy sobie sprawę, że zawsze da się sformułować inną, konkurencyjną względem proponowanej teorię, o czym stale zapominają obrońcy jedynie słusznych rozwiązań. Dlatego właśnie chcemy przedstawić kilka różnych autorskich punktów widzenia, mając świadomość, że możliwe są również inne ujęcia problemu normatywności. Ostatecznie bardziej będzie nam tu chodzić o postawienie

8 Fenomen normatywności pewnych pytań niż udzielenie odpowiedzi, bowiem oczekiwanie jednoznacznych, powszechnie akceptowalnych rozstrzygnięć w kwestii normatywności wydaje się oczekiwaniem nieracjonalnym. Czego można się po rozważaniach na ten temat spodziewać? Optymistycznie da się założyć, że dla jednych rozważania te będą potwierdzeniem ich dotychczasowych przeświadczeń (intuicji) dotyczących fenomenu normatywności. Z kolei innych być może książka ta skłoni do konstruktywnego sprzeciwu, którego skutkiem mogłaby być jakaś nowa, konkurencyjna propozycja. Czy autorzy posiadają wystarczające kompetencje, aby zajmować się problemem normatywności? Jeśli zbyt pośpiesznie odpowiemy twierdząco, będzie to jawny przejaw braku naukowej pokory. Jeśli zaś zaprzeczymy, w oczywisty sposób podważymy sens podjętego tu przedsięwzięcia. Kilka więc przynajmniej argumentów za. Po pierwsze, wszyscy autorzy posiadają wykształcenie filozoficzne. Po drugie, dwóch spośród nas (to znaczy Bartosz Brożek i Jerzy Stelmach) jest ponadto prawnikami filozofami prawa. No i wreszcie po trzecie, każdy z autorów zajmował się już wcześniej problemem normatywności lub zagadnieniami bezpośrednio z nim powiązanymi. Tylko w okresie ostatnich dwóch lat byliśmy autorami lub współredaktorami pięciu książek, w tym trzech monografii oraz dwóch prac zbiorowych. Autorem dwóch monografii: Normatywność prawa (2012) oraz Rule-Following. From Imitation to the Normative Mind (2012) był Bartosz Brożek, kolejnej: Teoria imperatywów i jej zastosowania (2012) Anna Brożek. Współautorami i współredaktorami dwóch prac zbiorowych: The Normativity of Law (Studies in the Philosophy of Law, t. 6, 2011) oraz The Many Faces of Normativity (2013) byli Bartosz Brożek i Jerzy Stelmach, zaś Anna Brożek była współautorką drugiej z wymienionych tu publikacji.

Wstęp 9 Warto też dodać, że równocześnie z tą książką wydawany jest zbiór tekstów W świecie powinności pod redakcją Bartosza Brożka, Łukasza Kurka, Mateusza Hohola oraz Jerzego Stelmacha, w którym staramy się pokazać fenomen normatywności w nieco innej, jeszcze szerszej, interdyscyplinarnej perspektywie. Dlaczego zdecydowaliśmy się na taką właśnie formę prezentacji? Prezentowane opracowanie to w istocie zbiór dziesięciu esejów poświęconych różnym aspektom fenomenu normatywności. Można je czytać całkowicie od siebie niezależnie, jednak zaproponowany podział sugeruje sposób, w jaki chcielibyśmy prowadzić debatę na temat normatywności. I tak część pierwsza poświęcona jest podstawom normatywności. Składa się z trzech esejów, z których pierwszy traktuje o pojęciu normatywności, zaś dwa kolejne o zagadnieniach już nieco bardziej szczegółowych, a mianowicie kwestii prawdziwości norm oraz autorytetu deontycznego i epistemicznego. Wydaje się, że eseje te mogą stać się punktem wyjścia do dyskusji na temat podstaw normatywności. Naszą ambicją nie było oczywiście omówienie wszystkich podstawowych problemów, a jedynie ich zasygnalizowanie i ewentualne odesłanie do innych publikacji, które przy naszym udziale ostatnio powstały. W części drugiej przedstawiamy kilka kolejnych problemów związanych z wymiarami (obliczami) normatywności. W szczególności zajmujemy się normatywnością znaczenia, generatywami i operatywami, a wreszcie normatywnością w etyce i prawie. W ostatniej, trzeciej części podejmujemy próbę określenia granic normatywności. Pokazujemy kilka różnych interpretacji błędu naturalistycznego, zwracając równocześnie uwagę na zagadnienie błędu antynaturalistycznego. Rozważania na temat granic normatywności zamyka esej, w którym analizowany jest świat bez powinności. Można oczywiście spierać się o zasadność wprowadzonego podziału, ale w naszym przekonaniu pozwala on na pewne usystematyzowanie rozważań na temat fenomenu normatywności.

10 Fenomen normatywności Jaka jest zawartość tomu? Rozważania otwiera esej Bartosza Brożka Pojęcie powinności, w którym autor zajmuje się dziejami i filozoficznym rodowodem pojęcia normatywności. Tekst ten jest o tyle istotny, że w literaturze etycznej i filozoficznoprawnej brak jest systematycznej refleksji na temat samego pojęcia normatywności. Autorzy poszczególnych koncepcji odwołują się do pewnych rzekomo zastanych znaczeń, które ostatecznie nie okazują się ani powszechnie znane i akceptowane, ani tym bardziej jasne. Zdaniem autora eseju normatywność stanowi aspekt ludzkich działań i sądów, bowiem niezależnie od przekonań jednostki istnieją standardy nakazujące w określonych okolicznościach coś uczynić lub w coś uwierzyć. Fenomen normatywności może być badany w dwóch aspektach, a mianowicie w aspekcie ontologicznym oraz epistemologicznym. Pierwszy prowadzi do pytań na temat ontycznej natury człowieka, drugi zaś wyraża się w pytaniu, jakie są kryteria działania i sądzenia, a jeśli jest ich wiele, to jakie są relacje między nimi. Rozważania na temat pojęcia normatywności zostają podzielone na trzy części. W pierwszej autor przekonuje, że starożytna i średniowieczna wizja świata nie dawała podstaw do tego, by uznać normatywność za coś zagadkowego (szczególnego). W drugiej omawia wypracowany przez filozofię nowożytną schemat pojęciowy, który będzie determinował późniejszy sposób rozumienia problemu normatywności. Wreszcie w ostatniej, trzeciej części eseju autor podejmuje próbę podważenia utrwalonego przez filozofię nowożytną schematu poprzez pokazanie pewnych alternatywnych ujęć fenomenu normatywności. Drugi esej, O problemie prawdziwości norm inaczej autorstwa Jerzego Stelmacha, jest poświęcony kwestii wartości poznawczej wypowiedzi normatywnych. Autor przyjmuje założenie, że normom daje się przypisać wartość prawdy (lub odpowiednio fałszu). Uzasadnieniem dla takiego stanowiska ma być osiem kolejno sformułowanych i rozwiniętych tez. Teza pierwsza mówi o konieczności odrzucenia dualizmu bytu i powinności; druga o przyjęciu ontologicznego mo-

Wstęp 11 nizmu; trzecia o tym, że powiązane z bytem normy zawsze coś znaczą (jest to słabsza wersja tezy kognitywistycznej); czwarta, że normy nie tylko coś znaczą, lecz że da się im przypisać wartość logiczną prawdy lub fałszu (jest to silniejsza wersja tezy kognitywistycznej); piąta, że możemy zaakceptować twierdzenie o prawdziwości lub fałszywości norm również z tego powodu, iż filozoficzna waga argumentów na rzecz stanowiska przeciwnego (odmawiającego normom prawdziwości) jest w istocie zbliżona; szósta, że dodatkowych (pośrednich) argumentów na rzecz prawomocności twierdzenia o prawdziwości norm dostarcza nam praktyka powinności, zwykle dystansująca się od metatetycznych i filozoficznoprawnych debat na temat znaczenia normatywnego; siódma o faktycznych przekonaniach prawników na temat prawdziwości norm; wreszcie ósma, że za możliwością przypisywania wartości logicznej prawdy i fałszu normom moralnym i prawnym przemawia również doniosłość i oczywis tość tych norm. Część pierwszą zamyka esej Anny Brożek Autorytet deontyczny i epistemiczny w sytuacji imperatywnej. Na początku autorka przedstawia wprowadzone przez Józefa M. Bocheńskiego pojęcie autorytetu epistemicznego i deontycznego, by potem zająć się problemem zastosowania tych pojęć w analizie sytuacji imperatywnych, czyli sytuacji, w których wypowiadane są zdania rozkazujące. Najpierw stara się opisać intuicje pozwalające na odróżnienie autorytetu epistemicznego i deontycznego, następnie skupia się na kwestii interpretacji autorytetu epistemicznego i deontycznego, by wreszcie przejść do omówienia powinności tetycznej i teleologicznej. W części poświęconej analizie autorytetu w sytuacji imperatywnej kolejno omówione zostają preskrypcje, instrukcje oraz funkcje generatywne i quasi-generatywne preskrypcji i instrukcji. Czwarty, otwierający część drugą książki, jest esej autorstwa Bartosza Brożka Normatywność znaczenia. Autor rozpoczyna od przedstawienia i krytyki toczącej się w ostatnich latach dyskusji filozoficznej wokół problemu normatywności znaczenia. Kolejno omówione zostają trzy stanowiska w tym sporze: nienormatywistyczne, zewnętrznie

12 Fenomen normatywności normatywistyczne i wewnętrznie normatywistyczne. W dalszej części autor przekonuje, że wszystkie te koncepcje a także cała analizowana debata oparte są na pewnym nieporozumieniu. Sugeruje, że można mówić o dwóch paradygmatycznych wizjach języka teorii formalnej oraz koncepcji języka osadzonego w kulturze, i spekuluje, że podczas gdy dyskusja wokół normatywności znaczenia zdaje się zakładać pewne tezy charakterystyczne dla formalnego ujęcia języka, poprawna jest koncepcja języka osadzonego w kulturze. Pozwala ona z jednej strony na skonstruowanie pewnej alternatywnej teorii normatywności znaczenia, a z drugiej na wyjaśnienie, dlaczego współczesne spory związane z tym problemem są nierozstrzygalne. Kolejny w tej części jest esej Anny Brożek Generatywy i operatywy. Zdaniem autorki termin performatyw jest w środowisku Austi nowskim używany w co najmniej dwóch sensach: generatywnym i operatywnym. W pierwszym sensie performatyw to takie wyrażenie, którego wypowiedzenie w odpowiednich okolicznościach i na mocy odpowiedniej konwencji skutkuje zajściem pewnego pozajęzykowego (deontycznego) stanu rzeczy. W drugim natomiast sensie performatyw to wyrażenie złożone z predykatu performatywnego i jego argumentów, które z gramatycznego punktu widzenia są zdaniami oznajmującymi w pierwszej osobie czasu teraźniejszego niehabitualnego (są one często określane mianem performatywów explicite ). Tak więc performatywy w pierwszym sensie są charakteryzowane przez ich funkcję sprawczą, zaś w drugim na podstawie kryteriów syntaktycznych. Autorka kolejno omawia pojęcia generatywu i operatywu, by następnie podjąć analizę relacji zachodzących pomiędzy imperatywami i performatywami. Dochodzi do wniosku, że klasy imperatywów i generatywów przecinają się: niektóre, choć nie wszystkie, operatywy są generatywami, podobnie jak niektóre generatywy są imperatywami, jakkolwiek z uwagi na odmienną strukturę gramatyczną żaden imperatyw nie jest operatywem. Ciągiem dalszym rozważań na temat różnych wymiarów normatywności jest kolejny esej Bartosza Brożka, Normatywność w etyce i prawie. Jest on poświęcony omówieniu trzech typowych strategii

Wstęp 13 wyjaśniania normatywności w rozważaniach etycznych i prawnych: nihilizmowi, redukcjonizmowi i stanowisku autonomii normatywnej. Nihilizm zaprzecza istnieniu normatywności, stwierdzając, że zdania o powinności są w istocie deskrypcjami pewnych socjologicznych lub psychologicznych faktów. Redukcjonizm z kolei to pogląd, że normatywność etyki (prawa) można sprowadzić do normatywności reguł racjonalności. Wreszcie zwolennicy autonomii normatywnej twierdzą, że istnieją obiektywne standardy normatywne w etyce (prawie), których nie sposób zredukować do żadnych zewnętrznych wobec etyki (prawa) kryteriów normatywnych. Autor zauważa dalej, że wszystkie te stanowiska są problematyczne i muszą stawić czoło poważnym trudnościom teoretycznym. W związku z tym proponuje ujęcie alternatywne, pozwalające wyjść poza historycznie utarte schematy rozważań o normatywności etyki i prawa. Ostatnią część książki, mówiącą o granicach normatywności, otwiera esej Anny Brożek Błąd naturalistyczny z metodologicznego punktu widzenia. Swoją uwagę autorka koncentruje na dwóch kanonicznych koncepcjach błędu naturalistycznego: Davida Hume a i George a Edwarda Moore a, poddając obydwa ujęcia szczegółowej analizie metodologicznej. Najpierw przeprowadza analizę logiczną twierdzenia Hume a, mówiącego, że nie jest uprawnione wnioskowanie ze zdań niedeontycznych do zdań deontycznych, a następnie twierdzenia Moore a dotyczące kwestii definiowania terminu dobry, w sytuacji gdy termin ten jest niedefiniowalny. Logicznej analizie błędu naturalistycznego poświęcony jest również kolejny esej, Błąd naturalistyczny z perspektywy logicznej autorstwa Bartosza Brożka. Uwaga autora koncentruje się tym razem na dwóch kwestiach: z jednej strony na gilotynie Hume a, czyli Hume owskiej koncepcji błędu naturalistycznego, z drugiej natomiast na problemie granic logiki. Kluczowa staje się odpowiedź na pytanie, czy z logicznego punktu widzenia wywodzenie twierdzeń preskryptywnych z przesłanek czysto deskryptywnych jest dopuszczalne. Odpowiadając na nie, autor dystansuje się od standardowych poglądów przyjmujących, że relacje logiczne mogą

14 Fenomen normatywności zachodzić wyłącznie między zdaniami, którym można przypisać prawdziwość lub fałszywość. W jego przekonaniu praktyka badań logicznych nie kieruje się takimi poglądami, a w konsekwencji powstaje wiele systemów logicznych operujących na przykład na normach. Takie szersze spojrzenie na logikę pozwala na nieco inne, bardziej ogólne ujęcie problemu błędu naturalistycznego. W konkluzji autor stwierdza, że jakkolwiek nie byłoby rozsądne absolutyzowanie podstawowych założeń logiki klasycznej, to jednak beztroskie ich porzucanie jest również nieuprawnione. Ostatecznie jednak uważa, że nie ma żadnego powodu, by kwestionować możliwość wywodzenia sądów preskryptywnych z przesłanek czysto deskryptywnych, jednak pod warunkiem, że da się zbudować ogólny i intuicyjnie trafny system logiczny, w którym wnioskowania takie są dopuszczalne. Kolejnym esejem poświęconym zagadnieniu błędu naturalistycznego jest tekst Jerzego Stelmacha Błąd naturalistyczny i antynaturalistyczny w dyskursie normatywnym. Obok rozważenia przypadku błędu naturalistycznego, ufundowanego przez uprzednie założenie dualizmu bytu i powinności, autor rozważa również przypadek błędu antynaturalistycznego. W jego przekonaniu bez odrzucenia tezy o dualizmie bytu i powinności skazujemy każdy dyskurs normatywny na swoisty regres. Dyskurs ten bowiem zawsze będzie obciążony jednym z dwóch błędów: naturalistycznym lub antynaturalistycznym. Tylko kwestionujący dualizm bytu i powinności dyskurs integralny (przyjmujący ontologiczny monizm w wersji nominalistycznej) nie jest obciążony żadnym z omawianych w eseju błędów. Ostatni w części trzeciej i w całej książce jest esej Jerzego Stelmach A jeśli powinność nie istnieje? Raz jeszcze autor podejmuje refleksję na temat fenomenu normatywności, stawiając prowokacyjne pytanie, co by się stało, gdybyśmy w ogóle zrezygnowali z będącego źródłem wszystkich problemów pojęcia powinności. Najpierw rozważa dwie wersje dualistycznej koncepcji świata: skrajną, odrzucającą możliwość redukcji powinności do bytu, i umiarkowaną, nie-

Wstęp 15 wykluczającą możliwości takiej redukcji. Uważa, że obydwie są nie do zaakceptowania pierwsza jest absurdalna, druga antynomiczna. Dlatego kolejnym krokiem jest rozważenie przypadku świata bez dualizmu, który można również dyskutować w dwóch wariantach: takim, w którym istnieje tylko byt, i takim, w którym istnieje tylko powinność (ten drugi wariant ma oczywiście czysto hipotetyczne znaczenie). Autor omawia (definiuje) przypadek świata bez powinności, w którym istnieją tylko indywidualne i konkretne rzeczy, zaś to, co ogólne i tylko możliwe, już nie istnieje. Swój wywód uzupełnia argumentami z Ludwiga Wittgensteina. W podsumowaniu wymienia cztery powody, dla których dyskutuje się o powinnościach. Niektóre z prezentowanych w tej książce esejów były, najczęściej w nieco innych wersjach, publikowane już wcześniej w języku angielskim (źródła tych tekstów podano na końcu książki). Uznaliśmy jednak za celowe i uzasadnione udostępnienie ich szerszemu gronu czytelników polskich. Kraków, 25 stycznia 2013 roku Anna Brożek Bartosz Brożek Jerzy Stelmach