Dariusz Pauch * Ochrona ubezpieczeniowa mikroi małych przedsiębiorstw działających na terenie Szczecina w świetle badań Wstęp Poziom posiadanej ochrony ubezpieczeniowej jest związany z poziomem świadomości ubezpieczeniowej, która jest pochodną świadomości ekonomicznej społeczeństwa [Sułkowska, 2000, s. 80 82]. Jej poziom w wielu publikacjach jest wskazywany jako niski lub jedynie wzrastający, identyfikowany m.in. przez wskaźnik penetracji lub dynamikę składki przypisanej brutto w kolejnych okresach badawczych [Mikulska, 2009, s. 82]. Potrzeba wzrostu zakresu wykorzystywania ochrony ubezpieczeniowej wśród przedsiębiorców wynika bezpośrednio z analizy ryzyka związanego z aktywnością w sferze gospodarczej. Środowiska ubezpieczeniowe wielokrotnie postulowały konieczność wpływu na świadomość ubezpieczeniową społeczeństwa przez działania edukacyjne [Szumlicz, 2004, s. 255]. Celem artykułu jest ocena poziomu ochrony ubezpieczeniowej sektora mikro- i małych przedsiębiorców działających na terenie miasta Szczecina pod względem: korzystania z usług pośredników ubezpieczeniowych, planowanych zakupów kolejnych produktów ubezpieczeniowych, aktualnie posiadanych ubezpieczeń, zakładów ubezpieczeń, w których mają ubezpieczenia, kwot wydawanych w ciągu roku na ochronę ubezpieczeniową. W niniejszym artykule zaprezentowano wyniki badań ankietowych przeprowadzonych wśród przedsiębiorców w 2012 roku. 1. Znaczenie ochrony ubezpieczeniowej dla mikro- i małych przedsiębiorstw Znaczenie mikro- i małych przedsiębiorstw w rozwoju polskiej gospodarki jest bezsporne. Stanowią największą liczebnie grupę podmiotów. Mikrofirmy i samozatrudnieni to ponad 96,5% wszystkich jednostek * Mgr, Katedra Finansów Przedsiębiorstwa, Wydział Zarządzania i Ekonomiki Usług, Uniwersytet Szczeciński, ul. Cukrowa 8, 71-004 Szczecin, dariusz.pauch@wzieu.pl
198 Dariusz Pauch prowadzących działalność gospodarczą, przy czym większość nie ma osobowości prawnej. Sektor mikro- i małych przedsiębiorstw może się przyczyniać do wzrostu gospodarczego jako kluczowy pracodawca oraz do ożywienia gospodarki lokalnej. Ich skala działania jest z reguły niewielka, podobnie jak wartość aktywów i obrotów [Rosłon, 2012, s. 139]. W Unii Europejskiej notuje się aktywność ponad 20 milionów przedsiębiorstw MSP, a ich udział stanowi 99,7% wszystkich działających podmiotów rynkowych tworzących w przybliżeniu 2/3 wszystkich miejsc pracy [Bernard, 2006, s. 65]. Chcąc się przyjrzeć pojęciu i roli ubezpieczenia, warto zaprezentować następującą definicję: ubezpieczenie to urządzenie gospodarcze zastępujące z punktu widzenia jednostki niepewność poniesienia znacznych strat pewnym, ale stosunkowo niewielkim kosztem (składką) [Hadyniak, 2000, s. 54]. Korzyści z posiadania ochrony ubezpieczeniowej dla przedsiębiorstw jest wiele. Jest to m.in. pozytywny wpływ na ich kondycję finansową. Ubezpieczyciele przez oferowane produkty ubezpieczeniowe stymulują podstawy przedsiębiorczości, zachęcają do inwestowania i innowacyjności. W ten sposób przyczyniają się do dynamizowania rynku, a posiadana ochrona ubezpieczeniowa wzmacnia konkurencyjność przedsiębiorstw. Z kolei przez system wypłat odszkodowań i świadczeń system ubezpieczeń stabilizuje gospodarkę [Bednarczyk, 2007, s. 474]. Korzyści leżą zatem po obydwu stronach, zarówno przedsiębiorstw, jak i ubezpieczycieli. Potencjał rynku ubezpieczeń nie jest jednak w pełni wykorzystany. Powszechne wykorzystanie ubezpieczeń w tej grupie przedsiębiorstw hamują bariery zewnętrzne i wewnętrzne tkwiące w strukturach organizacyjnych przedsiębiorstw [Bera, 2008, s. 458]. Do barier zewnętrznych hamujących powszechniejsze wykorzystanie w praktyce gospodarczej ochrony ubezpieczeniowej można zaliczyć przede wszystkim [Bera, 2008, s. 459 460]: prawne i administracyjne warunki gospodarowania, dostępność i koszt kapitału, działania rządu i politykę państwa wobec tego sektora, koniunkturę krajową i koniunkturę na rynkach międzynarodowych, konkurencyjność mikro- i małych przedsiębiorstw, poziom wiedzy oraz świadomość przedsiębiorców.
Ochrona ubezpieczeniowa mikro- i małych przedsiębiorstw 199 Do barier wewnętrznych można zaliczyć przede wszystkim: profil działalności, styl zarządzania, skłonność do ryzyka, umiejętność kalkulacji opłacalności ochrony ubezpieczeniowej. 2. Charakterystyka badanej zbiorowości Badania zostały przeprowadzone na próbie 85 mikro- i małych przedsiębiorstw działających na terenie miasta Szczecina. Okres badań to marzec listopad 2012 roku. Badanie przeprowadzono na podstawie kwestionariusza ankietowego. Kwestionariusz składał się z 10 pytań i dotyczył takich kwestii, jak: liczba zatrudnionych pracowników, sektor, w którym prowadzona jest działalność, okres prowadzonej działalności (w latach), posiadanie ochrony ubezpieczeniowej, korzystanie z usług pośrednictwa ubezpieczeniowego, plany zwiększenia ochrony ubezpieczeniowej, produkty ubezpieczeniowe, z których korzysta przedsiębiorca, zakład lub zakłady ubezpieczeń, z którego/których oferty korzysta przedsiębiorca, korzystanie z odszkodowania lub świadczenia w związku z posiadaną ochroną ubezpieczeniową, kwota wydawana na produkty ubezpieczeniowe w ciągu roku. Skromna liczba pytań była związana z niechęcią badanych do wyrażania odpowiedzi na bardzo rozbudowane kwestionariusze ankiet. Jedynie mała liczba pytań pozwoliła zachęcić przedsiębiorców do uczestniczenia w badaniu. W imieniu przedsiębiorstw wypowiadali się właściciele lub współwłaściciele. Wśród badanych firm 63 przedsiębiorców stanowiły mikrofirmy (1 9 zatrudnionych na pełen etat), małych przedsiębiorców (10 49 zatrudnionych na pełen etat) zaś było 22 (zobacz rysunek 1).
200 Dariusz Pauch Rysunek 1. Podział badanych przedsiębiorstw ze względu na liczbę zatrudnionych pracowników Źródlo: Opracowanie własne na podstawie badań własnych. Największą część badanych stanowiły firmy z branży usłgowej i transportowej (38 przedsiębiorstw). Kolejną grupą byli przedsiębiorcy zajmujący się handlem (23 przedsiębiorstwa). 13 badanych firm wskazało jako obszar działalności inne. Najmniejszą grupę stanowiły przedsiębiorstwa z sektora produkcyjnego (11 przedsiębiorstw; zobacz rysunek 2). Rysunek 2. Podział przedsiębiortw ze względu na rodzaj prowadzonej działalności
Ochrona ubezpieczeniowa mikro- i małych przedsiębiorstw 201 Wśród badanych przedsiębiorstw 48 firm to przedsiębiorstwa działające dłużej niż 10 lat, 27 firm działa od rynku do 5 lat, 7 przedsiębiorców określiło okres prowadzonej działalności na 6 do 10 lat. Tylko 3 firmy działały krócej niż rok (zobacz rysunek 3). Rysunek 3. Okres prowadzenia aktualnej działalności gospodarczej Konkludując, wśród badanych przeważały mikroprzedsiębiorstwa z branży usługowej i transportowej działające dłużej niż 10 lat. 3. Poziom ochrony ubezpieczeniowej wśród badanych przedsiębiorstw Decyzje dotyczące popytu na usługi ubezpieczeniowe podejmowane są przez przedsiębiorców w różnych warunkach. Różnicują je cele przyjęte przez przedsiębiorców, zakres ryzyka rozpoznawalnego w prowadzonych przedsięwzięciach, motywy korzystania z ochrony ubezpieczeniowej, a także ocena rozwiązań dostępnych na rynku oraz charakter współpracy z podmiotami rynku ubezpieczeń. Wszyscy badani (85 przedsiębiorstw) wskazywali, że korzystają z ubezpieczeń i obecnie mają przynajmniej jeden produkt ubezpieczeniowy. Chcąc przeanalizować skłonność ankietowanych do korzystania z usług pośrednictwa ubezpieczeniowego, zadano pytanie: Czy Pana/ Pani firma korzysta z usług pośrednictwa ubezpieczeniowego przy zawieraniu umów ubezpieczenia?. Zdecydowana większość, bo aż 61 przedsiębiorców (72%), korzysta z usług pośrednictwa ubezpieczeniowego.
202 Dariusz Pauch Z tego 56 firm (66%) wykupiło ubezpieczenie za pośrednictwem agenta, a 5 przedsiębiorców (6%) wskazało na korzystanie z usług brokera ubezpieczeniowego. Należy zauważyć, że 24 badanych (28%) nie korzysta z usług pośrednictwa (zobacz rysunek 4). Rysunek 4. Korzystanie z usług pośrednictwa ubezpieczeniowego Ciekawe wnioski przynoszą odpowiedzi na kolejne pytanie. Żaden z badanych przedsiębiorców nie planuje w najbliższym roku zwiększać poziomu posiadanej ochrony ubezpieczeniowej. Jednak 44 firmy wskazują, że trudno jednoznacznie stwierdzić, czy wykupią dodatkowe produkty ubezpieczeniowe. 41 przedsiębiorców nie planuje zwiększenia posiadanych ubezpieczeń (zobacz rysunek 5). Ubezpieczenia, z których korzysta największa liczba respondentów, to ubezpieczenia komunikacyjne (głównie OC posiadaczy pojazdów), ubezpieczenie od ognia i innych zdarzeń losowych, ubezpieczenie od kradzieży z włamaniem i rabunku. O ile przedsiębiorcy myślą o zabezpieczeniu majątku, który jest źródłem ich dochodów, o tyle brakuje im bodźców (wiedzy, środków pieniężnych, doświadczenia) do wykorzystywania ubezpieczeń związanych z odpowiedzialnością cywilną czy ubezpieczeń dotyczących procesów. Do tych ostatnich należą ubezpieczenia finansowe chroniące m.in. przed skutkami ryzyka umów handlowych czy niewypłacalnością partnera handlowego. Mogą też stanowić zabezpieczenie transakcji na zasadach gwarancji i obejmują grupę ryzyka wydawałoby się szczególnie wartą zabezpieczenia w wypadku mikroi małych przedsiębiorstw. Kolejnym przykładem jest ubezpieczenie
Ochrona ubezpieczeniowa mikro- i małych przedsiębiorstw 203 business interruption (BI), które oznacza transfer ryzyka strat finansowych na zakład ubezpieczeń w związku z przerwą w działalności gospodarczej 1. Przedmiot ubezpieczenia zasadniczo dotyczy dwóch wielkości ekonomicznych: zysku operacyjnego oraz kosztów stałych [Jęksa, 2001]. Ubezpieczeniu podlega wyłącznie ta część zysku operacyjnego, którą przedsiębiorstwo osiągnęłoby w okresie trwania szkody przy założeniu niezakłóconej pracy i poniesionych kosztów stałych [szerzej: Pawłowska, 2011, s. 394 401]. Rysunek 5. Czy przedsiębiorca planuje zwiększenie zakresu ochrony ubezpieczeniowej? Należy pamiętać, że zaprezentowane produkty ubezpieczeniowe (zobacz tablica 1) są często łączone przez ubezpieczycieli w pakiety ubezpieczeń stworzone z myślą o małych przedsiębiorstwach. Zaletą zakupu takich produktów jest możliwość dowolnego skonfigurowania zakresu poszczególnych rodzajów ryzyka i dopasowania ich do specyfiki działalności przedsiębiorstwa. Wśród zakładów ubezpieczeń, z których oferty korzystają badani, najczęściej wskazywano PZU SA. Na kolejnych pozycjach znalazły się TUiR Warta SA i STU Ergo Hestia SA. Wśród innych przedsiębiorcy najczęściej wymieniali takie zakłady ubezpieczeń, jak Generali TU SA, Concordia PTUW i TU Compensa TUSAVIG (zob. tablica 2). 1 Zob.: [Pawłowska, 2011, s. 394 401].
204 Dariusz Pauch Tablica 1. Produkty ubezpieczeń, z których korzystają badani przedsiębiorcy Typ ubezpieczenia Liczba przedsiębiorstw OC komunikacyjne 83 Ubezpieczenie mienia od ognia i żywiołów 43 Ubezpieczenia od kradzieży i rabunku 43 Ubezpieczenie budynków od ognia i żywiołów 45 Auto casco 43 Ubezpieczenie szyb 21 OC ogólne 45 OC zawodowe 22 Ubezpieczenia finansowe 12 Ubezpieczenie cargo 4 Ubezpieczenie business interruption 0 Inne 8 Tablica 2. Ubezpieczyciele, z których ofert korzystają badani przedsiębiorcy Zakład Ubezpieczeń Liczba przedsiębiorstw PZU SA 55 TUiR Warta SA 25 STU Ergo Hestia SA 15 TU Allianz Polska SA 0 HDI Gerling Polska TU SA 6 Inne 20 W wypadku kwot przeznaczanych na zakup ochrony ubezpieczeniowej największa liczba przedsiębiorców (40) przyznało, że roczne koszty ubezpieczeń w ich firmie kształtują się w przedziale 2001 5000 zł. Następnie 34 ankietowanych stwierdziło, że wydaje na ochronę ubezpieczeniową do 2000 zł. 11 przedsiębiorstw zaś przeznacza na ubezpieczenia powyżej 5000 zł na rok (zobacz rysunek 6). Zdecydowana większość, bo 67% badanych przedsiębiorców (57 ankietowanych), wskazało, że w ostatnim roku nie musiało korzystać z odszkodowania lub świadczenia związanego z prowadzoną przez nich działalnością gospodarczą. Z takiego rozwiązania skorzystało 33% badanych przedsiębiorców (28 ankietowanych).
Ochrona ubezpieczeniowa mikro- i małych przedsiębiorstw 205 Rysunek 6. Kwota wydawana w ciągu roku na ochronę ubezpieczeniową (w zł) Zakończenie Przeprowadzone badania w Szczecinie na próbie 85 mikro- i małych przedsiębiorców pozwoliły na sformułowanie poniższych wniosków: 1. Badani przedsiębiorcy nie korzystają z pełnej ochrony ubezpieczeniowej, jaką oferują zakłady ubezpieczeń. Posiadana ochrona opiera się głównie na obowiązkowych ubezpieczeniach komunikacyjnych i podstawowych ubezpieczeniach majątkowych. Mało popularne wśród badanych firm są ubezpieczenia finansowe oraz polisy uzupełniające, takie jak ubezpieczenie business interruption (BI). 2. Zdecydowana większość badanych przedsiębiorców nie planuje w najbliższym roku zwiększyć posiadanej ochrony ubezpieczeniowej. 3. Zdecydowana większość ankietowanych przy zakupie ubezpieczenia korzysta z usług pośredników ubezpieczeniowych. 4. Najpopularniejszym zakładem ubezpieczeń, z którego oferty korzystają badani przedsiębiorcy, jest PZU SA. 5. Większość badanych przedsiębiorców ponosi roczne wydatki na ochronę ubezpieczeniową na poziomie 2001 5000 zł. 6. Zdecydowana większość przedsiębiorców w ciągu ostatniego roku nie korzystała z odszkodowania lub świadczenia ubezpieczeniowe-
206 Dariusz Pauch go, co świadczy o niskiej szkodowości wśród mikro- i małych przedsiębiorstw. 7. Edukacja i budowanie świadomości ubezpieczeniowej wśród przedsiębiorców może się przyczynić do zwiększenia zakresu posiadanej ochrony wśród mikro- i małych przedsiębiorstw. Literatura 1. Bednarczyk T.H. (2007), Sektor ubezpieczeń jako stymulator wzrostu gospodarczego, w: Problemy rozwoju rynku finansowego w aspekcie wzrostu gospodarczego, Karpuś P., Węcławski J. (red.), Wydawnictwo UMCS, Lublin. 2. Bera A. (2008), Bariery ograniczające powszechne wykorzystanie ochrony ubezpieczeniowej w działalności mikro- i małych przedsiębiorstw, w: Uwarunkowania rynkowe rozwoju mikro- i małych przedsiębiorstw, Bielawska A. (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin. 3. Bernard R. (red.) (2006), Managment Konzepte für kleine und mittlere Unternehmen, Springer, Berlin. 4. Hadyniak B. (2000), Ubezpieczenie jako urządzenie gospodarcze, w: Podstawy ubezpieczeń, t. I, Mechanizmy i funkcje, Monkiewicz J. (red.), Poltext, Warszawa. 5. Jęksa Z. (2001), Odpowiedzialność odszkodowawcza ubezpieczycieli, Prawo. Ubezpieczenia. Reasekuracja nr 12. 6. Mikulska A. (2009), Świadomość ubezpieczeniowa przedsiębiorców sektora MSP. Wyniki badań praktyk ubezpieczeniowych, Wiadomości Ubezpieczeniowe nr 2. 7. Pawłowska A. (2011), Ubezpieczenie business interruption w zarządzaniu ryzykiem przerw w działalności gospodarczej, w: Ubezpieczenia wobec wyzwań XXI wieku, Ronka Chmielowiec W. (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław. 8. Rosłon J. (2012), Mikro- i małe przedsiębiorstwa w Polsce wybrane aspekty funkcjonowania i rozwoju, w: Strategie zarządzania mikro-, małymi i średnimi przedsiębiorstwami, Buko J. (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin. 9. Sułkowska W. (red.) (2000), Bariery rozwoju polskiego rynku ubezpieczeń, Zakamycze, Kraków. 10. Szumlicz T. (2004), Insurance Education, w: Insurance In the Polish segment of the European market AD 2004, Oficyna Branta, Bydgoszcz.
Ochrona ubezpieczeniowa mikro- i małych przedsiębiorstw 207 Streszczenie W artykule podjęto próbę analizy ochrony ubezpieczeniowej mikro- i małych przedsiębiorstw ze Szczecina. Najpierw zaprezentowano pojęcie i znaczenie ochrony ubezpieczeniowej dla mikro- i małych przedsiębiorstw. Kolejnym krokiem było przedstawienie założeń przeprowadzonego badania empirycznego. Następnie zarysowano ogólną charakterystykę badanej zbiorowości. W kolejnym etapie podjęto próbę oceny poziomu posiadanej ochrony ubezpieczeniowej wśród badanej zbiorowości. Słowa kluczowe ochrona ubezpieczeniowa, mikroprzedsiębiorstwa, małe przedsiębiorstwa Insurance coverage of micro and small sized enterprises from Szczecin on the basis of empirical research (Summary) The article presents an analysis of insurance coverage of micro and small sized enterprises from Szczecin. In the first section of the paper presents the concept and importance of insurance protection for micro and small sized enterprises. The next step was to present the objectives of the empirical study. Then presents the general characteristics of the surveyed population. In the next stage, an attempt to assess the level of insurance coverage possessed among the surveyed population. Keywords insurance coverage, micro-, small-sized enterprises
208 Dariusz Pauch