O pożytkach ze ściągania, czyli o wpływie prawa rzymskiego na systemy prawne państw europejskich Autor: Artur Brzeziński
Skrócony opis lekcji: Uczniowie poznają wybrane zasady prawne powstałe w starożytnym Rzymie, dowiedzą się o wpływie tych zasad na kształt europejskich systemów prawnych oraz ocenią konsekwencje tego wpływu dla kształtowania się wspólnej świadomości europejskiej. Słowa kluczowe: prawo rzymskie Cele lekcji: Uczeń powinien: wyjaśnić pojęcia prawo, wskazać wspólne pochodzenie zasad prawnych obowiązujących w systemach prawnych różnych państw europejskich, wyjaśnić i ocenić konsekwencje tego zjawiska dla Europejczyków. Treści: Prawo rzymskie, historia i wpływ prawa rzymskiego na systemy prawne państw europejskich. Adresat: uczniowie szkół ponadgimnazjalnych. Metody realizacji zajęć analiza tekstu, dyskusja, mini wykład. 2
Materiały materiał pomocniczy nr 1 mapa pojęć Prawo, materiał pomocniczy nr 2 Wybrane sentencje rzymskie. Proponowany przebieg zajęć 1. Na początku lekcji poproś uczniów, aby w parach zaproponowali definicję pojęcia prawo. Następnie poproś uczniów o przedstawienie tych definicji i wspólnie z uczniami wybierz najtrafniejszą (definicja zaproponowana przez uczniów może brzmieć następująco np. zestaw zakazów i nakazów, których nieprzestrzeganie zostanie ukarane). Jeśli uczniom sformułowanie definicji sprawi kłopot, wyjaśnij, że prawo to zespół opatrzonych sankcją norm postępowania regulujących zachowania ludzie i porządek społeczny (Katarzyna Sójka Zielińska Drogi i bezdroża prawa, Wrocław 2000, s.8). Następnie zapytaj uczniów, do czego służy prawo. Gdy usłyszysz dość często w Polsce wypowiadane stwierdzenie, że prawo służy do łamania, zapytaj, jak wyglądałoby życie w grupach bez prawa. Zapewne uczniowie wskażą na zagrożenia, jakie powstałyby, gdyby o stosunkach między ludźmi decydowała siła. Wówczas poproś, aby uczniowie zastanowili się, jak powstają prawa, jakie jest ich źródło. Gdy pojawią się stwierdzenia, że jest ustanawiane przez władze, zapytaj, czym władze się kierują, proponując takie czy inne prawo. Pomysły uczniów zapisz na tablicy wokół zapisanego w jej centrum pojęcia prawo. 2. W następnej części lekcji podziel uczniów na 4-5 osobowe zespoły i rozdaj każdemu po jednej sentencji (materiał pomocniczy nr 1). Poproś, aby przeczytali znajdujące się w nich zasady prawa oraz wyjaśnili: a. jak rozumieją tę zasadę? b. kogo ta zasada może dotyczyć? c. jakie konsekwencje dla stosunków / relacji między ludźmi miało stosowanie tej zasady? d. jak oceniają stosowanie tej zasady? Pytania te zapisz na tablicy. 3
3. Po zakończeniu pracy uczniów (ok. 10 minut) poleć przedstawicielom grup odczytanie sentencji i zaprezentowanie odpowiedzi na pytania. Wyjaśnij, że sentencje te są zasadami opracowanymi jeszcze w starożytnym Rzymie. Wyjaśnij, że Prawo rzymskie kształtowało się na przestrzeni przeszło 1000 lat, a jego zmiany odzwierciedlały przekształcanie się Rzymu z niewielkiej osady znajdującej się w pobliżu przeprawy przez Tybr w imperium obejmujące swym zasięgiem cały basen Morza Śródziemnego. To, iż musiało służyć ludom zamieszkującym tak olbrzymi obszar spowodowało, że musiało zawierać szereg uniwersalnych zasad, ponadnarodowych i ponadczasowych. Ta cecha umożliwiła jego późniejsze rozprzestrzenienie się w niemal całej Europie. Po upadku cesarstwa zachodniorzymskiego dalszy rozwój prawa następuje w Bizancjum. Także upadek Bizancjum nie oznaczał zapomnienia rzymskich dokonań w dziedzinie prawa. Zbiory praw i dzieła prawników zawierające wyjaśnienia i komentarze przetrwały, funkcjonowały ich przeróbki, streszczenia, wypisy wywierając wpływ na kształtowanie się systemów prawnych krajów Wschodniej Europy, Rusi, późniejszej Rosji i krajów bałkańskich. Także w Zachodniej Europie po kilku wiekach zapomnienia odkryto prawo rzymskie. Było to efektem m.in. rozwoju gospodarczego. Komplikujące się stosunki gospodarcze, rozwój handlu i produkcji spowodował, że sędziowie musieli podejmować rozstrzygnięcia, dla których nie było podstaw w istniejących wówczas systemach prawnych. Ponowne odczytanie prawa rzymskiego pozwoliło prawnikom na korzystanie ze sprawdzonych rozwiązań starożytnego Rzymu. Prawodawcy i sędziowie czerpali z rzymskich dokonań w zakresie budowy pojęć prawnych, sposobów interpretacji prawa i zasad prawniczych wywodów. W praktycznym wymiarze korzystano z rzymskich uregulowań w zakresie stosunków prawnych między kupcem a nabywcą, wierzycielem a dłużnikiem, właścicielem a dzierżawcą. Prawo rzymskie przenikało do systemów prawnych najpierw w Italii, a w dalszej kolejności w innych rejonach Europy, choć jego wpływ na ich kształt i funkcjonowanie był różny. Prawo rzymskie stało się czynnikiem, który wpłynął na ujednolicenie rozumienia normy prawnej, metod interpretacji i kanonów myślenia kontynentalnej Europy (Katarzyna Sójka Zielińska, Drogi i bezdroża prawa, s.40) 4. W ostatniej części lekcji zapytaj, jakie konsekwencje dla mieszkańców Europy miało oraz ciągle ma zbudowanie systemów prawnych w poszczególnych krajach na tych samych zasadach (wywodzących się z prawa rzymskiego). Przedyskutuj z uczniami ich opinie na ten temat. 5. W domu poleć uczniom napisanie pracy, w której przedstawią i uzasadnią swoją odpowiedź na pytanie postawione w ostatniej części zajęć. 4
Materiały pomocnicze: Materiał pomocniczy nr 1 pojęcie prawo funkcje źródła 5
Materiał pomocniczy nr 2 Absolutus sententia iudicis praesumitur innocens. Uwolniony na mocy wyroku sądowego uchodzi za niewinnego. Accusare nemo se debet. Nikt nie musi oskarżać samego siebie. Audiatur et altera pars. Niechaj będzie wysłuchana i druga strona. Cuius est solaum, eius est usque ad coelum. Komu przypada grunt, temu przypada (i nad gruntem) aż po niebo. Culpa caret, qui scit, sed prohibere nonpotest. Nie można obarczać winą tego, kto (wprawdzie) wie, lecz nie może zapobiec. Ignoranta iuris nocet. Nieznajomość prawa szkodzi (nie jest usprawiedliwieniem). Leges ab omnibus intellegi debent. Ustawy powinny być zrozumiałe dla wszystkich. Lex retro non agit. Prawo nie działa wstecz. Nullum crimen sine lege. Nie ma przestępstwa bez ustawy (na każde przewinienie powinna być odpowiednia ustawa). Quisque praesumitur bonus, donec probetur contrarium. Domniemywa się, że każdy działa w dobrej wierze (uchodzi za prawego), dopóki nie udowodni (mu) się czegoś przeciwnego. Volenti non fit iniuria. Chcącemu nie dzieje się krzywda. Sentencje pochodzą ze strony: http://www.justitia.pl/index.php 6
Bibliografia: Katarzyna Sójka Zielińska, Drogi i bezdroża prawa. Szkice z dziejów kultury prawnej Europy, Wrocław 2000. 7
www.nbp.pl