Obserwacja zajęć prowadzonych w szkole Nadzór pedagogiczny Dyrektora Szkoły Andrzej Janczy starszy wizytator Jedną z metod badań pedagogicznych jest obserwacja polegająca na planowanym i systematycznym postrzeganiu faktów, zdarzeń, procesów, zjawisk pedagogicznych, gromadzeniu informacji oraz ich interpretowaniu. Obserwacja, jak każda inna czynność badawcza, powinna być: 1. celowa; 2. planowa; 3. wyczerpująca, wnikliwa; 4. obiektywna. Wg Łobockiego obserwacji przydatne w badaniach pedagogicznych można podzielić na dwie kategorie: 1. obserwacje zaprogramowane (kategoryzowane) przewidziane są kryteria badania, stosuje się technikę obserwacji skategoryzowanej oraz technikę próbek czasowych lub 2. obserwacje swobodne (nieskategoryzowane) przydatna w badaniach jakościowych, jej techniki to opisowe arkusze obserwacyjne oraz obserwacje fotograficzne. Obserwator zajęć kieruje się niejednokrotnie własnymi doświadczeniami i zwraca uwagę przede wszystkim na to, co sam uznaje za ważne. Jakość badania jest zależna również od kompetencji osoby obserwującej: Kto wie więcej, także widzi więcej. Te uwarunkowania powodują, że obserwacje często nie są porównywalne ze sobą, nie poddają się łatwo standaryzacji. Istotna jest również analiza wyników obserwacji - wiedza wykorzystywana przy wyjaśnianiu jest oparta nie tylko na postrzeganiu, lecz wymaga myślenia i wnioskowania. W obserwacjach szkolnych prowadzonych przez Dyrektorów szkół warto poszukać odpowiedzi na pytania przydatne w zarządzaniu szkołą. Jestem zwolennikiem obserwacji nieskategoryzowanych, chociaż są trudniejsze w realizacji i wymagają solidnego przygotowania obserwatora. Poniżej prezentują kilka pomysłów dotyczących tematów takich właśnie obserwacji, dotyczących wielu aspektów pracy szkoły. Jaki schemat zajęć jest najczęściej stosowany na zajęciach lekcyjnych. Można wyróżnić dwa podstawowe schematy oparte na różnych porządkach: - sformułowanie problemów - motywowanie do pracy - działanie jako droga uczenia się - wspólne podsumowanie zajęć lub - zaznajomienie uczniów z materiałem uogólnienie utrwalenie - kształtowanie umiejętności i nawyków - wiązanie teorii z praktyką kontrola. 1
Każdy, z tych dwóch powyżej wskazanych, ma swoje źródło w literaturze. Pierwszy został opisany przez prof. Bolesława Niemierkę, autorem drugiego jest prof. Zbigniew Okoń. Ich stosowanie na konkretnej lekcji zależy od wielu czynników i jest zawsze wyborem nauczyciela. Należy jednak pamiętać, że zajęcia wg pierwszego schematu kształtują w uczniach samodzielność intelektualną, co jest korzystne z punktu widzenia kształtowania umiejętności uczenia się. Nie ma natomiast uzasadnienia, aby wyraźna większość zajęć w szkole charakteryzowała się organizacją wg drugiego schematu, chociaż szereg tematów można z powodzeniem tak realizować. W opisie zajęć będą więc charakterystyki obserwowanych zajęć, a w analizie ocena przeważających stylów pracy. Wykorzystane czasu przez uczniów na zajęciach Obserwacja dotyczy najbardziej znaczących czynności w działaniach edukacyjnych uczniów ich pracy. Wszystkie planowane działania nauczyciela wynikają z realizowanego programu nauczania. Każdy z uczniów ma więc do dyspozycji czas teoretycznie przydzielony mu przez nauczyciela na opanowanie pewnych umiejętności i wiadomości. Czas ten jest jednak już w trakcie zajęć okrojony o różne inne czynności, np. porządkowe. Czasem trwają one nawet kilkanaście minut (np. sprawdzenie obecności, kontrola zadań, pytania powtórzeniowe). Pozostały składa się również z czynności nauczyciela i czasu wykorzystywanego już przez poszczególnych uczniów. Obserwacji podlegać więc mogą takie elementy organizacji zajęć jak: czas planowany, czas wykorzystany już wyłącznie na działania związane z celem zajęć, czas zajęty przez uczniów i czas wykorzystany przez poszczególnych uczniów. Istotna będzie ocena możliwości realizacji celów zajęć w tym już realnym, obserwowanym czasie. Materialne czynniki wpływające na procesy edukacyjne w szkole W większości szkół w ostatnich latach zakupiono dużo pomocy dydaktycznych, w wielu klasach standardowym już wyposażeniem są tablice interaktywne, rzutniki. Poprawiła się znacząco dostępność do internetu w salach szkolnych. Przedmiotem obserwacji może być udział środków dydaktycznych w kształtowaniu umiejętności uczniów. Proponuję zwracać uwagę na następujący podział środków dydaktycznych: - pasywne (służą jedynie do odbioru informacji); - interaktywne (służące do odbioru, przekazu, kształtowania informacji). Wykorzystanie informatyzacji nie oznacza bowiem jakościowego wzrostu wykorzystania interaktywnych środków dydaktycznych. Niejednokrotnie tablica interaktywna zastąpiła wyłącznie tablicę klasyczną i jest w dalszym ciągu środkiem pasywnym. Warto zwrócić również uwagę na wykorzystanie technologii informatycznych w indywidualizacji nauczania i uczenia się. Kształtowanie umiejętności uczenia się Podstawa programowa kształcenia ogólnego wskazuje szereg podstawowych umiejętności niezbędnych w życiu. Jedna z nich to umiejętności uczenia się. Nie chodzi tu jednak o sztukę uczenia się tabliczki mnożenia, ale o postawę uczniów wobec nowych wyznań. Jest to więc konsekwencja i wytrwałość w uczeniu się, 2
przetwarzanie i przyswajanie nowej wiedzy i umiejętności, organizowanie własnego procesu uczenia się, (np.: efektywne zarządzanie czasem i informacjami, zarówno indywidualnie, jak i w grupach), poszukiwanie i korzystanie ze wskazówek, korzystania z wcześniejszych doświadczeń, wykorzystywanie i stosowanie wiedzy i umiejętności w różnorodnych kontekstach. Kompetencja obejmuje również świadomość własnego procesu uczenia się i potrzeb w tym zakresie, identyfikowania dostępnych możliwości oraz zdolność pokonywania przeszkód w celu osiągnięcia powodzenia w uczeniu się. Kluczowymi czynnikami w rozwinięciu tej kompetencji u danej osoby jest motywacja i wiara we własne możliwości. Niektóre z tych postaw można obserwować na zajęciach. Lekcję należy jednak opisywać z perspektywy ucznia, w kontekście działań nauczyciela, który buduje sytuacje dydaktyczne umożliwiające im np.: organizację własnego warsztatu pracy, poszukiwanie wiedzy w różnych źródłach czy wreszcie rozwiązywanie problemu. Takiej obserwacji nie można, w mojej opinii, zamknąć w ramach standaryzowanego arkusza obserwacji z dwuwartościową logiką odpowiedzi tak/nie. Obserwacja realizacji podstawy programowej na zajęciach lekcyjnych Kontrola realizacji podstawy programowej jest realizowana najczęściej od strony formalnej to przedmiot nadzoru Dyrektorów oraz samokontroli nauczyciela. Obserwacjom można natomiast poddać najważniejsze umiejętności kształtowane na zajęciach szkolnych. Warto wówczas zajęcia obserwować i opisywać w dwóch kontekstach: uwzględnianie zalecanych warunków i sposobów realizacji podstawy programowej oraz kształtowanie najważniejszych umiejętności opisanych w podstawie programowej. Przykładowy opis z arkusza obserwacji dotyczy zajęć chemii: Nauczyciel, w formie pokazu, wykonuje doświadczenia chemiczne, posługuje się prostym sprzętem laboratoryjnym i odczynnikami chemicznymi. Wyjaśnia przebieg prostych procesów chemicznych. Każe uczniom interpretować informacje, wyjaśniać zależności i związki przyczynowo skutkowe. Uczniowie formułują samodzielnie szereg wniosków. Nauczyciel pomaga im w tym. Uczniowie mają dużą samodzielność ( ). Wniosek: nauczyciel wykorzystywał warunki do realizacji podstawy programowej oraz (m. innymi) kształtował umiejętność myślenia naukowego. Warto również konfrontować w trakcie takich obserwacji opis niezbędnych warunków do realizacji programu nauczania z ich wykorzystaniem przez nauczyciela. Obserwacja samodzielności edukacyjnej uczniów Budowanie samodzielności uczniów, zwłaszcza w obszarze edukacji, to jedno z podstawowych i trudnych zadań. Rozwiązywanie problemów, które wykraczają poza standardowe zadania i pytania, nie jest mocną stroną wielu naszych uczniów. Potwierdziły to zresztą ostatnie wyniki badań PISA. Uczniowie w Polsce radzą sobie z zadaniami matematycznymi lepiej niż z rozwiązywaniem niestandardowych zadań, związanych np. z życiem codziennym. Tym bardziej ciekawe i rozwijające dla wielu szkół może być zestawienie wyników obserwacji z analizą osiągnięć uczniów na egzaminach i sprawdzianach zewnętrznych, zwłaszcza w zadaniach wymagających właśnie samodzielności. 3
Pytanie badawcze może brzmieć: jak wielu uczniom nauczyciel stwarza sytuacje, w których mogli być samodzielni w procesie uczenia się? Zajęcia zawsze warto opisywać z perspektywy ucznia. Samodzielność to, zagwarantowana przez nauczyciela, wolność uczniów w działaniach. Uczniowie mogą więc wybierać źródło informacji, z którego chcą skorzystać (np.: encyklopedia, słownik, internet), formę pracy (praca indywidualna, w parach, grupowa), zadanie, które chcą wykonać lub liczbę tych zadań, ich trudność, wybór zadania domowego, sposób notowania. Opis działań nauczyciela może zawierać natomiast takie elementy jak: dyskusja z uczniami dotycząca celów lekcji i ustalenie jej przebiegu, ustalenie metod pracy, modyfikacje toku lekcji i przyczyny tych modyfikacji, tworzenie sytuacji, w których uczniowie mogą wyrażać swoje opinie na temat problemów pojawiających się w trakcie pracy. Opis aktywności uczniów w trakcie takich zajęć to również informacja o ich samodzielności. W trakcie zajęć uczniowie: zabierają głos, podsumowują zajęcia, obserwowane są interakcje zachodzące pomiędzy nimi w trakcie pracy, uczniowie są konsekwentni w pracy nie zniechęcają się, przyjmują efekty swojej pracy i potrafią je wykorzystać do rozwiązywania nowego problemu. Obserwacja umiejętności współpracy uczniów Na zajęciach, które obserwowałem w czasie ostatnich 4 lat uczniowie często pracowali w grupach. W takich warunkach mogą uczyć się od siebie wzajemnie, wykorzystywać synergię wzajemnych relacji. Umiejętność współpracy to jedna z cech ważnych dla wielu pracodawców i dla rozwoju społecznego potencjału naszego kraju. Odnotowanie, iż uczniowie pracują w parach lub grupach nie pozwala jednakże na formułowaniu wniosków dotyczących skuteczności stosowania takiego rozwiązania. Uczniowie, rozmawiając między sobą, dzieląc się informacjami, razem rozwiązując zadania, wyjaśniając sobie nawzajem, dyskutując, spierając się uczą się od siebie wzajemnie. Jeżeli takie zachowania nie są obserwowane zastosowane rozwiązanie nie ma znaczenia dydaktycznego. Tylko interakcje zachodzące pomiędzy uczniami, ale związane z celem zajęć, dają możliwość, aby uczniowie uczyli się od siebie. Obserwacja sposobów określania celu zajęć Nauczyciele w moim liceum najczęściej rozpoczynali zajęcia od podania tematu zajęć. Były to czasy, w których mieliśmy jeszcze zeszyty i zapisywaliśmy je starannie (z numerem kolejnym, datą, co pilniejsze koleżanki nawet podkreślały je kolorowym pisakiem). Tematy dawały mi obraz pewnej ciągłości pracy na poszczególnych zajęciach i porządku. To ostatnie stwierdzenie nie straciło aktualności. Warto obserwować zajęcia pod kątem sposoby określania celu zajęć i formułowania oczekiwań w stosunku do uczniów. Nauczyciel zapisał temat zajęć na tablicy Czy uczniowie znają cel lekcji, czy tylko zapisali temat? Czy wiedzą po co uczą się tego, czego się uczą? Czy cel jest przez nich akceptowany? Wojny Punickie jako cel lekcji, nie są porywające dla ogółu uczniów. Ale czy wychodząc z tych zajęć mają świadomość, że zniszczenie Kartaginy, postać Hannibala, bezwzględność państwa rzymskiego dążącego do panowania nad innymi to kanon, który znajduje swoje odzwierciedlenie we współczesnych książkach, filmach, języku? Jaki był cel tej lekcji? Tego typu pytania są istotne na każdych zajęciach. Cel lekcji określa kierunek pracy i powoduje, że po ich zakończeniu uczniowie nie maja poczucia, iż dryfowali. 4
Czy nasza szkoła jest dobra? Wyniki uczniów (osiągnięcia poznawcze, emocjonalne, dalsze losy uczniów jako pochodna umiejętności uczenia się) zależą od wielu czynników. Na wiele z nich nie mamy wpływu. Szkoła jest jednym ze środowisk poznawczych ucznia i za nauczanie w klasie (np.: wykorzystanie czasu, jakość kształcenia i elastyczności kształcenia ) jest odpowiedzialna. Aby osiągać lepsze wyniki nie są konieczne wielkie zmiany systemowe. Trzeba zmieniać najpierw lekcje jeżeli jest taka potrzeba. Ale trzeba przede wszystkim wiedzieć, jak te lekcje są organizowane. Przykładów obserwacji szkolnych zajęć, opartych na standardowych formularzach, jest bardzo wiele. Warto szukać jednak własnej drogi i tworzyć wewnątrzszkolne badania, odpowiadające na jej istotne potrzeby. Proponowana tematyka nie wymaga przygotowywania skomplikowanych, kategoryzowanych arkuszy obserwacji. Można natomiast na ich podstawie formułować szereg wniosków dotykających istoty pracy szkoły. Bibliografia: 1. Łobocki Michał, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Oficyna wydawnicza Impuls Kraków 2009 r. 2. Niemierko Bolesław, Kształcenie szkolne. Podręcznik skutecznej dydaktyki, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007 r. 3. Niemierko Bolesław, Diagnostyka edukacyjna. Podręcznik akademicki. PWN, Warszawa 2009 r. 4. Rubacha Krzysztof, Metodologia badań nad edukacją, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008 r. 5. Materiały publikowane na stronie www.npseo.pl 5