Teoria treningu 45 Opracowanie programów i planów treningu jest nie tyle podstawowym obowiązkiem trenera, ile czynnością bez względnie konieczną, bez wykonania której podejmowanie pracy nie ma sensu. Piotr Bora Indywidualizacja struktury czasowej rocznego cyklu treningu sprintera klasy mistrzowskiej (artykuł dyskusyjny) Celem wprowadzenia do zagadnienia poruszonego w niniejszej pracy uznaliśmy za niezbędne krótkie omówienie podstawowych terminów, pojęć i zasad, które uwzględnia teoria treningu sportowego. Pracę treningową cechuje zmienność, a konsekwencją tego jest zasada okresowości. Należy ona do podstawowych zasad, na których opiera się proces treningu (11). Struktura treningu to układ (rozmieszczenie) elementów składowych procesu treningowego, ich wzajemne podporządkowanie i relacje tworzące całościowy system funkcjonalny. Sposób funkcjonowania systemu treningu stanowi łączny efekt funkcji po- Sport Wyczynowy 2010, nr 4/536
46 Piotr Bora szczególnych elementów oraz struktury (m.in. 8, 10, 15). Struktura czasowa ujmuje proces treningu w cykle o różnym czasie trwania. Reguluje ona rozkład pracy w czasie, w jej ramach umieszcza się zadania dotyczące kształtowania składowych stanu wytrenowania zawodnika, czyli elementów struktury rzeczowej (2, 12). W czasowej strukturze treningu zwykle wyróżnia się cykle: a) długie (makrocykle) wieloletnie, roczne, półroczne; b) średnie (mezocykle) składające się z określonej liczby mikrocykli; c) małe (mikrocykle) składające się z kilku jednostek treningowych oraz d) jednostkę treningową, jako najmniejsze ogniwo tej struktury. Tabela 1 Przykładowa struktura czasowa rocznego cyklu treningu z dwoma okresami startowymi w lekkoatletycznych konkurencjach szybkościowo-skocznościowych Okres Liczba mikrocykli Przygotowawczy 13-16 Startowy (hala) 5-7 Przygotowawczy 11-13 Startowy (stadion) 15-18 Przejściowy 6 Makrocykl (roczny) stanowi jeden z etapów wieloletniego planu (np. czteroletniego planu przygotowań olimpijskich). W tym okresie sportowiec ma zostać przygotowany do osiągnięcia zaplanowanego celu, po czym przystąpić do regeneracji sił fizycznych i psychicznych. W poszczególnych makrocyklach uwzględnia się ilość i jakość pracy oraz środki i metody treningu (6, 7, 15). L. P. Matwiejew twórca koncepcji periodyzacji rocznego cyklu treningowego (lata 60. ubiegłego wieku) oraz inni teoretycy wyróżniają w rocznym cyklu treningu trzy okresy: przygotowawczy (budowanie formy sportowej), startowy (zachowanie i stabilizacja formy sportowej), przejściowy (czynny wypoczynek oraz leczenie urazów). W lekkkoatletyce na ogół występują cykle roczne lub półroczne (tab. 1). W konkurencjach szybkościowo-skocznościowych (sprint, skoki) występują zwykle cykle półroczne. Taka budowa cykli treningowych pozwala na udział w zawodach halowych, po których rozpoczynają się przygotowania do sezonu letniego. Jeśli sezon halowy ulega skróceniu lub zawodnik dozna urazu, zalecane jest wprowadzenie krótkiego okresu przejściowego (3). Okres przygotowawczy jest najważniejszym i najtrudniejszym etapem całorocznego cyklu treningowego. Jego głównym zadaniem jest odpowiednie przygotowanie zawodnika do długiego i intensywnego okresu startowego. Następuje w nim wzrost sprawności funkcjonalnej organizmu (8). Mezocykl stanowi główną składową makrocyklu. Obejmuje okres od dwóch tygodni (najkrótszy czas trwania mezocyklu) do sześciu siedmiu tygodni (najdłuższy czas trwania mezocyklu).
Indywidualizacja struktury czasowej rocznego cyklu treningu sprintera... 47 Tabela 2 Struktura czasowa okresu przygotowawczego w rocznym cyklu treningu sprintera Nazwa mezocyklu Cele i zadania Czas trwania Wprowadzający Występuje na początku okresu przygotowawczego. 2-4 tygodnie Charakteryzuje się stopniowym wzrostem obciążenia treningowego, dużą różnorodnością i wszechstronnością środków treningowych. Podstawowy Drugi w kolejności, pełni główną rolę w okresie 4-6 tygodni przygotowawczym. Następuje wzrost intensywności i objętości obciążenia treningowego. Przy zachowaniu różnorodności i wszechstronności środków treningowych, następuje formowanie głównych elementów związanych z techniką ruchu. Przygotowania Jego cel to dalsze podnoszenie poziomu zdolności 2-3 tygodnie specjalnego motorycznych tych zwłaszcza, które mają bezpośredni wpływ na technikę ruchu. Przygotowania Jeden z ostatnich mezocykli okresu przygotowawczego. 3-4 tygodnie technicznego Jego zadanie - formowanie i doskonalenie pełnej techniki ruchu, przy zachowaniu osiągniętego bardzo wysokiego poziomu motorycznego. Przedstartowy Ostatni mezocykl okresu przygotowawczego, służy 2-3 tygodnie połączeniu osiągniętego wysokiego poziomu motorycznego i technicznego ze startami kontrolnymi. Budowa poszczególnych mezocykli zależy m.in. od poziomu sportowego zawodnika, okresu przygotowania, bazy treningowej, możliwości odnowy biologicznej. Należy podkreślić, iż oprócz przedstawionych mezocykli (tab. 2), można wyróżnić inne, związane z przebiegiem poszczególnych okresów treningowych. Do nich zaliczamy np. mezocykle: pośrednie (odbudowująco-przygotowawcze, odbudowująco-podtrzymujące), kontrolne (2, 3, 13, 14). Okres startowy Najważniejszym jego zadaniem jest stworzenie takich warunków, aby zawodnik mógł osiągnąć jak najlepsze rezultaty sportowe. Wysokie dyspozycje motoryczne stwarzają warunki do skupienia się na doskonaleniu u zawodnika techniki ruchu i umiejętności startowych (8). Praca treningowa jest wybitnie specjalistyczna i uwzględnia przygotowanie zawodnika do kolejnych startów. Długość przerw między startami zależy od przygotowania fizycznego i psychicznego oraz kalendarza imprez. Okres startowy dzieli się na trzy mezocykle o różnym czasie trwania oraz różnych zadaniach (tab. 3): Mezocykl startowy I jego budowa i rozłożenie akcentów treningowych zależy głównie od terminu i rangi zawodów. Zadaniem tego mezocyklu jest uzyskanie i utrzymanie pełnej
48 Piotr Bora gotowości startowej, z zachowaniem odpowiednio wysokiego poziomu motorycznego i technicznego. W czasie trwania tego mezocyklu występują zawody prestiżowe (m.in. Puchar Europy oraz mistrzostwa kraju). Zawodnicy muszą wypełnić minima kwalifikacyjne do głównych zawodów sezonu (igrzyska olimpijskie, mistrzostwa świata, czy Europy). Bezpośrednie przygotowanie startowe (BPS) jest specjalnym rodzajem mezocyklu w okresie startowym, którego celem jest adaptacja do warunków, w jakich będą rozgrywane priorytetowe zawody oraz pełna mobilizacja potencjalnych możliwości zawodnika na wyznaczony termin (1, 3, 4, 9, 14, 16 i in.).w strukturze BPS wyróżnia się trzy fazy (tab. 4): a) akumulacji (7-14 dni), w której powinna nastąpić odbudowa sił fizycznych i psychicznych zawodnika po cyklu poprzednich startów. W treningu przeważają środki wszechstronne o niskiej i średniej intensywności. Pod względem struktury przypomina ona skrócony okres przygotowawczy; b) intensyfikacji (14-21 dni) główną część BPS, której celem jest stworzenie potencjalnych warunków do podniesienia na wyższy poziom formy sportowej. Zmniejszeniu objętości obciążenia treningowego towarzyszy istotne zwiększenie jego intensywności. Dominują środki specjalne. Raz lub dwa razy w mikrocyklu mogą być stosowane treningi modelujące warunki startowe. Ważną rolę spełnia odnowa biologiczna oraz stała obserwacja stanu zdrowia i bieżąca kontrola stanu wytrenowania; c) transformacji (10-14 dni), mającą na celu uzyskanie szczytu formy oraz Okres Tabela 3 Przykładowa struktura czasowa rocznego cyklu treningu sprintera okres startowy stadion Startowy Mezocykle startowy I BPS startowy II Liczba mikrocykli 5-6 6 5 Ilość jednostek treningowych 4-5 6-9 4-5 Tabela 4 Przykładowa struktura BPS w rocznym cyklu treningu sprintera Okres Bezpośrednie Przygotowanie Startowe (BPS) Mezocykle akumulacja intensyfikacja transformacja Liczba mikrocykli 2 2-3 2 Ilość jednostek treningowych 4-5 6-9 4-5
Indywidualizacja struktury czasowej rocznego cyklu treningu sprintera... 49 aklimatyzację do miejsca, czasu i warunków rozgrywania głównych zawodów. Poszczególne jednostki treningowe, których czas trwania ulega skróceniu, charakteryzuje wysoka intensywność (4, 13). Ostatnia faza BPS może ulegać modyfikacjom ze względu na odległość miejsca przygotowań i rozgrywania zawodów. Duże odległości wymagają odpowiedniego czasu na przejazd, adaptację do zmian strefy czasowej i aklimatyzację, która trwa zazwyczaj 7-10 dni (4). Mezocykl startowy II jego budowa i sposób rozłożenia akcentów treningowych zależy głównie od kalendarza startów w zawodach. Zadaniem tego mezocyklu jest utrzymanie pełnej gotowości startowej, z zachowaniem odpowiednio niższego poziomu motoryki i wciąż wysokiego poziomu techniki ruchu. W czasie trwania tego mezocyklu nie występują zawody prestiżowe, możliwy jest więc również udział w innych konkurencjach szybkościowo-skocznościowych. Okres przejściowy Następstwem dwóch poprzednich okresów szkolenia jest okres przejściowy. Ta część makrocyklu treningu powinna służyć readaptacji oraz pełnemu wyleczeniu kontuzji, korekcji i kompensacji negatywnych skutków, jakie wywierają duże specjalistyczne obciążenie treningowe na układ ruchu zawodnika, a służą temu odpowiednie środki treningowe (5). Okres ten jest często traktowany niewłaściwie przez wielu zawodników i trenerów. Wielokrotnie zdarza się, że zawodnik odpoczywa, ale w sposób bierny (uwaga ta nie dotyczy przypadków leczenia kontuzji). Bierny odpoczynek nie jest wskazany ze względu na konieczność rozpoczęcia następnego okresu szkoleniowego z wyższego pułapu możliwości organizmu. Często, w tej części cyklu szkoleniowego, zawodnik usiłuje nadrobić braki z poprzednich okresów treningowych. W efekcie następuje zmęczenie fizyczne i psychiczne organizmu (3). Przy prawidłowej budowie cyklu szkolenia sportowego okres ten dzieli się na dwa mezocykle (tab. 5): czynnego wypoczynku stosuje się różnorodne formy ćwiczeń, znacznie odbiegające od prezentowanej konkurencji sportowej. Powinny one mieć głównie charakter zabawy. Poza odnową aparatu ruchu musi nastąpić także wypoczynek psychiczny. W trakcie tego mezocyklu wskazane są zabiegi odnowy biologicznej przyśpieszające pełną regenerację organizmu, Tabela 5 Przykładowa struktura czasowa rocznego cyklu treningu sprintera okres przejściowy Okres Przejściowy Mezocykle czynny wypoczynek przygotowanie do treningu Liczba mikrocykli 3 3 Ilość jednostek treningowych 2-3 2-3
50 przygotowania do treningu dochodzi do zwiększenia objętości ćwiczeń ogólnorozwojowych i ukierunkowania organizmu na wysiłek o charakterze wszechstronnym. Wskazane jest również pływanie, ze względu na środowisko wody. W tym czasie sportowiec powinien poddać się kontrolnym, okresowym badaniom lekarskim. Na zakończenie tego me zocyklu zawodnik powinien być w pełni przygotowany do podjęcia przygotowań do następnego sezonu. * Celem niniejszego artykułu jest charakterystyka struktury czasowej sprintera na poziomie mistrzowskim w wybranym makrocyklu szkolenia sportowego. Analizie poddano strukturę czasową treningu sprintera w sezonie 2006. Przed rozpoczęciem przygotowań do tego sezonu rekord życiowy zawodnika D. K. wynosił 10,45 s, a staż treningowy 5 lat. Należy podkreślić, iż właśnie Tabela 6 Charakterystyka wybranych parametrów zawodnika D. K. sezon 2006 Wiek Masa ciała Parametry Wysokość ciała Bieg na 60 m (hala) Bieg na 100 m Bieg na 200 m Skok w dal z miejsca 3-skok z miejsca Rzut kulą w tył (4 kg) Rzut kulą w przód (4 kg) Wielkość 20 lat 65 kg 176 cm 6,71 s 10,45 s 21,24 s 3,05 m 9,00 m 18,80 m 16,78 m Piotr Bora ukończył on wiek juniora. Był wielokrotnym me dalistą mistrzostw Polski w biegach sprinterskich (60 m, 100 m, 200 m) w różnych kategoriach wieku oraz srebrnym medalistą mistrzostw Europy juniorów mistrzostw świata juniorów oraz mistrzostw świata juniorów młodszych w biegach sztafetowych a także rekordzistą Polski juniorów młodszych w biegu na 100 m 10,54 s. Charakterystykę wybranych parametrów zawodnika przedstawia tab. 6. Podstawowe cele, jakie postawiono przed zawodnikiem w sezonie 2006, to: ustanowienie rekordu życiowego w hali 60 m; ustanowienie rekordu życiowego w biegach na 100 m i 200 m (stadion); zdobycie medali w Halowych Mistrzostwach Polski (Spała) oraz Mistrzostwach Polski Seniorów (Bydgoszcz); uzyskanie indywidualnej kwalifikacji (100 m) na Mistrzostwa Europy Goeteborg; uzyskanie kwalifikacji do finału (4 x 100 m) w imprezie głównej sezonu Mistrzostwa Europy. Poddany analizie okres szkoleniowy został podzielony na dwa makrocykle: hala i stadion. Makrocykl halowy obejmował okres od końca października 2005 roku do połowy marca 2006 roku. Sezon halowy składał się z 19 mikrocykli i został podzielony na dwa okresy: przygotowawczy i startowy (tab. 7).
Indywidualizacja struktury czasowej rocznego cyklu treningu sprintera... 51 W skład okresu przygotowawczego 12 mikrocykli, wchodziły następujące mezocykle: wprowadzający (2 mikrocykle), podstawowy (3 mikrocykle), przygotowania specjalnego (4 mikrocykle), przygotowania technicznego (3 mikrocykle). W analizowanym okresie przygotowawczym sprinter brał udział w dwóch zgrupowaniach o różnym charakterze i różnym czasie trwania. Miejscem pierwszego było Zakopane (mezocykl podstawowy), gdzie kształtowano głównie zdolności kondycyjne. Zawodnik ten, będąc już srebrnym medalistą (4 x 100 m) oraz finalistą (100 m) Mistrzostw Europy Juniorów w Kownie (2005 rok), nie podlegał jednak szkoleniu centralnemu PZLA. Kolejne zgrupowanie odbyło się w Spale (mezocykl przygotowania technicznego). Celem tego zgrupowania było podniesienie na wyższy poziom tych zdolności motorycznych, które decydują o wyniku sportowym w biegach krótkich. W okresie startowym zawodnik uczestniczył w zawodach krajowych i zagranicznych, biegając na dystansach 60 m i 200 m (tab. 8). Ten okres szkoleniowy (7 mikrocykli) sprinter rozpoczął zawodami w Luksemburgu (200 m), ustanawiając rekord życiowy 21,11 s. Był to wynik lepszy od rekordu w tej konkurencji na stadionie! Z uwagi na to, że dystans 200 m kilka lat temu, został wycofany z programu halowych mistrzostw świata i Europy, starty w tej konkurencji ograniczono. W następnych zawodach (Praga) ustanowił ponownie rekord życiowy, ale w biegu na 60 m 6,64 s. W kolejnych, silnie obsadzonych startach międzynarodowych (zawody EA oraz IAAF) w tej konkurencji uzyskiwał wyniki zbliżone do rekordu życiowego, zajmując miejsce I-III. Pod koniec lutego uczestniczył w Halowych Mistrzostwach Polski w Spale, gdzie zdobył złoty medal w biegu na 60 m 6,67 s i został powołany przez PZLA na Halowe Mistrzostwa Świata (Moskwa 10-12.03.2006 r.), mimo że nie wypełnił kryterium związku, które wynosiło 6,60 s. Po Halowych Mistrzo- Tabela 7 Struktura czasowa rocznego cyklu treningu sprintera D.K. makrocykl halowy 2006 Okres Makrocykl przygotowawczy Mezocykl przygotowania przygotowania wprowadzający podstawowy specjalnego technicznego startowy Liczba mikrocykli 2 3 4 3 7 Data 31.10.-13.11. 14.11.-4.12. 5.12.2005-2-22.01. 23.01-12.03. 2005 2005-1.01.2006 2006 2006 zgrupowanie zgrupowanie Zakopane Spała 18-27.11.2005 8-21.01.2006
52 Piotr Bora Lp. Tabela 8 Kalendarz startów sprintera D. K. w sezonie 2006 hala Data Miejsce Nazwa Konkurencja/ Zajęte zawodów zawodów zawodów /uzyskany wynik (s) miejsce 1 27.01.2006 Luksemburg Miting 200 m 21,23 (el) I 200 m 21,11 (F) 2 4.02.2006 Praga Miting 60 m 6,69 (el) I 60 m 6,64 (F) 3 11.02.2006 Walencja Miting 60 m 6,68 (el) III 60 m 6,66 (F) 4 17.02.2006 Dusseldorf Miting 60 m 6,71 (el) II 60 m 6,65 (F) 5 25.02.2006 Spała Halowe Mistrzo- 60 m 6,69 (el) I stwa Polski 60 m 6,67 (F) 6 26.02.2006 Spała Halowe Mistrzo- 200 m 21,48 (el) IV stwa Polski 200 m 21,84 (F) 7 5.03.2006 Lievin Halowy Puchar 60 m 6,73 III Europy 8 10.03.2006 Moskwa Halowe Mistrzo- 60 m 6,70 (el) X stwa Świata 60 m 6,64 (1/2 F) stwach Polski debiutował w Halowym Pucharze Europy (Lievin), gdzie zajął III miejsce. W Moskwie, podczas Halowych Mistrzostw Świata, zawodnik awansował do półfinału, wyrównał rekord życiowy (6,64 s) i zajął X miejsce. Było to najlepsze miejsce polskiego sprintera w historii startów w zawodach tej rangi. W strukturze czasowej analizowanego makrocyklu rocznego nie wystąpił okres przejściowy. Po zakończeniu mezocyklu startowego w hali rozpoczęto przygotowania do sezonu letniego 2006. Makrocykl letni został podzielony również na dwa okresy: przygotowawczy i startowy (tab. 9). Pierwszy z nich składał się z czterech mezocykli: podstawowego (3 mikrocykle), przygotowania specjalnego (3 mikrocykle), przygotowania technicznego (3 mikrocykle) oraz przedstartowego (2 mikrocykle). Okres ten był nieco krótszy (11 mikrocykli) niż w przypadku przygotowań do sezonu halowego. Inna była również jego struktura. Nie wystąpił mezocykl wprowadzający, a wprowadzono mezocykl przedstartowy. Przygotowania rozpoczęto od mezocyklu podstawowego. W tym czasie zawodnik D. K. uczestniczył w zgrupowaniu sportowym w Szczyrku, którego celem było kształtowanie zdolności kondycyjnych, jak również odpoczynek psychiczny, po zakończonym sezonie halowym. Kolejne zgrupowania odbyły się w Villa Real de Santo Antonio (Portugalia) mezocykl przygotowania specjalnego oraz w Spale mezocykl przygotowania technicznego. Należy zaznaczyć, że zawodnik ten
Indywidualizacja struktury czasowej rocznego cyklu treningu sprintera... 53 przebywał pierwszy raz na zgrupowaniu klimatycznym (zagranicznym). Wymagało to zmodyfikowania struktury czasowej treningu. Celem tych zgrupowań było podniesienie na wyższy poziom zdolności motorycznych, które decydują o rezultacie sportowym w tej konkurencji. Pod koniec okresu przygotowawczego (mezocykl przedstartowy) sprinter D. K. rozpoczął starty w zawodach (tab. 12). W pierwszych zawodach, podczas Akademickich Mistrzostw Polski, w biegu na 200 m ustanowił rekord życiowy (21,00 s). Podczas kolejnych, zawodów I ligi seniorów (Biała Podlaska 27.05.2006), ustanowił rekord życiowy w biegu na 100 m 10,17 s. Jest to rekord kraju zawodników do 23 lat oraz trzeci wynik w historii polskiego sprintu. Okres startowy (tab. 10) obejmował 14 mikrocykli i został podzielony na następujące mezocykle: startowy I 5 mikrocykli, BPS 6 mikrocykli, startowy II 3 mikrocykle. Mezocykl startowy I zawodnik rozpoczął od urazu (z powodu zmiany obuwia). Na szczęście, w niewielkim stopniu zakłóciło to program szkolenia. Najważniejszymi zawodami w tym okresie był Puchar Europy w Maladze. Podczas tych zawodów sprinter reprezentował Polskę w biegu na 100 m oraz w sztafecie 4 x 100 m (pierwsza zmiana). Biegu indywidualnego, mimo uzyskanego wyniku 10,30 s, nie można zaliczyć do udanych (VII miejsce). Natomiast sztafeta zwyciężyła w tych zawodach, z czasem Tabela 9 Struktura czasowa rocznego cyklu treningu sprintera D.K. makrocykl stadion 2006 Okres Mezocykle podstawowy Makrocykl przygotowawczy przygotowania przygotowania przedstartowy specjalnego technicznego startowy Liczba mikrocykli 3 3 3 2 14 Data 13.03.-2.04. 3.-23.04. 24.04.-14.05. 15-28.05 29.05.-3.09. 2006 2006 2006 2006 2006 zgrupowanie zgrupowanie zgrupowanie Szczyrk Portugalia Spała 15-25.03.2006 8-24.04.2006 7-14.05.2006 Tabela 10 Struktura czasowa rocznego cyklu treningu sprintera D. K. okres startowy sezon 2006 Okres Startowy Mezocykle startowy I BPS startowy II Liczba mikrocykli 5 6 3 Data 29.05.-3.07.2006 4.07.-13.08.2006 14.08.-3.09.2006
54 Piotr Bora Tabela 11 Struktura czasowa i rozkład akcentów w treningu sprintera D. K. w okresie BPS makrocykl stadion 2006 Mikrocykl poniedziałek wtorek środa czwartek piątek sobota niedziela 4-8.07.2006 Odnowa Siła I/II Gibkość + Rozruch Gibkość + ------------ I biologiczna + Skoczność + WS 10-14.07.2006 Siła I/II Szybkość Gibkość + WS ------------ Siła I Gibkość + II + Skoczność + Szybkość 15-23.07.2006 WS ------------ Siła II + ----------------- Zawody MPS Zawody MPS Zawody MPS III + skoczność 100 el., 100m F 200 m el. 200 m F 24-30.07.2006 -------------- Rozruch Siła I/II -------------- Zawody ------------ Zawody IV Leverkusen Norymberga 100 m 4 x 100 m 31.07.-6.08.2006 -------------- Siła I Szybkość Szybkość -------------- Siła II + --------------- V + Skoczność 7-13.08.2006 Zawody Zawody ------------ Siła II ------------ Zawody Zawody VI ME Goeteborg ME Goeteborg ME Goeteborg ME Goeteborg 100 m el., 100 m ½ F, 4 x 100 m el. 4 x 100 m F, 100 m ¼ F 100 m F, VI m II m Te same akcenty treningowe w poszczególnych mikrocyklach i jednostkach treningowych nie oznaczają, że stosowano te same ćwiczenia. Kolorami oznaczono: Akumulacja, Intensyfikacja, Transformacja 39,07 s. Kilka dni później D. K., udziałem w zawodach Super Grand Prix IAAF w Atenach, zakończył pierwszy mezocykl startowy sezonu 2006. Następnie rozpoczął przygotowania do głównej imprezy sezonu Mistrzostw Europy w Goeteborgu. Analizowany mezocykl bezpośredniego przygotowania startowego składał się z sześciu mikrocykli i trwał od 4.07. do 13.08.2006 r. (tab. 11). Należy zaznaczyć, że mezocykl bezpośredniego przygotowania do głównej imprezy sezonu znacznie różnił się od teoretycznych założeń dotyczących tego okresu szkolenia. Jedną z przyczyn był kalendarz imprez sezonu lekkoatletycznego. Na okres, w którym była przewidziana faza intensyfikacji przypadały Mistrzostwa Polski, w których zawodnicy musieli wykazać się już wysokim poziomem sportowym. W związku z tym musiał zmienić się charakter pracy treningowej w okresie przygotowań. Dwa pierwsze mikrocykle akumulacyjne 11 dni (4-14.07.2006 roku) realizowane były
Indywidualizacja struktury czasowej rocznego cyklu treningu sprintera... 55 Lp. na zgrupowaniu w Spale. Celem tego okresu była odbudowa potencjału motorycznego oraz jak największa odbudowa psychiczna po intensywnej pierwszej części sezonu. Treningi odbywały się raz dziennie, czasami zawierały dwa akcenty. W okresie tym były również trzy dni odpoczynku oraz zabiegi odnowy biologicznej. Następne dwa mikrocykle intensyfikacyjne 16 dni (15-30.07.2006 r.) realizowane były, choć tylko częściowo, na zgrupowaniu w Spale. Był to zdecydowanie najtrudniejszy i najbardziej obciążający, szczególnie psychicznie, etap przygotowań (niepewność startu w mistrzostwach kraju związana Tabela 12 Kalendarz startów sprintera D.K. w makrocyklu stadion 2006 Data Miejsce Nazwa Zajęte Wynik zawodów zawodów zawodów miejsce Mezocykl 1 21.05.2006 Warszawa Akademickie 200 m - 21,00 (+2,0) II Przed- Mistrzostwa startowy Polski 2 27.05.2006 Biała Liga 100 m - 10,17 (+1,3) Podlaska Seniorów 3 9.06.2006 Lille miting 100 m - 10,36 (+0,1) VII Startowy I 4 18.06.2006 Warszawa Memoriał 100 m - 10,46 (+0,8) III im. Janusz 4 x 100 m - 39,12 Kusocińskiego 5 24.06.2006 Szczecin Mecz Polska- 4 x 100 m - 38,68 -Niemcy 6 28.06.2006 Malaga Puchar 100 m - 10,30 (+2,6) VII Europy 4 x 100 m - 39,07 I 7 3.07.2006 Ateny miting 100 m - 10,27 el. (+2,3) 100 m - 10,39 F (-0,3) IX 8 21-23.07.2006 Bydgoszcz Mistrzostwa 100 m - 10,23 el. (+1,0) I BPS Polski 100 m - 10,20 F (+0,8) Seniorów 200 m - 20,87 el. (+0,4) 200 m - 20,95 F (+0,1) III 9 28.07.2006 Leverkusen miting 100 m - 10,37 (+1,6) III 10 30.07.2006 Norymberga miting 4 x 100m - 38,80 I 11 7-13.08.2006 Goeteborg Mistrzostwa 100 m - 10,37 el. (+0,2) Europy 100 m- 10,32 el. (+0,8) 100 m - 10,23 ½F (+1,5) 100 m - 10,21 F (+1,3) VI 4 x 100 m - 38,89 el. 4 x 100m - 39,05 F II 12 22.08.06 Linz miting 100 m - 10,40 (+0,1) VI Startowy 13 26.08.06 Paryż Decanation 100 m - 10,38 (+0,4) III II 14 2.09.06 Wrocław Liga Seniorów 200 m - 20,90 (+0,3) I
56 ze zmianą klubu i brakiem potwierdzenia przez PZLA przynależności do AZS-AWF Kraków). Pod koniec trzeciego mikrocyklu odbywały się Mistrzostwa Polski Seniorów w Bydgoszczy. Zawodnik wystartował w biegach na 100 m i 200 m. Pierwszą konkurencję wygrał, uzyskując bardzo dobry rezultat 10,20 s; drugi wynik w swojej karierze. W biegu na 200 m zajął trzecie miejsce z wynikiem 20,95 s. Dzień wcześniej, w eliminacjach, ustanowił rekord życiowy w tej konkurencji 20,87 s. Zawodnik D. K. nie uczestniczył w biegu sztafetowym 4 x 100 m. Udział tak młodego zawodnika we wszystkich konkurencjach biegów krótkich (100 m, 200 m, 4x100m), podczas mistrzostw trwających trzy dni, jest zbyt wielkim obciążeniem i niewskazanym ze szkoleniowego punktu widzenia. W czwartym mikrocyklu BPS wystartował w Leverkusen w biegu na 100 m 10,37 s. oraz, dwa dni później, w biegu sztafetowym 4 x 100 m (Norymberga). Był to pierwszy start w tej konkurencji (4 x 100 m) od ponad miesiąca. Ostatnie dwa mikrocykle transformacji trwały 14 dni (31.07.-13.08.2006 r.) i były realizowane w Gdańsku (konsultacje) oraz w Goeteborgu w miejscu rozgrywania imprezy głównej sezonu 2006. W tym okresie znacznie zmniejszyła się objętość treningów. W dalszym ciągu zawodnik trenował raz dziennie, mając łącznie pięć dni odpoczynku. W ostatnim mikrocyklu BPS odbyły się Mistrzostwa Europy, w których sprinter D. K. uczestniczył w biegach na 100 m (cztery razy) oraz 4 x 100 m (dwa razy). W tej pierwszej konkurencji zajął VI miejsce, uzyskując w finale wynik 10,21 s. W sztafecie (biegł na Piotr Bora ostatniej zmianie), wraz ze starszymi kolegami zdobył srebrny medal. Był to największy, zarówno indywidualny, jak i zespołowy sukces w karierze zawodnika D. K. Tak duża liczba startów w zawodach wysokiej rangi wywołała u sprintera duże zmęczenie fizyczne i psychiczne. W związku z tym, kolejny mezocykl startowy II, trwał stosunkowo krótko, tylko trzy tygodnie. Zawodnik uczestniczył trzy razy w zawodach, w tym dwa razy w biegu na 100 m (10,40 s; 10,38 s). Sezon zakończył tak, jak rozpoczął biegiem na 200 m, uzyskując rezultat 20,90 s. Ten, tak krótki mezocykl, był świadomym działaniem szkoleniowym, wyrazem respektu dla zasady indywidualizacji treningu. Chodzi o to, by nie dopuścić do stanu przeciążenia i przetrenowania lub urazu i zniweczenia dotychczasowego wysiłku zawodnika i wkładu pracy trenera (4). Skutkiem częstych i maksymalnych wysiłków startowych, którym towarzyszy wysokie napięcie psychiczne przy niepełnym wypoczynku, u coraz większej liczby zawodników stwierdza się stany przeciążenia (nierzadko także przetrenowanie) i niestabilność formy (11). Aby uniknąć takiej sytuacji w planie szkoleniowym sprintera D. K. maksymalnie skrócono drugi mezocykl startowy. Następny okres szkolenia przejściowy rozpoczął się tuż po ostatnich zawodach i obejmował sześć mikrocykli. Został podzielony na dwa mezocykle: czynnego wypoczynku gdzie stosowano ćwiczenia znacznie odbiegające charakterem od specjalizacji zawodnika. Cechowała je niewielka objętość oraz bardzo niska intensywność. Ponadto, w celu profilaktyki
Indywidualizacja struktury czasowej rocznego cyklu treningu sprintera... 57 układu ruchu, prowadzono zajęcia na pływalni. W trakcie tego mezocyklu prowadzono również zabiegi odnowy biologicznej. Podczas zakończonego sezonu zawodnik nie doznał urazu, więc nie było konieczności prowadzenia leczenia. przygotowania do treningu w naturalny sposób zwiększono objętość zajęć sportowych. Zawodnik, będąc studentem AWF, uczestniczył w zajęciach z tzw. przedmiotów praktycznych (zespołowe gry sportowe, gimnastyka, pływanie, lekkoatletyka zajęcia ogólnorozwojowe lub konkurencje sportowe odbiegające od sprintu). Pod koniec okresu przejściowego zawodnik był przygotowany psychicznie i fizycznie do podjęcia przygotowań do następnego sezonu lekkoatletycznego. * Struktura czasowa rocznego cyklu treningu sprintera została zaprojektowana zgodnie z zasadami teorii treningu sportowego. W trakcie realizacji planu szkoleniowego musiało jednak dojść do jego korekty. Nastąpiła ona z uwzględnieniem aktualnej dyspozycji zawodnika. Można przypuszczać, iż był to jeden z czynników, który przyczynił się do pomyślnego wypełnienia zadań sezonu 2006 oraz uzyskania wysokich rezultatów sportowych. Piśmiennictwo 1. Bora P., Ozimek M., Staszkiewicz R.: The strength training of direct starting preparation in junior triple jump [w:] Load Optimation In Physical and Sports Education, Bratislava 2004. 2. Bora P.: Skoki [w:] Gabryś T., Borek Z. (red.): Lekkoatletyka. Podręcznik dla studentów, nauczycieli i trenerów. Skoki, rzuty i wieloboje. Katowice 2007, cz. II. AWF, s. 5-84. 3. Bora P.: Struktura czasowa treningu w lekkoatletycznych konkurencjach szybkościowo-skocznościowych w rocznym okresie szkolenia sportowego. Forum Trenera 2008, 2 (9), Warszawa, COS. 4. Kielak D.: Bezpośrednie przygotowanie startowe oczekiwania i wątpliwości. Sport Wyczynowy 2004, 3-4. 5. Kosendiak J.: Projektowanie cykli treningowych w zespołowych grach sportowych. Sport Wyczynowy 2006, 1-2. 6. Lasocki A.: Podstawowe wiadomości o treningu lekkoatletycznym. Sportpress. Warszawa 1998. 7. Lasocki A.: Trening w skokach lekkoatletycznych. Sportpress, Warszawa 2002. 8. Maćkała K., Kowalski P.: Trening biegów krótkich. Założenia teoretyczne i implikacje praktyczne. Wrocław 2007, AWF. 9. Michalski W.: Bezpośrednie przygotowanie startowe juniorów uprawiających skok wzwyż [w:] Lekkoatletyka w teorii i praktyce. Gdańsk 2001, AWF. 10. Naglak Z.: Metodyka trenowania sportowca. Wrocław1999, AWF. 11. Pac-Pomarnacki A.: Zasada okresowości fundament struktury cyklu treningowego (1). Sport Wyczynowy 2006, 7-8. 12. Raczek J.: Podstawy szkolenia sportowego dzieci i młodzieży. RCMSKFiS, Warszawa 1991. 13. Ratkowski W.: Struktura czasowa treningu w konkurencjach lekkoatletycznych [w:] Lekkoatletyka; skoki, rzuty, wieloboje. Gdańsk 1995, AWF. 14. Sozański H., Tomaszewski R.: Skoki lekkoatletyczne. RCMSKFiS, Warszawa 1995. 15. Sozański H. (red.): Podstawy treningu sportowego. Warszawa 1999, COS. 16. Ważny Z.: Leksykon treningu sportowego. Studia i Monografie. Warszawa 1994, AWF. Dr Pi o t r Bo r a Kat e d r a Te o r i i i Metodyki Lekkiej Atletyki Akademii Wychowania Fizycznego w Krakowie
58 Opis przypadku, czyli o problemie natury ogólnej Forma wypowiedzi, przyjęta przez Autora, tzw. opis przypadku (case study), jest dobrze znana nie tylko w medycynie, ale i w publikacjach naukowych. Niczym nie ustępuje pod względem wartości innym formom wypowiedzi. Tym bardziej, że ów przypadek stanowi zwykle ilustrację jakiegoś szerszego zjawiska. Zagadnienie, które opisuje P. Bora to planowanie cyklu szkolenia, czyli podstawowa, można rzec rutynowa czynność w zakresie obowiązków zawodowych trenera. Jego praca bez planu byłaby bezsensowna i chaotyczna, nie do opanowania. Plan jest pochodną sformułowanych wcześniej przez trenera założeń szkoleniowych i celu (celów). Powinien uwzględniać realną ocenę warunków i możliwości, dotyczy zawodnika oraz tego, co go otacza. Środkiem do osiągnięcia celu (-ów) szkoleniowych jest program szkolenia, czyli treści treningów ujęte w elementy planu (mezo- i mikrocykle), odpowiednio rozmieszczone w czasie (periodyzacja). W ten sposób powstaje struktura czasowa cyklu szkoleniowego, odmienna dla każdego zawodnika, swoista. Planowanie pracy szkoleniowej rutynowa, jak ją nazwaliśmy, czynność trenera bywa zarazem najtrudniejszym zadaniem do wykonania. Większość niepowodzeń sportowych, niemożność osiągnięcia zakładanych wyników, bierze się właśnie stąd, z błędnych projektów planów szkolenia. Dlaczego pod tytułem artykułu Piotra Bory znalazł się dopisek dyskusyjny? Dlatego, bo temat ten nosi taki charakter. Dróg realizacji danego celu przez danego zawodnika może być kilka (żeby nie powiedzieć wiele). Do budowy struktury szkolenia można stosować różne podejścia. Trener kieruje się zwykle własnym doświadczeniem (tak postępuje większość trenerów), ale warto, aby korzystał również z wiedzy teoretycznej. Mimo iż tzw. teoria treningu nie jest systemem kompletnym i zamkniętym. W pewnych miejscach opiera się na niezbyt silnych dowodach naukowych, ale systematycznie poszerza swój zakres, co jest obiecującą perspektywą. I dlatego warto po nią sięgać. Szereg zasad sformułowanych przez teorię treningu przeszło próbę czasu, okazały się stabilne i trwałe, m.in. zasada zmienności (jest programowana na kilku poziomach: dziennym, tygodniowym, sezonowym) i progresji obciążeń czy zasada indywidualizacji, ale gdy chodzi o zasady periodyzacji treningu, to mamy tu do czynienia z permanentną ewolucją koncepcji. I dlatego na ten temat warto rozmawiać. Historycy dowodzą, że o periodyzacji treningu można mówić już w odniesieniu do sportu antycznego. Coraz wyraźniej manifestowała się ona w przygotowaniach zawodników czołowych państw do igrzysk olimpijskich. W latach 60. uczony radziecki, L. P. Matwiejew, uogólniając doświadczenia praktyki sportu swego kraju i zagranicy
Indywidualizacja struktury czasowej rocznego cyklu treningu sprintera... 59 wysunął koncepcję periodyzacji treningu, później nazwaną klasyczną. Matwiejewowski model periodyzacji składał się z sekwencji trzech zasadniczych, i w miarę proporcjonalnych czasowo okresów (w tych uwzględniał dodatkowe fazy). Dziś przez większość teoretyków uznany za przestarzały i nieprzydatny. Chodzi głównie o to, że obecnie przeważającą część struktury rocznego cyklu szkolenia zajmuje okres startowy, obfitujący w liczne zawody, zaś pozostałe okresy zostały zredukowane do minimum. W swoim trzyczęściowym modelu rocznego cyklu treningu/szkolenia Matwiejew przewidywał jeden okres startowy i jedne zawody główne. Poprzedzał go okres przygotowawczy, a zamykał przejściowy. Ten klasyczny model periodyzacji treningu przechodził później wielokrotne modyfikacje, ponieważ głównym czynnikiem, który rzutuje na strukturę rocznego cyklu treningu jest liczba i terminy zawodów (różnej kategorii i rangi). Do nich dostosowana być musi liczba okresów startowych, a do nich, z kolei, pozostałych mezo- i mikrocykli, czas ich trwania i charakter, środki treningowe, fazy odpoczynku i odnowy, itd. O strukturze periodyzacji decyduje również charakter dyscypliny sportu, dominujące przejawy cech niemotorycznych zawodników typowych jej przedstawicieli. Inaczej bowiem przebiega proces kształtowania i rozwoju zdolności szybkościowych, siłowych, czy adaptacja do obciążeń służących rozwojowi mocy mięśniowej, inaczej wytrzymałości. Matwiejewowska koncepcja periodyzacji miała odpowiadać, uważa część specjalistów, sportom, w których dominującymi dyspozycjami motorycznymi są szybkość, siła i moc. Nie sprawdzała się w sportach o podłożu wytrzymałościowym. Ale czy ten zarzut jest słuszny i czy może podważyć całą koncepcję? W związku z wymaganiami, jakie stawia współczesny sport, a konkretnie system współzawodnictwa sportowego zagęszczenie zawodów i wydłużenie w czasie okresu startowego w cyklu rocznego treningu, pojawiła się koncepcja tzw. periodyzacji blokowej. Jej Autorem jest W. Issurin. Trzeba przy tym wyraźnie zaznaczyć, że odpowiada ona zawodnikom wysokiego wyczynu, klasy mistrzowskiej, biorącym udział w zawodach najwyższej rangii międzynarodowej. Przyjęcie koncepcji periodyzacji blokowej powoduje, że inaczej wygląda budowa (struktura czasowa) rocznego cyklu szkolenia. Inny charakter i treść mają mezo- i mikrocykle treningowe (zwłaszcza mikrocykle przedstartowe). Trener i jego zawodnik nie obawiają się zmian (nawet ostrych) dyspozycji psychofizycznej, wielokrotnego przygotowywania się do zawodów i siły bodźców startowych. Musi natomiast być przestrzegana zasada zmienności obciążeń i odpoczynku i hierarchia prób startowych prowadzących do celu, czyli maksymalnych osiągnięć w odpowiednim czasie (terminie). W obrębie wymienionych tu koncepcji periodyzacji treningu istnieje obszerne pole dla wykazania przez trenera inwencji twórczej. Albowiem każdy plan szkolenia przygotowany dla jego zawodnika jest jego dziełem autorskim jedynym i niepowtarzalnym. Szereg zagadnień periodyzacji treningu wciąż pozostaje nierozstrzygniętych i dlatego dyskusja wydaje się być właściwym sposobem poszukiwania racjonalnych rozwiązań. Andrzej Pac-Pomarnacki