Jerzy Staszewski Sosnovec UDK 811.162.1'373.46:51 TERMINY NAUKOWE UTWORZONE NA PODSTAWIE POLSKIEJ TERMINOLOGII MATEMATYCZNEJ Glavna zna~ilnost poljske matemati~ne terminologije je njen popolnoma slovanski zna~aj. Tega dejstva pa ne moremo pripisati kaki puristi~ni tendenci, saj so te poljski jezikovni politiki povsem tuje. Zdi se, da se je matemati~na terminologija razvijala spontano, novonastale termine pa je javnost hitro sprejemala. Opaziti je mogo~e celo o`ivitev nekaterih arhaizmov, ki v drugih kontekstih ne bi bili mogo~i, tu pa so u~inkovito onemogo~ili dvopomenskost. Konsekventno jih je uporabljala t. i. Poljska {ola (S. Banach, H. Steinhaus), ob njej pa tudi logiki (K. Adjukiewicz). Ta terminologija predstavlja solidno bazo temeljnih pojmov, ki pogosto prehaja tudi v pojmovnik drugih ved (npr. filozofije in lingvistike). Prispevek obravnava specifi~ni zna~aj poljske matemati~ne terminologije, ki se razlikuje od terminologij, uporabljenih v ostalih slovanskih jezikih. Avtor `eli pojasniti fenomen neproblemati~nega prehajanja tega izrazja v druge subkode in v vsakdanjo govorno prakso. Matemati~ne termine primerja s tehni{kimi (ki so v glavnem izposojeni iz drugih jezikov) in izrazjem biolo{ke znanosti (kjer gre v glavnem za umetno tvorjene izraze). Avtor meni, da je mogo~e vi{jo stopnjo ekspanzije matemati~nih pojmov (v primerjavi s prehodno mo~jo tehni~ne in biolo{ke terminologije) pojasniti z njenim spontano razvijajo~im se doma~im zna~ajem. terminologija, strokovni jezik, matematicna terminologija, subkodi, revitalizacija arhaizmov The main characteristic of Polish mathematical terminology is its completely Slavic nature. This can not be attributed to purist tendencies, as these are completely absent from Polish language policy. It seems that the mathematical terminology developed spontaneously and that the new terms were quickly accepted by the public. It is even possible to find the revival of certain archaisms that would not be possible in another context, but which here effectively make ambiguity impossible. Consequently, they are used by the so-called Polish school (Banach, Steinhaus) and by logicians (Adjukiewicz). This terminology represents a solid foundation of basic concepts that often get transferred into other disciplines, such as philosophy and linguistics. The paper discusses the particular character of Polish mathematical terminology, which differs from that used in other Slavic languages. The author would like to clarify the reason for the non-problematic transfer of these terms into other sub-codes and into everyday use. Mathematical terms are compared with those from technology (which are largely borrowed from other languages) and biology (which are mainly artificially created expressions). The author believes that the higher level of expansion of mathematical concepts (in comparison with the transitional strength of technical and biological terms) can be explained by their domestic, spontaneous nature. terminology, technical language, mathematical terminology, sub-codes, revival of archaisms OBDOBJA 24 531
1 Podstawow¹ cech¹ polskiej terminologii matematycznej jest jej niemal czysto s³owiañski charakter. Dotyczy to zarówno podstawowych terminów matematycznych, jak i specjalistycznych okreœleñ u ywanych w analizie matematycznej, algebrze wy szej, czy geometrii analitycznej. 1.1 Przyk³ady podstawowych terminów matematycznych: prosta, krzywa, k¹t, wielok¹t, poziomy, pionowy, prostopadl³y, równoleg³y, licznik, mianownik, œrodkowa, szeœcian, prostopad³oœcian, sto ek, pierwiastek, potêga, wspó³czynnik. 1.2 Przyk³ady terminów z analizy matematycznej: ci¹g, zbie noœæ, rozbie noœæ, ca³ka, ró niczka, granica, przestrzeñ, wielomian, przybli anie, zwartoœæ, ci¹g³oœæ, podci¹g, warunki brzegowe, pochodna, ograniczonoœ, uwik³anie w równanie, dziedzina, noœnik. 1.3 Przyk³ady terminów z geometrii analitycznej: p³aszczyzna, czworoœcian, bry³a, wieloœcian, przekrój, rzut, k³ad, rzutnia, wykreœlny, rzutowaæ, wymiarowoœæ, uk³ad wspó³rzêdnych, wymiar, krzywizna, krzywa zwyrodnia³a. 1.4 Przyk³ady terminów z algebry: liczba urojona, rzeczywista, wymierna, doskona³a, odwzorowanie, przekszta³cenie, przeliczalnoœæ, wyznacznik, macierz. 1.5 Przyk³ady podstawowych terminów matematyczno-logicznych: twierdzenie (ros. teorema), pewnik (ros. aksioma), zasada (ros. princip), wzór (ros. formula), czynnik (ros. faktor). 2 Okreœlenie s³owiañski charakter nale y rozumieæ oczywiœcie nie jako brak europeizmu, lecz jedynie wiêksz¹ w porównaniu z innymi jêzykami s³owiañskimi iloœæ powsta³ych form o charakterze rodzimym. Jest to o tyle zastanawiaj¹ce, e tendencje purystyczne s¹ w jêzyku polskim nieporównywalnie mniejsze ani eli w innych jêzykach s³owiañskich (czeski, s³oweñski, chorwacki), a udzia³em form rodzimych terminologia matematyczna wyróznia siê pozytywnie na tle innych terminologii naukowych. Rodzime formy powsta³y spontanicznie, ingerencja jêzykoznawców ze wzglêdu na hermetyczny charakter tej dziedziny wiedzy nie mog³a byæ wielka. Co wiêcej, podstawowe terminy powsta³y w epoce, gdy jêzyk polski nie mia³ statusu jêzyka pañstwowego, a funkcjonowanie polskich instytucji bylo niezwykle ograniczone. Istotn¹ cech¹ polskiej terminologii matematycznej jest jej trwa³oœæ bêd¹ca skutkiem przyswojenia, akceptacji przewa nie udanych pod wzglêdem s³owotwórczym propozycji. Terminy matematyczne nie ulegaj¹ w zasadzie istotnej korekturze. Na marginesie wspomnieæ mo na o formach ewidentnie gwarowych, czego przyk³adem mo e byæ u ycie czasownika wybraæ w sensie wyj¹æ typowe dla gwary 532 OBDOBJA 24
lwowskiej, np. z ci¹gu wybraæ podci¹g zbie ny. Wymieniæ tu mo na funkcjonuj¹ce w argonie naukowym okreœlenia banachy, hilberty w sensie przestrzeñ Banacha, przestrzeñ Hilberta, transfourierowaæ tj. dokonywaæ transformacji Fouriera. 3 Bardzo charakterystyczn¹ cech¹ polskiej terminologii matematycznej jest o ywienie w niej pewnych archaizmów jêzykowych tak leksykalnych, jak i morfologicznych. Niektóre ze wspomnianych tu archaizmów leksykalnych faktycznie nie funkcjonuj¹ poza matematycznym kontekstem. Klasycznymi przyk³adami by³by tu terminy: macierz (ang. matrix), silnia (ang. factorial), noœnik (ang. carrier), wyznacznik (ang. determinant). Niekiedy mamy do czynienia z u yciem jako terminów matematycznych archaizmów wprawdzie obecnych w jêzyku potocznym, jednak e wykazuj¹cych wzglêdnie nisk¹ czêstotliwoœæ. W tej kategorii mo na by wskazaæ jako przyk³ady terminy: funkcja uwik³ana (ang. implicit function), krzywa zwyronia³a (ang. reduced curve), pochodna (ang. derivative), ró niczka (ang. differential), ca³ka (ang. integral). Szczególnie wyraÿne jest o ywienie w jêzyku matematyki ca³ej kategorii fleksyjnej faktycznie istniej¹cej tylko teoretycznie w jêzyku potocznym. Idzie tu o oboczn¹ koñcówkê -ij/-yj gen.pl. rzeczowników rodzaju eñskiego zakoñczonych w nom. sing. na -ja. Istnieje ona w jêzyku mówionym tylko teoretycznie obok jedynie faktycznie u ywanej koñcówki gen. pl. -ii/-ji, identycznej z koñcówk¹ gen. sing. Jêzyk matematyki wykorzystuje tê archaiczn¹ koñcówkê dla wyeliminowania dwuznacznoœci: linii (gen.sing.), linij (gen.pl), funkcji (gen.sing.), funkcyj (gen.pl), mutacji (gen.sing.), mutacyj (gen.pl.), dystrybucji (gen.sing.), dystrybucyj (gen.pl). 4 Terminy matematyczne w naturalny sposóbprzenikaj¹ do innych dziedzin wiedzy tak nauk œcis³ych, jak przyrodniczych i humanistycznych, a stamt¹d do jêzyka publicystyki i ( w coraz wiêkszym stopniu) do jêzyka potocznego. W wyniku tego procesu polski jêzyk publicystyki (o ile jest on staranny) wyróznia siê na tle innych jêzyków s³owiañskich stopniem wykorzystania rodzimych terminów naukowych wywodz¹cych siê z jêzyka matematyki. Mo na to zilustrowaæ typowymi przyk³adami wystêpuj¹cymi z wielk¹ czêstotliwoœci¹ w jêzyku potocznym: pionowy, poziomy, zwartoœæ, rozproszenie, rzutowaæ, przek³adaæ siê, prze³o enie, byæ pochodn¹, potêgowaæ, odwzorowywaæ, ogniskowaæ, warunki brzegowe, sprowadzaæ do wspólnego mianownika. OBDOBJA 24 533
Z punktu widzenia jêzykoznawstwa istotne bêdzie przenikanie okreœleñ pochodz¹cych z terminologii matematycznej do lingwistyki, najczêœciej za poœrednictwem okreœleñ u ywanych w logice, jak na przyk³ad: powszechny (ang. universal), powszechniki (ang. universals, ³ac. universalia), przes³anka wniosek (³ac. premissum conclusso), oznaczony nieoznaczony (ang. determinate indeterminate), wyznaczaæ (ang. enumerate), rz¹dek (ang. string), rzeczywisty (ang. real), zasady formowania (ang. rewrite rules), zasady przekszta³cania (ang. trasformations), to samoœæ (ang. identity), punkt odniesienia (ang. point of reference). Godnym odnotowania (a nie odnosi siê to jedynie do terminów jêzykoznawczych) jest fakt, e u ytkownik jêzyka polskiego rozmawiaj¹c po polsku ze S³owianinem lubznaj¹cym polski cudzoziemcem odruchowo preferuje terminy miêdzynarodowe, je eli ma do dyspozycji dublety terminologiczne. Mamy wiêc do czynienia ze specyficzn¹ odmian¹»special Polish«. Zjawisko to jest byæ mo e bliskie sytuacji jêzykowej, gdy terminy rodzime zarezerwowane sa dla rzeczy i zjawisk»swojskich«: Rzeczpospolita (tylko Polska) republika (ka dy inny kraj), Sejm (tylko Polska) parlament (ka dy inny kraj), pose³ deputowany, oszo³om fanatyk, nawiedzony maniak. Z podobnym (zewnêtrznie) zjawiskiem mamy do czynienia w przypadku tekstów pseudonaukowych (tzw. naukawych), gdzie nasycenie ich obcojêzycznymi terminami ma sprawiaæ na odbiorcy fachowoœci i kompetencji. Pobie ne nawet zestawienie polskiej terminologii logicznej z rosyjsk¹ (inne jêzyki s³owiañskiej z racji z niewielkiego udzia³u rodzimych terminów w tej dziedzinie wiedzy nie dostarczaj¹ tu odpowiedniej liczby przyk³adów) wykazuje pewn¹ przewagê wyrazów rodzimych w terminologii polskiej (choæ bywaj¹ równie przyk³ady odwrotne). Mo na to zilustrowaæ nastêpuj¹cymi przyk³adami, w których polskiemu wyrazowi rodzimemu odpowiada w rosyjskim termin miêdzynarodowy: równowa noœæ (ros. ekvivalentnost ), stosunek przechodni (ros. tranzitivnoe otnošenije), stosunek zwrotny (ros. refeksivnoe otnošenije). Odwrotne przyk³ady s¹ bardzo nieliczne: aksjomat ekstensjonalnoœci (ros. aksioma objomnosti) 5 Nie mo e zatem dziwiæ fakt, e spójna, w du ym stopniu rodzima terminologia matematyczna sta³a siê wzorcem (ang. pattern) dla opisu nowych zjawisk niekoniecznie przedstawianych naukowo, wyra anych w jêzyku potocznym i staje siê punktem odniesienia (ang. point of reference) dla ich kategoryzacji. Frekwencja 534 OBDOBJA 24
u ywanych w jêzyku potocznym (i odmianach do niego zbli onych, jak jêzyk publicystyki i internetu) jest tak znaczna, i mo na zaryzykowaæ twierdzenie, e konkuruj¹ one skutecznie z odniesieniami do literatury i historii, staj¹ siê bardziej przejr yste i uniwersalne. Zjawisko (ang. phenomenon) to niemal nie jest dostrzegane w procesie nauczania jêzyka. Jego nieuwzglêdnianie prowadzi do trywializacji (czêsto wrêcz infantylizacji) wypowiedzi w jêzyku nauczanym. Rutynowe metody nauczania sprowadzaj¹ siê do opanowania elementarnego s³ownictwa i podstaw gramatyki. Tematyka konwersacji dotyczy poza codziennymi sytuacjami podawania podstawowych faktów z historii kultury, rozumianej wy³¹cznie jako literatura i historia narodu. Dorobek nauk œcis³ych, ich terminologia, obecna wyraÿnie w potocznych odmianach jêzyka mówionego pozostaje ca³kowicie poza polem uwagi organizatorów nauczania i popularyzatorów kultury kraju. Jest to zastanawiaj¹ce o tyle, e w przypadku popularyzacji kultury polskiej, literatura nie jest t¹ dziedzin¹, w której (mimo nagród Nobla) mo na mówiæ o osi¹gniêciach na œwiatowym poziomie, a takim jest dorobek polskiej szko³y matematycznej. Nie jest niestety czêsto uwzglêdniany podstawowy model porz¹dkowania rzeczywistoœci oparty na kategoriach okreœlonych rodzimymi nazwami. Literatura GO B, Z., HEINZ, A., POLAÑSKI, K., 1968: S³ownik terminologii jêzykoznawczej, Warszawa: PWN. Ma³a encyklopedia logiki, 1970. Red.W. Marciszewski. Wroc³aw, Warszawa, Kraków: Ossolineum. QUINE, Willard Van Orman, 1974: Logika matematyczna. Warszawa: PWN. OBDOBJA 24 535