mądrze o przyszłości e m e r y t u r y Analiza systemu emerytalnego za pomocą narzędzi isword Materiał szkoleniowy Materiały współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Materiały współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego Materiał szkoleniowy powstał w ramach projektu isword Innowacyjny System Wspierania Oceny Regulacji i Decyzji Inwestycyjnych ul. Rejtana 15 lok. 28 02-516 Warszawa tel. +48 22 629-33-82 faks +48 22 395-50-21 ibs@ibs.org.pl www.ibs.org.pl
Spis treści 1 Wstęp 4 2 Uruchamianie narzędzia 6 2.1 Obsługiwane wersje arkusza kalkulacyjnego 6 2.2 Uaktywnienie makr 6 2.3 Uwagi na temat czasu działania programu 9 3 Zasada działania narzędzia 10 3.1 Moduł demograficzny 11 3.2 Moduł makroekonomiczny 12 3.2.1 Scenariusz makroekonomiczny 13 3.2.2 Scenariusz zatrudnienia 14 3.2.3 Scenariusz struktury płac 14 3.3 Moduł instytucjonalny 14 3.4 Schemat działania modelu 16 4 Instrukcja korzystania z narzędzia isword Emerytury 22 4.1 Wykonywanie analizy przy wykorzystaniu zaimplementowanych scenariuszy makroekonomicznych 22 4.1.1 Przygotowanie do pracy, wybór scenariusza demograficznego i scenariusza struktury płac 22 4.1.2 Wybór zaimplementowanych wariantów 23 4.1.3 Zmiana wieku emerytalnego 24 4.1.4 Zmiana ustawień zaawansowanych 25 4.1.5 Akceptacja scenariusza i przeliczenie modelu 26 4.2 Wykonywanie analizy za pomocą własnego scenariusza makroekonomicznego 27 4.2.1 Rozpoczęcie analizy 27 4.2.2 Ustalenie wartości zmiennych makroekonomicznych w scenariuszu użytkownika 27 4.2.3 Ustalenie wartości zmiennych instytucjonalnych w scenariuszu użytkownika 30 4.2.4 Ustalenie scenariusza zatrudnienia w scenariuszu użytkownika 31 4.2.5 Przeliczenie modelu 32 4.3 Wybór i analiza wyników 32 5 Opis wyników modelu 36 5.1 Wyniki dotyczące emerytur 36 5.2 Wyniki dotyczące systemu emerytalnego 37 5.3 Warianty transferu środków ubezpieczonego w OFE i wartości przypisu na subkoncie 38 6 Studium przypadku wpływ podniesienia wieku emerytalnego na system emerytalny i finanse publiczne 42 6.1 Symulacja w przypadku braku interwencji 42 6.1.1 Ustawienie scenariusza bazowego 42 6.1.2 Przeliczanie modelu i wybór wyników 44 6.1.3 Eksportowanie wyników i powrót do arkusza sterującego 45 6.2 Symulacja w przypadku interwencji 46 6.2.1 Ustawienie scenariusza z interwencją 46 6.2.2 Przeliczanie modelu i wybór wyników 47 6.2.3 Eksportowanie wyników i kończenie sesji 47 6.3 Porównanie wybranych wyników modelu wg obu scenariuszy 48 6.3.1 Porównanie wysokości emerytur nowoprzyznanych 48 6.3.2 Porównanie potrzeb pożyczkowych państwa 49 6.3.3 Porównanie wartości bonów skarbowych w OFE oraz kosztów ich wykupu 50 7 Rozdział metodologiczny 52 7.1 Dane wejściowe 52 7.2 Przyjęte założenia i obliczenia własne 52
1 Wstęp Niniejsze opracowanie stanowi podręcznik użytkownika narzędzia isword Emerytury jednego z modułów projektu Innowacyjny System Wspierania Ocen Regulacji i Decyzji Inwestycyjnych, realizowanego przez Instytut Badań Strukturalnych w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet V: Dobre Rządzenie, Działanie 5.6: Projekty Innowacyjne, finansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego na podstawie umowy o dofinansowanie z Kancelarią Prezesa Rady Ministrów. Mikrosymulacyjny model emerytalny isword pozwala na oszacowanie realnych i nominalnych wysokości świadczeń emerytalnych, stóp zastąpienia czy udziału poszczególnych filarów systemu emerytalnego w tworzeniu kapitału emerytalnego uczestników powszechnego systemu emerytalnego, urodzonych po 1949 r., w podziale na wykształcenie, wiek i płeć. Dzięki integracji z modelem demograficznym SYMDEM II, model pozwala także prognozować liczbę emerytów, łączne wpływy i wypływy z Funduszu Emerytalnego w FUS z tytułu wypłacanych emerytur, jak również wpływ zobowiązań emerytalnych na stan finansów publicznych. Charakterystyczną cechą modelu jest jego elastyczność: istnieje możliwość wybrania jednego z kilkunastu scenariuszy makroekonomicznych i instytucjonalnych (obejmujących takie aspekty jak wysokość i rozdysponowanie składki emerytalnej czy ustawowy wiek emerytalny) lub zastosowania własnego scenariusza. Wszystkie prognozy obejmują horyzont czasowy do roku 2050. 4
Narzędzie przeznaczone jest dla pracowników administracji publicznej, zajmujących się kwestiami rynku pracy, ubezpieczeń społecznych i finansów publicznych. Korzystanie z narzędzia na poziomie podstawowym (tj. bez tworzenia własnych scenariuszy makroekonomicznych) nie wymaga lektury szczegółowych opracowań. W przypadku tworzenia własnych scenariuszy, Użytkownik winien posiadać odpowiednią wiedzę na temat rynku pracy i ubezpieczeń społecznych. Przyjazny użytkownikowi interfejs pozwala na wykorzystywanie narzędzia do celów naukowych, szkoleniowych oraz umożliwia wykonywanie prostych symulacji także osobom niezajmującym się zawodowo systemem emerytalnym. W celu ułatwienia wykonywania obliczeń w oparciu o własne scenariusze makroekonomiczne, stworzona została aplikacja pomocnicza isword Moduł Rynku Pracy, pozwalająca na otrzymywanie scenariuszy zatrudnienia w zależności od wybranych reform rynku pracy, w tym tempa i skali podnoszenia wieku emerytalnego. Niniejszy podręcznik składa się z sześciu rozdziałów, opisujących kolejno uruchamianie aplikacji, schemat jej działania, instrukcję obsługi krok po kroku, opis wyników oraz studium przypadku i rozdział metodologiczny. Osobom zainteresowanym wykonywaniem symulacji na podstawie własnych scenariuszy polecamy także podręcznik użytkownika aplikacji pomocniczej isword Moduł Rynku Pracy. 5
2 U ruchamianie narzędzia 2.1 Obsługiwane wersje arkusza kalkulacyjnego Narzędzie isword Emerytury jest plikiem arkusza kalkulacyjnego MS Excel z obsługą makr. Działa pod kontrolą arkusza kalkulacyjnego Excel 2007 i 2010. Wcześniejsze wersje pakietu MS Office nie są przystosowane do uruchomienia narzędzia isword Emerytury. Przed uruchomieniem programu, należy upewnić się, że wersja pakietu Office zainstalowana na komputerze, z którego chcemy skorzystać do przeprowadzenia analizy, jest wersją 2007 lub nowszą. 2.2 Uaktywnienie makr Domyślne ustawienia arkusza kalkulacyjnego powodują blokowanie makropoleceń. Ich obsługa jest niezbędna do korzystania z narzędzie isword Emerytury, zatem, przed przystąpieniem do analizy, należy włączyć obsługę makr w arkuszu Excel. Poniższe rysunki pokazują uaktywnianie makr w narzędziu isword Infrastruktura, jednak opisany sposób działania dotyczy także narzędzia isword Emerytury. Ostrzeżenie o zabezpieczeniach pojawia się nad paskiem formuły Jeżeli po uruchomieniu arkusza kalkulacyjnego nad paskiem formuły widzimy następujące ostrzeżenie Część zawartości aktywnej została wyłączona (patrz Rysunek 1), należy postępować według poniższych wskazówek. W przeciwnym razie można przejść do punktu 2.3 niniejszej instrukcji. Rysunek 1. Ostrzeżenie o zabezpieczeniach Źródło: Opracowanie własne IBS Aby odblokować zablokowane makropolecenia należy kliknąć przycisk Opcje. Wyświetli się okno widoczne na Rysunku 2. 6
Rysunek 2. Opcje zabezpieczeń makra i formanty ActiveX Źródło: Opracowanie własne IBS Należy wybrać opcję Włącz tę zawartość i kliknąć OK. Dopiero po uaktywnieniu makropoleceń będzie możliwe korzystanie z narzędzia. Jeżeli udało się odblokować makropolecenia, przejdź do punktu 2.3. Jeżeli ostrzeżenie o blokowaniu makr nie pojawiło się, przeczytaj poniższe rozwiązanie. Ostrzeżenie o zabezpieczeniach nie pojawiło się Jeżeli nad paskiem formuły nie pojawia się ostrzeżenie o zabezpieczeniach, a po kliknięciu w przycisk Rozpocznij Analizę pojawia się komunikat o braku możliwości uruchomienia makra, należy wykonać poniższe czynności: 1. Klikamy w okrągły Przycisk pakietu Office w lewym górnym rogu ekranu (1), a następnie, po rozwinięciu menu, (2) w przycisk Opcje programu Excel 1) Kliknij Przycisk pakietu Office 2) Kliknij przycisk Opcje programu Excel 7
2. W zakładce Popularne zaznaczamy opcję Pokaż kartę Deweloper na Wstążce i klikamy OK. 3. Z górnego menu (Wstążka pakietu Office) wybieramy (1) zakładkę Deweloper, a następnie (2) Bezpieczeństwo makr 1) Zakładka Deweloper 2) Bezpieczeństwo makr 4. W otwartym oknie wybieramy czy chcemy aby makra były włączone. Przy korzystaniu z narzędzi isword zaleca się wybranie opcji Włącz wszystkie makra i kliknięcie OK. Po zatwierdzeniu zmian trzeba zamknąć program Excel i uruchomić go ponownie. Nie będzie konieczne ponowne zezwalanie programowi Excel na korzystanie z makr. Zalecana opcja UWAGA! Można też wybrać opcję Wyłącz wszystkie makra i wyświetl powiadomienie, ale w takim przypadku przy każdym uruchomieniu narzędzia konieczne będzie wykonanie czynności opisanych w poprzednim punkcie podręcznika (Ostrzeżenie o zabezpieczeniach pojawia się nad paskiem formuły). 8
2.3 Uwagi na temat czasu działania programu Plik zawierający narzędzie isword Emerytury składa się ok. 80 arkuszy i wykresów. Część z nich to złożone obliczeniowo programy, których czas działania może być dla użytkownika zauważalnie długi. Większość operacji powinna zostać wykonana w ciągu jednej minuty, ale może się zdarzyć, że na starszych i wolniejszych komputerach niektóre operacje zajmą więcej czasu. Do kontroli czasu działania programu służą wyświetlane w trakcie prac komunikaty oraz pasek postępu. W czasie działania programu nie należy przerywać pracy arkusza kalkulacyjnego, ani wyłączać komputera, gdyż może to spowodować wygenerowanie błędów, utratę niezapisanych informacji, a nawet uszkodzenie pliku zawierającego program. Po zakończeniu pracy z narzędziem, zalecana jest następująca procedura: 1. Kliknąć czerwony krzyżyk znajdujący się w prawym górnym rogu ekranu lub kliknąć przycisk Wstążki (lewy górny róg ekranu), a następnie przycisk Zamknij. 2. Wyświetlony zostanie komunikat o usunięciu niektórych fragmentów skoroszytu w celu zmniejszenia objętości pliku. Należy kliknąć przycisk OK. 3. Po zakończeniu usuwania fragmentów skoroszytu pojawi się pytanie, czy zapisać zmiany w pliku. Należy kliknąć przycisk Nie. 9
3 Z asada działania narzędzia Model składa się z trzech głównych, współzależnych od siebie modułów: demograficznego, makroekonomicznego i instytucjonalnego. Niniejsza część opisuje budowę narzędzia oraz schemat obliczania emerytur oraz wyników makroekonomicznych w modelu. Niniejszy Rysunek 3 pokazuje ogólną budowę narzędzia. Rysunek 3. Schemat budowy modelu Moduł demograficzny: populacja i jej struktura struktura wykształcenia oczekiwane dalsze trwanie życia Moduł instytucjonalny: ustawowy wiek emerytalny wysokość składki emerytalnej i jej rozdysponowanie wg filarów struktura portfela OFE Źródło: Opracowanie własne IBS 10 Moduł makroekonomiczny: scenariusz makroekonomiczny scenariusz zatrudnienia scenariusz struktury płac
3.1 Moduł demograficzny Dane demograficzne pochodzą z Głównego Urzędu Statystycznego, natomiast prognozy demograficzne z modelu mikrosymulacyjnego SYMDEM II, opracowanego przez Piotra Lewandowskiego (Instytut Badań Strukturalnych). Współczynniki zgonów i dzietności pochodzą z medianowej prognozy ludności Matysiak i Nowok (2007). Założono, że saldo migracji w Polsce wyniesie zero począwszy od 2030 r., a przeciętny wiek kobiet rodzących dzieci podniesie się do 30 lat w 2030 r. W modelu SYMDEM zakłada się, że zmiany współczynników umieralności i dzietności dotyczą wyłącznie okresu 2008-2030 r., a po roku 2030 pozostają na tym samym poziomie. Użytkownik może wybrać pomiędzy dziewięcioma prognozami makroekonomicznymi dot. dzietności i umieralności. Szczegółowe informacje dot. kształtowania się kluczowych parametrów prognozy zawiera Tabela 1. Tabela 1. Kształtowanie się parametrów i wyniki prognozy demograficznej w zależności od wybranego scenariusza umieralności/ dzietności Nazwa parametru Wartość bazowa Wartość niska Wartość wysoka Przeciętne trwanie życia kobiet w 2050 r. Przeciętne trwanie życia mężczyzn w 2050 r. Dalsze trwanie życia w wieku 60 lat w 2050 r. Dalsze trwanie życia w wieku 65 lat w 2050 r. 86,65 87,33 85,54 78,43 80,04 76,21 25,46 26,17 24,38 21,3 21,94 20,31 TRF 1,51 w roku 2030 1,42 w roku 2030 2,11 w roku 2030 Źródło: Opracowanie własne IBS Dwoma istotnymi elementami modułu demograficznego są prognoza wykształcenia oraz oszacowanie udziałów osób, które emerytury otrzymają na nowych zasadach (tj. jako sumę emerytury z I filaru, OFE i subkonta) oraz pozostałych osób (tj. osób które emeryturę otrzymają na zasadach innych niż na podstawie art. 26 Ustawy o emeryturach i rentach z FUS). Do tej grupy zaliczono łącznie które nie przystąpiły do OFE, zachowały prawa do emerytury obliczanej na podstawie art. 53 Ustawy lub prawo do emerytury otrzymają w latach 2009-2013, kiedy emerytura należna będzie przejściowo obliczana jako średnia ważona emerytury na podstawie art. 26 i art. 53 Ustawy. Oszacowania tego dokonano na podstawie danych 11
otrzymanych dzięki uprzejmości Kancelarii Prezesa Rady Ministrów. Prognoza wykształcenia została opracowana na podstawie danych BAEL. Jej najważniejsze elementy to: założenie o dynamicznym charakterze zmian udziałów wykształcenia dla kobiet i mężczyzn poniżej 35. roku życia, dzięki czemu możliwe jest uwzględnienie w prognozie zachowanie obecnych trendów w skolaryzacji oraz struktury wykształcenia osób młodych; założenie o statycznym charakterze zmian udziałów wykształcenia dla kobiet i mężczyzn w wieku 35-39 lat i więcej, co oznacza, że udział wykształcenia danego typu wśród kobiet lub mężczyzn w grupie wiekowej 35-39 lat jest równy udziałowi wykształcenia danego typu grupy 30-34 lat dokładnie 5 lat wcześniej. Udziały wykształcenia danego typu w pięcioletnich grupach wiekowych starszych niż grupa 35-39 lat obliczane są analogicznie. Założenie to jest równoznaczne z przyjęciem, że nauka i zdobywanie wyższej klasy wykształcenia możliwe jest do ukończenia 34. roku życia. pełna spójność przepływów pomiędzy poszczególnymi klasami wykształcenia, przejawiająca się w tym, że przepływ do wyższej grupy wykształcenia jest równy sumie wypływu z odpowiednich niższych klas wykształcenia. Analiza bioróżnorodności wymaga znajomości przedmiotu i niniejsza aplikacja jest narzędziem wspierającym tą analizę. 3.2 Moduł makroekonomiczny Moduł makroekonomiczny składa się z trzech części: scenariusza makroekonomicznego, scenariusza zatrudnienia oraz scenariusza struktury płac. W przypadku zaimplementowanych scenariuszy, każdego scenariuszowi makroekonomicznemu odpowiada dokładnie jeden scenariusz zatrudnienia. Użytkownik może natomiast swobodnie wybierać pomiędzy scenariuszami struktury płac, jak również zmieniać, w ramach scenariusza makroekonomicznego, rentowność aktywów w portfelu OFE. Główne cechy czterech zaimplementowanych scenariuszy opisuje Tabela 2. 12
Tabela 2. Najważniejsze cechy zaimplementowanych scenariuszy Nazwa Autor Opis AWG MF IBS 1 IBS 2 Economic Policy Commitee s Working Group on Ageing Populations and Sustainability (Komisja Europejska) Ministerstwo Finansów Instytut Badań Strukturalnych Instytut Badań Strukturalnych Scenariusz pesymistyczny, zakładający powolny wzrost zatrudnienia, produktywności pracy i PKB. Scenariusz optymistyczny, zakładający czterokrotny wzrost realnego PKB do 2050 r., wysokie zatrudnienie oraz stałą relację funduszu płac do PKB od roku 2030. Scenariusz umiarkowany, zakładający brak reform strukturalnych. Scenariusz optymistyczny zakładający zwiększenie aktywności i zatrudnienia wśród kobiet w wieku 25-44 lata i mężczyzn w wieku 25-54 oraz zrównanie i podniesienie ustawowego wieku emerytalnego do 67 lat w roku 2020. Źródło: Opracowanie własne IBS W następnych wersjach narzędzia zaimplementowane zostaną nowe scenariusze, odpowiadające obecnym trendom dot. reform rynku pracy, w tym tempa podwyższania wieku emerytalnego. 3.2.1 Scenariusz makroekonomiczny Zaimplementowane scenariusze makroekonomiczne opisują kształtowanie się dynamik: realnego PKB, produktywności pracy, wzrostu płac realnych, inflacji oraz rentowności bonów skarbowych, giełdy i pozostałych aktywów znajdujących się w portfelu OFE. Jedynie w przypadku scenariusza Ministerstwa Finansów, rentowność bonów skarbowych oraz giełdy jest podawana explicite. W pozostałych przypadkach rentowność bonów skarbowych przybliża się domyślnie tempem wzrostu realnego PKB, natomiast rentowność giełdy jako suma rentowności bonów skarbowych i parametru premia za ryzyko. Rentowność pozostałych aktywów w OFE modeluje się natomiast w przypadku każdego scenariusza jako sumę rentowności bonów skarbowych oraz połowy różnicy pomiędzy rentownością giełdy a rentownością bonów skarbowych. Użytkownik ma możliwość wybrania zaproponowanego powyżej przybliżenia lub podania własnej prognozy rentowności każdego typu aktywów. Użytkownik ma możliwość wybrania jednego z dwóch wariantów wysokości premii za ryzyko. 13
Wartość wysoka oznacza 5 p.p. przez cały okres prognozy, natomiast wartość niska 4 p.p. do roku 2030 i 3,5 p.p. w latach następnych. 3.2.2 Scenariusz zatrudnienia Scenariusz zatrudnienia jest projekcją współczynników zatrudnienia w pięcioletnich grupach wiekowych, w rozbiciu wg płci i wykształcenia. Rozbicia wskaźników zatrudnienia w grupach wiekowo-płciowych także wg wykształcenia dokonano na podstawie danych historycznych pochodzących z Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności oraz kalibracji. Zamieszczona na stronie projektu aplikacja pomocnicza isword Moduł Rynku Pracy pozwala na tworzenie własnych scenariuszy zatrudnienia, gotowych do wklejenia do modelu. 3.2.3 Scenariusz struktury płac Opierając się na danych historycznych, uzyskanych z Badania Struktury Wynagrodzeń (BSW), użytkownikowi zaproponowano cztery projekcje struktury płac, w relacji do średniej podstawy wymiaru składki emerytalnej. Wariant bazowy zakłada zmniejszenie się płac mężczyzn z wykształceniem wyższym, mających 50 lat i więcej, w związku ze wzrastającą skolaryzacją społeczeństwa. Użytkownik może także wybrać: scenariusz zakładający dodatkowo wzrost płac kobiet z wykształceniem wyższym (redukcja luki płacowej między kobietami i mężczyznami z wykształceniem wyższym), scenariusz zakładający wzrost płac osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym oraz policealnym/średnim zawodowym w wyniku poprawy jakości systemu edukacji zawodowej w Polsce oraz scenariusz zakładający występowanie wszystkich wymienionych zjawisk równocześnie. 3.3 Moduł instytucjonalny Moduł instytucjonalny obejmuje cztery główne aspekty: ustawowy wiek emerytalny i istnienie waloryzacji emerytur w danym roku, wysokość i rozdysponowanie składki emerytalnej pomiędzy poszczególne filary systemu, prawno-instytucjonalne uwarunkowania funkcjonowania OFE (górny limit udziału aktywów inwestowanych w akcje, wysokość opłat od składki) oraz udziały poszczególnych aktywów w portfelu OFE. 14
Użytkownik korzystający z zaimplementowanych scenariuszy instytucjonalnych może wybrać jeden z czterech scenariuszy: 1. scenariusz zakładający brak istnienia subkonta i brak zmian górnego limitu udziału aktywów inwestowanych przez OFE w akcje, ustalonego na 40%, 2. scenariusz zgodny z przyjętą w 2011 r. nowelizacją Ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, zakładającą zmniejszenie składki w OFE o 5 p.p. i utworzenie subkonta w ZUS oraz zwiększenia limitu na inwestycje w akcje, 3. scenariusz zakładający jedynie podniesienie limitu na inwestycje w akcje przez OFE, 4. scenariusz zakładający podniesienie limitu na inwestycje w akcje przez OFE oraz czasowe utworzenie subkonta, tj. powrót do rozdysponowania składki według reformy emerytalnej z 1998 r. od 2015 r. Użytkownik ma w ogólnym przypadku pełną swobodę w zakresie zmiany wszystkich parametrów scenariusza instytucjonalnego. Użytkownik może też dowolnie zmieniać ustawowy wiek emerytalny dla osób urodzonych w latach 1950-1995/2000 (mężczyźni/kobiety) w przedziale 60-70 lat, z dokładnością do jednego miesiąca. W przypadku korzystania ze scenariusza makroekonomicznego (oraz scenariusza zatrudnienia) IBS 2, który zawiera założenie o zrównaniu wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn i podniesieniu go do 67 lat w roku 2020, wybranie scenariusza makroekonomicznego oznacza, że aplikacja domyślnie podnosi i zrównuje wiek emerytalny dla ubezpieczonych. W przypadku wyboru dowolnego scenariusza, istnieje możliwość zmiany wieku emerytalnego. Także przy wprowadzaniu własnego scenariusza, można elastycznie zmieniać ustawowy wiek emerytalny. Należy jednak pamiętać, że scenariusz zatrudnienia powinien odpowiadać zakładanej zmianie wieku emerytalnego, tj. w przypadku, gdy chcemy analizować wpływ istotnego podniesienia wieku emerytalnego, powinniśmy wprowadzić scenariusz zatrudnienia ze zwiększonymi wskaźnikami zatrudnienia w starszych grupach wiekowych. 15
3.4 Schemat działania modelu Niniejszy Rysunek 4 wraz z komentarzami pokazuje kluczowe zależności w modelu oraz sposób i kolejność wykonywania obliczeń przez aplikację. Pierwsze cztery kroki pokazują sposób obliczania wysokości emerytur w nowym systemie wg płci, kohort i wykształcenia, natomiast kroki 5-7 przejście z poziomu mikro (zatrudnienie i płace w cyklu życia ubezpieczonego i jego emerytura) na poziom makro (łączne wydatki i wpływy systemu emerytalnego oraz ich implikacje dla finansów publicznych). Rysunek 4. Schemat działania modelu isword Emerytury Krok 1: scenariusz struktury płac + scenariusz zatrudnienia + podstawa wymiaru składki scenariusz makroekonomiczny (prognoza wzrostu produktywności i przeciętnego wynagrodzenia) Powyższy schemat pokazuje sposób obliczania podstawy wymiaru składki emerytalnej, skorygowanej o prawdopodobieństwo zatrudnienia dla 120 typów ubezpieczonych (tzw. profil), w podziale na wiek, płeć i wykształcenie. Obliczone podstawy wymiaru składki dla profili są następnie przypisywane konkretnym osobom wg ich płci, wykształcenia i roku urodzenia. 16
Krok 2: struktura portfela i rentowność aktywów OFE + prognoza zmian PKB, inflacji i funduszu płac wskaźniki waloryzacji składek emerytalnych W nowym systemie emerytalnym, wskaźniki waloryzacji składek emerytalnych zależą w każdym roku od realnej zmiany funduszu płac (suma wszystkich wynagrodzeń w gospodarce) oraz inflacji (I filar), rentowności aktywów OFE (II filar) oraz nominalnego tempa wzrostu PKB (subkonto w ZUS). Krok 3: podstawa wymiaru składki + wskaźniki waloryzacji składek emerytalnych + wysokość i rozdysponowanie składki + przybliżona wysokość tzw. kapitału początkowego ubezpieczonych kapitał emerytalny zgromadzony w OFE oraz przypisany do ubezpieczonego w I filarze (FUS) oraz na subkoncie Korzystając z wyliczonych w krokach 1 i 2 podstaw wymiaru składek oraz wskaźników waloryzacji składek, jak również struktury rozdysponowania składki, struktury portfela OFE i rentowności aktywów kupowanych przez OFE, można obliczyć, o ile w każdym roku wzrasta kapitał emerytalny ubezpieczonego, zarówno z tytułu odprowadzanych składek, jak i ich waloryzacji. Suma kapitału emerytalnego zgromadzonego od 1999 r. oraz zwaloryzowanego kapitału początkowego (hipotetyczna wysokość zwaloryzowanych składek, jakie ubezpieczony w nowym systemie powinien był odprowadzić do 31.12.1998 r.) daje pełną wysokość kapitału emerytalnego ubezpieczonego w momencie przejścia na emeryturę. 17
Krok 4: ustawowy wiek emerytalny + oczekiwane dalsze trwanie życia + wysokość emerytury należnej i wypłacanej z każdego filaru w nowym systemie kapitał emerytalny ubezpieczonego + wysokość emerytury minimalnej Wartość kapitału emerytalnego, podzielona przez dalsze trwanie życia w momencie przejścia ubezpieczonego na emeryturę daje wysokość emerytury należnej. W sytuacji, kiedy emerytura należna jest niższa niż określona ustawą wysokość emerytury minimalnej, różnica jest pokrywana przez fundusz emerytalny FUS (gwarancja emerytury minimalnej). 18
Krok 5: prognoza ludności i struktury ubezpieczonych + prognoza wykształcenia + wysokości emerytur z nowego systemu + przybliżona wysokość średniej emerytury ze starego systemu + waloryzacja emerytur i jej wysokość wydatki systemu emerytalnego Znając liczbę i strukturę emerytów oraz wysokości wypłacanych im emerytur w nowym systemie w każdym roku, można obliczyć jego wydatki wg filarów. Przybliżenie wysokości średniej emerytury w starym systemie (tj. na zasadach innych niż na podstawie art. 26 Ustawy o emeryturach i rentach z FUS)pozwala natomiast otrzymać wydatki ze starego systemu. 19
Krok 6: podstawa wymiaru składki + wysokość i rozdysponowanie składki + scenariusz zatrudnienia wpływy składkowe systemu emerytalnego + prognoza ludności i struktury płatników W analogiczny sposób, korzystając z obliczonych wcześniej wysokości odprowadzanych składek przez każdą kohortę oraz z prognozy ludności i struktury płatników jesteśmy w stanie otrzymać łączne wpływy składkowe poszczególnych filarów. 20
Krok 7: wydatki systemu emerytalnego + wpływy składkowe systemu emerytalnego + sposób zarządzania kapitałami emerytalnymi osób będących na emeryturze saldo systemu emerytalnego i potrzeby pożyczkowe państwa Na koniec, porównując wpływy i wydatki poszczególnych filarów, otrzymujemy wynik systemu emerytalnego oraz wysokość deficytu/nadwyżki funduszu emerytalnego w FUS, co pozwala oszacować potrzeby pożyczkowe państwa z tego tytułu. Wpływy i wydatki poszczególnych części systemu zależą także od tego, czy środki zgromadzonego przez ubezpieczonego w OFE i stan przypisanego mu subkonta w ZUS będą przekazywane do FUS (pełniącego rolę instytucji wypłacającej emerytury w nowym systemie) w całości lub części, w momencie przejścia ubezpieczonego na emeryturę, bądź jedynie na bieżąco. Źródło: Opracowanie własne IBS 21
4 I nstrukcja korzystania isword E merytury z narzędzia Rozdział opisuje krok po kroku korzystanie z narzędzia. Poruszanie się po modelu odbywa się wyłącznie poprzez klikanie przycisków. W trakcie pracy z narzędziem, Użytkownik jest informowany o postępach za pomocą wyświetlających się komunikatów. Narzędzie isword Emerytury jest skomplikowaną obliczeniowo aplikacją, dlatego modyfikacja pliku w ręczny sposób może skutkować uszkodzeniem formuł, makr lub wartości, czego skutkiem może być znacząca lub całkowita utrata funkcjonalności narzędzia. W wersji prototypowej, którą opisuje poniższy podręcznik, nie ma możliwości samodzielnej aktualizacji danych lub założeń przez użytkownika. Po wykonaniu czynności opisanych w Rozdziale 2, użytkownik widzi poniższy ekran (Rys. 5). W celu rozpoczęcia analizy należy wybrać, poprzez kliknięcie odpowiedniego przycisku: Użyj zaimplementowanego scenariusza lub Stwórz nowy scenariusz. W każdej z opcji użytkownik zostanie poproszony o podanie odpowiednich wartości zmiennych egzogenicznych modelu (parametrów scenariuszy), a następnie wybór prognozy demograficznej, prognozy struktury płac oraz podanie wieku emerytalnego. 4.1 Wykonywanie analizy przy wykorzystaniu zaimplementowanych scenariuszy makroekonomicznych Poniższa część opisuje wykonywanie analiz przy wykorzystaniu zaimplementowanych scenariuszy. Opisane zostaną krok po kroku wszystkie czynności, które należy wykonać, aby otrzymać wyniki. Jeśli nie zaznaczono inaczej, zaleca się stosowanie opisanej kolejności działań. 4.1.1 Przygotowanie do pracy, wybór scenariusza demograficznego i scenariusza struktury płac Użytkownik, który chce skorzystać z zaimplementowanych scenariuszy makroekonomicznych, powinien po uruchomieniu narzędzia i uaktywnieniu makr (patrz: Rozdział 2), wybrać odpowiednią prognozę demograficzną oraz prognozę płac, poprzez kliknięcie w pole obok danego wariantu (Rys. 5). Użytkownik ma możliwość zmiany prognozy demograficznej i prognozy struktury płac także w późniejszych krokach. Należy pamiętać, że każde kliknięcie przycisku Użyj zaimplementowanego scenariusza lub Stwórz nowy scenariusz spowoduje skasowanie poprzednio wprowadzonych zmian, dlatego należy przestrzegać zaproponowanej 22
kolejności ustawiania scenariuszy. Używając opcji Użyj zaimplementowanego scenariusza, należy zawsze upewnić się przed przeliczeniem arkusza, że ustawione opcje zaawansowane i wiek emerytalny są zgodne z życzeniem (patrz 4.1.3 i 4.1.4). Rysunek 5. Arkusz sterujący po uruchomieniu modelu Źródło: opracowanie własne IBS 4.1.2 Wybór zaimplementowanych wariantów Następnie użytkownik powinien kliknąć przycisk Wybierz zaimplementowany scenariusz, co spowoduje pokazanie dostępnych wariantów (Rys.6). W tym czasie jest też możliwa zmiana prognozy demograficznej i prognozy struktury płac. Rysunek 6. Arkusz sterujący po wybraniu opcji Wybierz zaimplantowany scenariusz Źródło: opracowanie własne IBS 23
Po ustawieniu odpowiedniego scenariusza makroekonomicznego, różnicy między rentownością giełdy i bonów skarbowych oraz scenariusza instytucjonalnego, użytkownik powinien upewnić się, że ustawowy wiek emerytalny został wpisany zgodne z życzeniem. W tym celu należy kliknąć przycisk Zmień wiek emerytalny. 4.1.3 Zmiana wieku emerytalnego Po sprecyzowaniu wszystkich części scenariusza, użytkownik może podać wiek emerytalny poprzez kliknięcie przycisku Zmień wiek emerytalny, który przenosi użytkownika do kolejnego arkusza (Rys. 7). Domyślnie ustawiony wiek emerytalny dla scenariuszy makroekonomicznych (i konsekwentnie: także scenariuszy zatrudnienia; patrz Rozdział 3.2) AWG, MF oraz IBS 1 to 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn. W przypadku, jeśli wybrany został scenariusz IBS2, wiek emerytalny zostanie domyślnie zmieniony na podstawie zaimplementowanego harmonogramu podnoszenia wieku emerytalnego. Użytkownik może zmieniać wiek emerytalny w zakresie 60-70 lat, z dokładnością do 1 miesiąca, poprzez wpisanie odpowiedniej wartości w komórki. W przypadku, gdy użytkownik wprowadzi niedozwoloną wartość, narzędzie zasygnalizuje to poprzez wyświetlenie komunikatu i zablokowanie możliwości kontynuowania do czasu zmiany błędnej wartości. Akceptacja wpisanego lub wybranego wieku emerytalnego odbywa się poprzez kliknięcie przycisku Zastosuj. Kliknięcie przycisku Przywróć domyślne powoduje wpisanie wieku 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn, natomiast kliknięcie przycisku Użyj scenariusza IBS 2 powoduje wpisanie harmonogramu podnoszenia wieku emerytalnego zaimplementowanego dla scenariusza IBS 2. Rysunek 7. Ustawianie wieku emerytalnego Źródło: opracowanie własne IBS 24