Od kryzysu finansowego do kryzysu fiskalnego Ryszard Petru Główny Ekonomista Dyrektor Banku ds. Strategii i Nadzoru Właścicielskiego BRE Bank SA Warszawa, 22.05.2010
AGENDA KRYZYS FINANSOWY A SFERA FISKALNA ROZWÓJ KRYZYSU FISKALNEGO W KRAJACH PIGS REAKCJA NA KRYZYS FISKALNY PODSUMOWANIE
KRYZYS FINANSOWY A SFERA FISKALNA
Kryzys finansowy źródłem kryzysu fiskalnego Stawki 5-letnich CDS (pb) 1000 900 Kryzys finansowy Stabilizacja Kryzys fiskalny Co dalej? 800 700 600 500 Bankructwo Lehman Brothers Dubaj na skraju bankructwa 400 300 200 100 0 08-08 11-08 02-09 05-09 08-09 11-09 02-10 05-10 Grecja Hiszpania Portugalia Włochy Polska Źródło: Bloomberg.
W reakcji podjęto dwa działania: poluzowanie monetarne 1200 900 600 300 Fed - nadwyŝkowe rezerwy sektora bankowego (mld USD) 0 01-08 10-08 07-09 04-10 Rezerwy nadwyŝkowe banków komercyjnych w Fed (mld USD) Kredyt w ramach długoterminowych operacji refinansujących EBC (mld EUR) 700 600 500 400 300 200 100 0 01-08 10-08 07-09 04-10 Wartość kredytu w ramach długoterminowych operacji refinansujących EBC (mld EUR) Źródło: Rezerwa Federalna, EBC.
i wprowadzenie fiskalnych pakietów stymulacyjnych Struktura fiskalnych pakietów stymulacyjnych* w wybranych krajach w 2009 r. JAPONIA USA NIEMCY CHINY WLK. BRYTANIA % Konsumpcja publiczna i transfery Inwestycje ObniŜka opodatkowania pracy ObniŜka opodatkowania konsumpcji ObniŜka opodatkowania kapitału * Udziały poszczególnych kategorii w wartości całego pakietu stymulacyjnego. Źródło: MFW. Pozostałe
Pomoc dla sektora finansowego Rządowa pomoc dla sektora finansowego i innych sektorów (w % PKB z 2008 r.)* Dokapitalizowanie Zakup aktywów i poŝyczki rządowe Suma Gwarancje Wlk. Brytania 3,9 13,8 17,7 53,2 Japonia 2,4 11,4 13,8 7,3 USA 5,2 1,5 6,7 10,6 Niemcy 3,8 0,4 4,2 18,0 Francja 1,4 1,3 2,7 16,4 Chiny 0,0 0,0 0,0 0,0 * - stan na sierpień 2009 r. Źródło: MFW.
W krajach PIGS było inaczej Czynniki zmiany salda budŝetowego pomiędzy 2007 a 2009 r. (% PKB) Zmiana 2007 2009 (% PKB) Saldo budŝetu Dochody Inwestycje Wynagrodzenia w sektorze publicznym Wydatki Transfery socjalne Transfery kapitałowe Pozostałe wydatki Włochy -3,8% +0.2% +0.1% +0.7% +2.3% +0.2% +0.7% Portugalia -6,8% -1.6% +1.1% +0.8% +2.9% +0.2% +0.2% Hiszpania -13,1% -6.4% +0.4% +1.6% +3.4% +0.1% +1.2% Grecja -8,5% -2.8% 0.0% +1.2% +3.0% +0.4% +1.1% Niemcy -3,5% +0.4% +0.3% +0.5% +2.1% +0.2% +0,8% Wlk. Brytania -8,7% -1.2% +0.8% +1.0% +2.3% +1.4% +2.0% Polska -5.2% -2.9% +1.1% +0.6% +0.7% +0.3% -0.4% Źródło: Eurostat.
automatyczne stabilizatory fiskalne (wzrost funduszu zasiłków dla bezrobotnych) dodatki dla najuboŝszych emerytów wsparcie dla biednych rodzin wyŝsze pensje dla wojskowych dodatki dla pracowników sądownictwa i wielodzietnych rodzin utworzenie funduszu wyrównującego poziom zamoŝności automatyczne stabilizatory fiskalne (wzrost funduszu zasiłków dla bezrobotnych) wzrost minimalnej emerytury wzrost dodatków dla najuboŝszych emerytów wprowadzenie becikowego wsparcie finansowe przy wynajmie pierwszego mieszkania Wzrost wydatków socjalnych Grecja Hiszpania Portugalia Źródło: MinFin Grecji, MinFin Hiszpanii, MinFin Portugalii. automatyczne stabilizatory fiskalne (wzrost funduszu zasiłków dla bezrobotnych) wzrost wydatków na emerytury (wzrost liczby emerytów) wzrost dodatków dla osób starszych wzrost funduszu dotacji na opiekę nad dziećmi (inicjatywa wspierająca zwiększanie liczby urodzeń) wzrost funduszu integracji społecznej
Ostre nasilenie nierównowag budŝetowych Saldo budŝetu państwa (% PKB wg PPP) 2007 2009 Świat -0,3-6,7 Gospodarki rozwinięte -1,1-8,8 Gospodarki wschodzące 0,0-4,9 Gospodarki nierozwinięte -2,1-4,1 Źródło: MFW.
W wyniku kryzysu nastąpił znaczny przyrost deficytu Deficyt budŝetowy krajów UE (% PKB) 16,0 14,0 +14.4 +8.5 Zmiana relacji deficyt/pkb pomiędzy 2007 a 2009 r. (% PKB) 12,0 +8.7 +13.1 10,0 +6.8 8,0 6,0 4,0 2,0 0,0 +5.8 +4.8 +5.2 +4.9 +5.8 Średnia UE +5.2 +3.8-1.0 +4.0 + 3,5 +4.3 IRE GRE UK SPA POR ROM FRA POL SLO BEL CZE ITL HUN BUL GER SWE -13.1-6.5-7.5-7.2-4.6-13.4-5.0-5.1-15.3-5.9-10.3-6.5-7.3-11.2-7.5-8.5 Zmiana realnego tempa wzrostu PKB pomiędzy 2007 a 2009 r. (pp) Źródło: Eurostat.
efektem czego był istotny przyrost długu publicznego Dług publiczny krajów UE (% PKB) 120,0 +12,3 +19,4 100,0 +12,5 Zmiana relacji dług/pkb pomiędzy 2007 a 2009 r. (% PKB) 80,0 +12,4 +13,8 +13,2 + 8,2 +23,4 Średnia UE 60,0 +39,0 +17,0 +6,0 40,0 +12,5 +6,4 20,0 +11,1-3,4 +3,4 0,0 ITL GRE BEL HUN FRA POR GER UK IRE SPA POL SLO CZE ROM BUL EST Źródło: Eurostat.
ROZWÓJ KRYZYSU FISKALNEGO W KRAJACH PIGS
W krajach PIGS dynamika potencjalnego PKB malała od 2000 roku Tempo wzrostu produktu potencjalnego (%) 5.0 4.5 4.0 PROGNOZA 5.0 4.0 PROGNOZA 3.5 3.0 3.0 2.5 2.0 2.0 1.0 1.5 1.0 0.5 0.0 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 0.0-1.0 1991-2.0-3.0 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 Niemcy Wlk. Brytania USA Portugalia Grecja Włochy Hiszpania Źródło: MFW. Spadki tempa wzrostu potencjału na długo przed kryzysem (stracona dekada)
czemu towarzyszyła wysoka nierównowaga zewnętrzna Saldo obrotów bieŝących (% PKB) 10 7.5 PROGNOZA 5 2.5 0-2.5 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015-5 -7.5-10 Głęboka nierównowaga oszczędności i inwestycji -12.5-15 Niemcy Grecja Włochy Portugalia Hiszpania Wlk. Brytania Źródło: MFW.
124.00 co było pochodną spadku konkurencyjności Realny efektywny kurs walutowy (defl. ULC, 1999=100)* 119.00 114.00 109.00 Pogarszająca się konkurencyjność 104.00 99.00 94.00 89.00 84.00 79.00 2000Q1 2000Q3 * wzrost oznacza aprecjację. Źródło: Eurostat. 2001Q1 2001Q3 2002Q1 2002Q3 2003Q1 2003Q3 2004Q1 2004Q3 2005Q1 2005Q3 2006Q1 2006Q3 2007Q1 2007Q3 2008Q1 2008Q3 2009Q1 Niemcy Grecja Hiszpania Włochy Portugalia USA 2009Q3
NadwyŜka strukturalna zmniejszała ryzyko nadmiernego wzrostu deficytu Strukturalne saldo budŝetu państwa* (% PKB) 2,0 0,0-2,0-4,0-6,0 KRYZYS 4,0 2,0 0,0-2,0 KRYZYS -8,0-4,0-10,0-6,0-12,0-14,0 2005 2006 2007 2008 2009 Wlk. Brytania USA Portugalia Grecja Irlandia -8,0-10,0 2005 2006 2007 2008 2009 Włochy Niemcy Hiszpania * Saldo strukturalne bez płatności odsetkowych. Źródło: MFW.
ok. 12,5% PKB Grecja W Grecji i Portugalii głównym problemem jest zapadalność długu Harmonogram spłat długu publicznego (mln EUR) Portugalia ok. 6,5% PKB Pakiet pomocowy Co potem? Emisja przed 2010 Emisja w 2010 Wykupione w 2010 Źródło: MinFin Grecji, MinFin Portugalii.
Harmonogram spłat długu publicznego (mln EUR) Hiszpania lepsze perspektywy spłaty mają Włochy i Hiszpania Włochy ok. 8% PKB ok. 10% PKB 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21-23 24 25 29 32 37 40 41 Bony Bony+Obligacje Łączny dług Źródło: MinFin Hiszpanii, MinFin Włoch.
oraz Wlk. Brytania i USA 2500 3000 2500 2000 1500 1000 500 Harmonogram spłat długu publicznego USA (mld USD) Wlk. Brytania (mln GBP) ok. 18% PKB ok. 3% PKB 100 000 80 000 60 000 \ 40 000 20 000 ok. 7% PKB 0 2014 2019 2024 2029 2034 2039 Obligacje>10Y Obligacje<10Y Bony 0 2010 2016 2022 2028 2034 2040 2046 2052 2058 Źródło: Departament Skarbu USA, UK Debt Management Office.
Ponadto problemem jest saldo zadłuŝenia zagranicznego ZadłuŜenie zagraniczne na koniec 2009 r. (% PKB) ZadłuŜenie zagraniczne sektora publicznego na koniec 2009 r. (% PKB) USA Wlk. Brytania Portugalia Grecja Hiszpania Włochy 0 100 200 300 400 500 Sektor instytucji rządowych i samorządowych Pozostałe sektory GRE BEL ITL AUS FRA IRE NET GER FIN SPA US ARG UK Źródło: Banki centralne Grecji, Hiszpanii, Portugalii, Włoch; Bank Światowy; OECD.
i powiązania między krajami Wlk. Brytania 15 Francja 75 Niemcy 45 Niemcy 190 Francja 511 0,7 Dług Irlandia 876 mld USD Hiszpania 1,1 bln USD Grecja 236 mld USD 0,1 0,4 6,9 Wielka Brytania 77 Zobowiązania pomiędzy krajami na koniec 2009 r. Włochy 1,4 bln USD 31 Włochy są winne Francji ok. 20% jej PKB 47 9,7 Portugalia 286 mld USD Wlk. Brytania 24 Francja 45 Niemcy 47 Grecja winna Irlandii 8,5 mld USD Irlandia winna Grecji 0,8 mld USD Niemcy 184 46 18 6,7 5,2 22 Zobowiązania pomiędzy krajami na koniec 2009 r. (mld USD) 86 28 Wlk. Brytania 188 5,4 Francja 60 30 1,3 16 Francja 220 Niemcy 238 Wlk. Brytania 114 Źródło: NY Times.
oraz rosnąca konkurencja na rynku obligacji Emisje obligacji krajów PIGS oraz Wlk. Brytanii i USA* w 2010 r. (mld EUR) Grecja Portugalia Hiszpania Włochy Wlk. Brytania USA 0 50 100 150 200 250 300 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 *Dla USA dane szacunkowe dla obligacji hurtowych ze stycznia 2010 r. Źródło: Financial Times, UK Debt Magagement Office, US Treasury Office of Debt Magagement. Planowana emisja dla Wlk. Brytanii obejmuje okres od początku roku finansowego (kwiecień 2010 r.) do końca 2010 r., dla USA rok finansowy 2010 (X 2009 r. IX 2010 r.). Kwoty dla Wlk Brytanii i USA przeliczone na EUR wg kursu odpowiednio z 1 kwietnia 2010 r. oraz 1 stycznia 2010 r.
REAKCJA NA KRYZYS FISKALNY
Dla rynków waŝna jest zdolność zmniejszenia zadłuŝenia Dług publiczny Wielkiej Brytanii i USA (% PKB) Wlk. Brytania USA Źródło: Financial Times, prognozy MFW.
Francja Niemcy Włochy Wlk. Brytania Ostatnio nastąpił wysyp planów konsolidacji fiskalnej Działania fiskalne w wybranych krajach Dochody: wzrost składek na zabezpieczenie socjalne, wprowadzenie nowych "zielonych" podatków. Wydatki: ograniczenie wzrostu wydatków (bez emerytur) do poziomie inflacji do 2013 r. Konsolidacja rozpocznie się w 2011 r., oparta o redukcję wydatków: zamroŝenie płac w sektorze publ. na szczeblu państwowym w tym roku, podniesienie wieku emerytalnego z 65 do 67 lat. Szczegóły są dyskutowane, wysoki wzrost dochodów oczekiwany jest wraz z końcem amnestii podatkowej dla obywateli z niezadeklarowanymi środkami w bankach zagranicznych. ObniŜki płac ministerialnych o 5%, redukcja wydatków, w szczególności inwestycyjnych z 3,3% PKB w 2008-09 r. do 1,25% w 2013-14 r. Deficyt 3% PKB w 2013 r. Deficyt 3% PKB w 2013 r. Redukcja potrzeb poŝyczkowych netto z 5,3% PKB w 2009 r. do 2,7% PKB w 2012 r. Zmniejszenie deficytu z 11,8% PKB w roku fiskalnym 2009-10 do 5,9% PKB w ciągu czterech lat. Irlandia Portugalia Hiszpania Grecja ObniŜki płac w sektorze publicznym (od 5 do 20%), obniŝki transferów socjalnych na dzieci. ObniŜka płac w sektorze publ. o 5% ; podwyŝki podatków: PIT (o 1-1,5pp), CIT (o 2,5pp) i VAT (o 1pp). Płace w sektorze publ.: obniŝka o 5% w 2010 r. oraz zamroŝenie w 2011 r.; zamroŝenie emerytur; likwidacja becikowego ; redukcja zatrudnienia w sek. publ. o 13 tys. etatów. Obcięcie 13- i 14-tych pensji w sektorze publ.; podwyŝka podatku VAT o 4pp; podwyŝka akcyzy na papierosy i alkohol o 10pp; powiązanie wieku emeryt. ze średnią długością trwania Ŝycia Redukcja deficytu z 14,3% PKB w 2009 r. do 10% PKB w 2011 r. Redukcja deficytu z 9,4% PKB w 2009 r. do 5,1% PKB w 2011 r. Redukcja deficytu z 11,2% PKB w 2009 r. do 6% PKB w 2011 r. Redukcja deficytu z 13,6% PKB w 2009 r. do 6,9% PKB w 2011 r. Źródło: MFW, Financial Times.
14 12 10 ale ich skala moŝe być niewystarczająca do trwałej redukcji deficytu Dekompozycja indeksu luki stabilności fiskalnej (S2)* S2=0 S2=2 S2=4 S2=6 S2=8 S2=10 S2=12 S2=14 S2=16 S2>0, luka stabilności GRE Niezbędne trwałe dostosowanie fiskalne Grecji w wysokości ok. 14% PKB (ok. 11,5% PKB z tytułu sytuacji demograficznej, a ok. 2,5% PKB z tytułu bieŝącej sytuacji fiskalnej) LTC (% PKB) 8 6 S2<0, brak luki stabilności SPA IRE 4 2 0-2 -4 Niekorzystne projekcje długookresowe -14-12 -10-8 -6-4 -2 0 2 4 6 8 10 12 Korzystne projekcje długookresowe Korzystna bieŝąca pozycja fiskalna Niekorzystna bieŝąca pozycja fiskalna *Wskaźnik S2 pokazuje wielkość niezbędnego, trwałego dostosowania fiskalnego (% PKB), które zapewniłoby równość pomiędzy długiem kraju a wartością bieŝącą przyszłych nadwyŝek budŝetowych. IBP (% PKB) wymagane dostosowanie z tytułu bieŝącej sytuacji fiskalnej (luka pomiędzy strukturalnym bilansem pierwotnym (bilans SFP bez odsetek od długu) w 2009 r. a jego długookresową wielkością stabilizującą relację dług/pkb). LTC (% PKB) wymagane dostosowanie przy załoŝeniu długookresowych zmian w pozycji budŝetowej SFP z powodu dodatkowych wydatków związanych ze zmianami demograficznymi. Źródło: Sustainability Report 2009, KE.. ITL GER EU27 POR POL UK IBP (% PKB) Niezbędne trwałe dostosowanie fiskalne Polski w wysokości ok. 3,5% PKB
szczególnie uwzględniając czynnik demograficzny Populacja według płci i wieku (% całości populacji) w 2000 w 2050 w 2000 w 2050 10 8 MĘśCZYŹNI GRECJA 85+ 80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4 KOBIETY MĘśCZYŹNI 6 4 2 0 0 2 4 6 8 10 8 6 4 2 0 0 2 4 6 8 % % w 2000: 10.9 Populacja (mln) w 2050: 10.6 w 2000: 38.5 Populacja (mln) w 2050: 33.6 POLSKA 85+ 80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4 KOBIETY Źródło: OECD.
Stąd konieczność zmian w systemie emerytalnym Przeciętny wiek przejścia na emeryturę Kobiety MęŜczyźni 67 67 66 65 64 66 65 63 64 62 63 61 60 59 62 61 58 60 57 59 2002-07 1991-96 1992-97 1993-98 1994-99 1995-00 1996-01 1997-02 1998-03 1999-04 2000-05 2001-06 2002-07 1991-96 1992-97 1993-98 1994-99 1995-00 1996-01 1997-02 1998-03 1999-04 2000-05 2001-06 Grecja Włochy Polska Portugalia Wlk. Brytania Grecja Włochy Polska Portugalia Wlk. Brytania Źródło: OECD.
oraz długofalowych reform rynku pracy Wybrane determinanty sztywności płacowych Stopa aktywności zawodowej ludności (%) Poziom przedsiębiorstw POL UK 77.0 74.0 Poziom negocjacji płacowych Poziom branŝowy/sektorowy/ krajowy IRE SPA GER GRE ITL 0% 20% 40% 60% 80% Odsetek pracowników objętych układami zbiorowymi Źródło: European Industrial Relations Observatory, Eurostat. 71.0 68.0 65.0 62.0 59.0 56.0 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Grecja Wlk. Brytania Włochy Polska Portugalia
i w efekcie wzrostu konkurencyjności Indeks konkurencyjności wg Światowego Forum Ekonomicznego 5.7 5.5 5.3 5.1 4.9 4.7 4.5 4.3 4.1 3.9 Szwecja Dania Źródło: Światowe Forum Ekonomiczne. Finlandia Niemcy Holandia Wlk. Brytania Francja Austria Belgia Luksemburg Irlandia Czechy Hiszpania Cypr Estonia Słowenia Portugalia Polska Słowacja Włochy Malta Litwa Węgry Rumunia Grecja poniŝej średniej dla gospodarek opartych na wiedzy m.in. w obszarach instytucji (zbędność wydatków rządowych, cięŝar obowiązków administracyjnych) i efektywności rynku pracy (elastyczność kształtowania płac, zatrudnienia, relacji płac do wydajności) Łotwa Grecja Bułgaria
Podsumowanie Przeciwdziałanie kryzysowi finansowemu stało sięźródłem powaŝnych problemów fiskalnych. Nieracjonalna polityka fiskalna doprowadziła do nadmiernego wzrostu zadłuŝenia. Zachwiane zostało zaufanie rynków finansowych do niektórych państw (kraje PIGS ). Groźba bankructwa Grecji skłoniła kraje strefy euro do opracowania programów oszczędnościowych. W długim okresie konieczne są zdecydowanie głębsze reformy strukturalne (system emerytalny, rynek pracy).