ATYPOWE SPÓŁKI HANDLOWE 3. WYDANIE Andrzej Kidyba Warszawa 2011
Książkę tę dedykuję Jagodzie
Spis treści Wykaz skrótów / 11 Wstęp / 13 Rozdział I Jednoosobowe spółki kapitałowe / 19 1. Istota spółki / 19 2. Rodzaje spółek / 24 3. Tworzenie spółki / 27 4. Działanie spółki / 32 4.1. Zgromadzenie wspólników i walne zgromadzenie / 32 4.2. Rada nadzorcza (komisja rewizyjna w spółce z o.o.) / 49 4.3. Zarząd / 51 5. Czynności prawne dotyczące spółki jednoosobowej / 54 5.1. Uwagi ogólne / 54 5.2. Czynności w ramach podwójnej reprezentacji / 56 5.3. Czynności prawne z samym sobą / 57 5.4. Czynności prawne z samym sobą a czynności wrażliwe / 61 Rozdział II Jednoosobowe spółki osobowe / 65 1. Istota spółki / 65 2. Nowe cechy spółek osobowych / 68 3. Jednoosobowa rzeczywista spółka partnerska / 70 4. Jednoosobowa spółka komandytowo-akcyjna / 83 4.1. Istota spółki komandytowo-akcyjnej / 83 4.2. Spółka komandytowo-akcyjna możliwe konstrukcje / 89 4.3. Zasady działania spółki typu Dr Jekyll i Mr Hyde / 92
Spis treści Rozdział III Spółka bezosobowa / 95 1. Bezosobowa spółka kapitałowa / 95 2. Bezosobowa spółka osobowa w doktrynie niemieckiej / 97 3. Bezosobowa spółka kapitałowa w polskim systemie prawnym / 101 4. Problem bezosobowej spółki komandytowo-akcyjnej / 109 Rozdział IV Spółka w organizacji / 111 1. Przedspółka / 111 2. Powstanie spółki w organizacji / 115 3. Spółka w organizacji w likwidacji / 117 4. Istota spółki w organizacji / 119 5. Działanie spółki / 124 6. Odpowiedzialność / 129 7. Skutki wpisu do rejestru spółki w organizacji / 133 8. Problem przedspółki osobowej / 135 Rozdział V Spółka komandytowa z udziałem innej spółki jako komplementariusza / 142 1. Potrzeba utworzenia spółki / 142 2. Spółki kapitałowe i osobowe w charakterze komplementariusza / 146 3. Zasady działania komplementariusza spółki kapitałowej lub osobowej / 151 4. Skutki utworzenia spółki / 164 5. Figurancka spółka komandytowa / 165 6. Publiczna spółka komandytowa / 166 7. Inne możliwe formy spółek osobowych z udziałem spółek handlowych / 169 Rozdział VI Spółki piramidalne / 171 1. Powiązania w pionie / 171 2. Powiązania podwójne / 176 3. Powiązania trójkątne / 178 4. Powiązania z udziałem pięciu i więcej spółek / 179
Rozdział VII Spółka małżeńska / 183 1. Model wspólności małżeńskiej a ustrój spółek handlowych / 183 2. Majątek wspólny i osobisty a udział w spółce / 187 3. Małżonkowie jako wspólnicy / 199 4. Wspólnik w spółce jednoosobowej małżeńskiej / 201 5. Wspólnicy w spółce małżeńskiej z innymi osobami / 202 6. Spółka między małżonkami / 203 7. Małżonkowie w spółce cywilnej / 204 8. Odpowiedzialność wspólnika za zobowiązania handlowej spółki osobowej a ustrój wspólności majątkowej małżeńskiej / 207 Bibliografia / 219 Spis treści
10
Wykaz skrótów Akty prawne k.c. k.p.c. k.r.o. k.s.h. ustawa o KRS ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59 z późn. zm.) ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz. U. Nr 94, poz. 1037 z późn. zm.) ustawa z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 168, poz. 1186 z późn. zm.) Periodyki DB JW KPP Mon. Pod. Mon. Praw. NJW OSA OSNC OSNP OSP Der Betrieb Juristische Wochenschrift Kwartalnik Prawa Prywatnego Monitor Podatkowy Monitor Prawniczy Neue Juristische Wochenschrift Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych Orzecznictwo Sądów Polskich 11
Wykaz skrótów PiP PPH Pr. Bank. Pr. Sp. PS PUG RPEiS ZGR ZHR Państwo i Prawo Przegląd Prawa Handlowego Prawo Bankowe Prawo Spółek Przegląd Sądowy Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Zeitschrift für Unternehmens- und Gesellschaftrecht Zeitschrift für das gesamte Handelsrecht Inne NSA SA SN sp. z o.o. Naczelny Sąd Administracyjny sąd apelacyjny Sąd Najwyższy spółka z ograniczoną odpowiedzialnością 12
Wstęp Problematyka spółek prawa handlowego przeżywa swój renesans. Związane jest to przede wszystkim ze zmianą modelu gospodarki, który został przestawiony na reguły rynkowe. To z kolei zmusiło do sięgnięcia do wypróbowanych konstrukcji prawnych, które w powiązaniu z umową jako instrumentem regulacji stosunków prawnych stanowi o jakości zmian gospodarczych. W pewnym sensie szczęściem było to, że mimo poważnych deformacji związanych z gospodarką socjalistyczną obowiązywało rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 czerwca 1934 r. Kodeks handlowy 1. Dało to możliwość wykorzystania rzeczywistych konstrukcji prawa handlowego w okresie pierwszych lat transformacji i to przez całe lata dziewięćdziesiąte. Momentem kulminacyjnym wspomnianego już odrodzenia spółek handlowych były prace nad nowym aktem prawnym, który wszedł w życie 1 stycznia 2001 r. Ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych 2 unowocześniła wiele rozwiązań, wprowadziła zupełnie nowe konstrukcje, co zmusza całe rzesze prawników do powtórnego zainteresowania tą problematyką. Uchwalenie kodeksu spółek handlowych w wielu przypadkach przyczyniło się do rozwiązania istniejących kwestii natury teoretycznej i praktycznej. Jednocześnie otworzyło wiele nowych problemów i dyskusji. Już dziś wiadomo, że niektóre rozstrzygnięcia kodeksu są kontrowersyjne, a niektóre wymagają zmiany. Kodeks spółek handlowych poprzez niektóre wyraźne regulacje dał jednak możliwość nieco innego spojrzenia na istotę prawną spółki. Podobnie jak w poprzednim stanie prawnym, nie ma jednolitej ogólnej definicji spółki prawa handlowego. Utrzymano zasadę określania in 1 Dz. U. Nr 57, poz. 502 z późn. zm. 2 Dz. U. Nr 94, poz. 1037 z późn. zm. 13
Wstęp dywidualnych cech poszczególnych typów spółek. Z pewnością novum będącym elementem łączącym spółki jest art. 3 k.s.h., w którym wskazuje się na wspólny wyróżnik wszystkich spółek handlowych, jakim jest zobowiązanie wspólników do osiągnięcia wspólnego celu przez wniesienie wkładów albo w inny określony sposób 3. Wskazuje się poza tym na to, że spółka jest stosunkiem cywilnoprawnym zawartym przez jej założycieli 4. Istotą spółki jest udział w niej co najmniej dwóch wspólników. Cecha ta nie występuje przy jednoosobowej spółce z o.o. i akcyjnej, kłócąc się nawet językowo z pojęciem spółki. Wskazuje się również substrat osobowy i majątkowy, które stanowią podstawę realizacji celu spółki, a ponadto szczególny charakter prawny wewnętrznych i zewnętrznych stosunków spółki, które są wyróżniane jako cechy spółki handlowej 5. Elementem ważnym przy określaniu konstrukcji spółki jest również affectio societatis 6, czyli wola zawiązania spółki, która musi być ujawniona na zewnątrz. Wymienione tu cechy występują w modelu klasycznym spółki prawa handlowego. Niemniej na gruncie kodeksu spółek handlowych nie sposób nie zauważyć wyraźnego modyfikowania wymienionych zasad. Z pewnością choć nie jest to zupełnie novum wyraźnie podkreślono dopuszczalność istnienia i zasady działania jednoosobowych spółek kapitałowych. Możliwość istnienia takich spółek, a następnie ich tworzenia, nie budziła większych wątpliwości w polskiej doktrynie. Brakowało jednak przepisów, które regulowałyby szczególne zasady funkcjonowania spółek jednoosobowych. Kodeks spółek handlowych wprowadza moim zdaniem w niedostatecznym stopniu pewne reguły związane z funkcjonowaniem jednoosobowych spółek kapitałowych. Novum stanowi to, że kodeks poddaje wyraźnej regulacji stosunki spółki w organizacji. Pojawia się również konstrukcja jednoosobowej spółki osobowej. Wyraźnie wskazano na konstrukcję spółek osobowych z udziałem osób prawnych (spółek kapitałowych w szczególności). Te i inne rozwiązania dają asumpt do twierdzenia, że rozpoczyna się proces funkcjonowania nie tylko klasycznych, ujętych w wyraźne ramy prawne konstrukcji, lecz także rozwiązań nowych, często konstrukcji zaskakujących. Praca ta poświęcona jest atypowym spółkom prawa handlowego. Atypowość o czym będzie mowa musi być odróżniona od hybrydalności. Ta ostatnia oznacza wprowadzenie nowych rozwiązań prawnych defor 14 3 A. Kidyba, Kodeks spółek handlowych. Objaśnienia, Kraków 2001, s. 20. 4 W. Pyzioł, A. Szumański, I. Weiss, Prawo spółek, Bydgoszcz 1999, s. 30. 5 Ibidem, s. 31. 6 A. Szajkowski, Prawo spółek handlowych, Warszawa 2000, s. 97, 100 101.
Wstęp mujących istniejące konstrukcje, które byłyby niemożliwe bez wyraźnej normy prawnej (np. wprowadzenie w spółce partnerskiej systemu prowadzenia spraw i reprezentacji przez zarząd, działanie rady nadzorczej i walnego zgromadzenia w spółce komandytowo-akcyjnej). Hybrydalność dotyczy więc na przykład wprowadzenia do spółek osobowych elementów ze spółek kapitałowych i odwrotnie 7. Natomiast atypowość spółek oznacza wykorzystanie przepisów prawa do tworzenia konstrukcji bezpośrednio niemieszczących się w określonym, klasycznym modelu spółki. W ten sposób zmodyfikowaniu ulegają niektóre klasyczne cechy umów handlowych. Do koncepcji spółek atypowych nawiązuje późniejsza praca S. Włodyki 8. Jego zdaniem spółki atypowe to spółki odbiegające swym kształtem od typowego, ustawowego ich kształtu, ze względu na jeden z elementów ich struktury organizacyjno-prawnej 9. Autor ten wyróżnia wśród spółek atypowych: spółkę cichą ze względu na sposób ujawnienia wspólnika; spółkę jednoosobową ze względu na istnienie tylko jednego wspólnika; spółkę w organizacji ze względu na początkowy etap procesu tworzenia spółki; spółkę koncernową lub holdingową ze względu na powiązania koncernowe; spółkę pracowniczą ze względu na charakter wspólnika 10. Atypowość spółek jest pewnym wyzwaniem dla prawa handlowego z tego głównie względu, że stosunki gospodarcze będą wymuszały nowe, odpowiadające praktyce, rozwiązania. Tworzenie nowych postaci spółek musi wychodzić naprzeciw praktyce. Musi się to jednak dziać w granicach swobody umów i zgodnie z zasadą autonomii woli stron 11. Nie chodzi w żadnym przypadku o naruszenie zasady numerus clausus spółek ani o tworzenie jurydycznego monstrum 12. W niniejszej pracy omówiono niektóre atypowe konstrukcje prawne, które w przyszłości będą w pewien sposób ewoluowały w kierunku ich typowości. Dotyczy to przede wszystkim jednoosobowej spółki kapitałowej. Nie można jednak zapominać, że jeszcze do niedawna w niektórych krajach budziło wątpliwości tworzenie i istnienie takich spółek, a niektóre do tej pory nie zaakceptowały tej konstrukcji prawnej. Przy omawianiu innych atypowych form spółek dojść musiało 7 S. Sołtysiński (w:) S. Sołtysiński, A. Szajkowski, J. Szwaja, Kodeks handlowy. Komentarz, t. I, Warszawa 1998, s. 195. 8 S. Włodyka, Kodeksowe spółki atypowe, Warszawa 2004. 9 Ibidem, s. X. 10 Ibidem. 11 Ibidem, s. 90; S. Włodyka (red.), Prawo spółek, Kraków 1991, s. 13. 12 S. Sołtysiński (w:) S. Sołtysiński, A. Szajkowski, J. Szwaja, Kodeks handlowy..., op. cit., t. I, 1998, s. 89. 15
Wstęp do pewnego zderzenia z tradycją, choćby po to, aby rozpocząć dyskusję o przyszłości niektórych rozwiązań prawnych. W szczególności generalnie neguje się kategorię jednoosobowej spółki osobowej. W przeszłości nie było to już tak zdecydowane, gdy chodziło o istnienie, a nie tworzenie tych spółek 13. Do rozważenia także na gruncie kodeksu handlowego były procesy transformacyjne prowadzące do takiej konstrukcji 14. Obecnie wydaje się niezbędna poważna analiza zasad funkcjonowania jednoosobowych spółek osobowych, bo istnienie ich nie powinno już budzić wątpliwości 15. Z pewnością jednak wyzwaniem jest dyskusja na temat spółek bezosobowych, tj. takich, w których albo nie ma wspólników, albo nie ma udziałów (akcji). Na pierwszy rzut oka wydaje się, że konstrukcja taka jest wykluczona. Sądzę jednak, że nie można przejść obojętnie wobec wspomnianego problemu i możliwe są pewne wnioski de lege lata, jak również de lege ferenda. Wnioski w niniejszej pracy nie są oparte na założeniach niemożliwych konstrukcji prawnych. Wręcz odwrotnie, wszelkie rozważania opierają się na obowiązujących przepisach i stanowią wnioskowanie w oparciu o istniejące normy prawne. W pewnych sytuacjach, ze względu na brak normy dopuszczającej określoną konstrukcję, wnioski mają charakter de lege ferenda. Atypowe konstrukcje prawne oznaczać mają jedynie ich szczególny charakter wobec modeli klasycznych z nadzieją, że w niedalekiej przyszłości utracą one swój szczególny, atypowy charakter na rzecz uznania za rozwiązania powszechnie aprobowane. Opracowanie niniejsze nie wyczerpuje wszelkich możliwych konstrukcji atypowych spółek, ale stanowi propozycję dyskusji na ten temat. Podstawą analizy jest odpowiedź na pytanie, czy spółka oznacza jeszcze jednostkę organizacyjną wymagającą więzi interpersonalnych, czy też jest to po prostu tylko twór organizacyjny, którego protoplastą był związek co najmniej dwóch osób. Wydaje się, że obecnie trwały stosunek prawny oparty na umowach spółek handlowych zastąpiony jest kategorią jednostki organizacyjnej 16. 13 Zwrócił na to uwagę S. Sołtysiński (w:) S. Sołtysiński, A. Szajkowski, J. Szwaja, Kodeks handlowy..., op. cit., t. I, 1998, s. 18. 14 Ibidem. 15 Por. art. 98 2 k.s.h. 16 W.J. Böckel, Die beschränkte Haftung des Einzelkaufmannes, Jena 1935, s. 79; H. Wiedemann, Die Personengesellschaft Vertrag oder Organisation?, ZGR 1996, s. 286 i n.; Y. Guyon, Droit des affaires, Paris 1988, s. 85 i n.; S. Sołtysiński (w:) S. Sołtysiński, A. Szajkowski, J. Szwaja, Kodeks handlowy..., op. cit., t. I, 1998, s. 77. Zwolennikiem konstrukcji spółki nie 16
Wstęp Trzecie wydanie opracowania uwzględnia zmiany w przepisach prawa, które miały miejsce w okresie od drugiego wydania, w szczególności zmiany w kodeksie spółek handlowych dokonane poniżej wymienionymi ustawami: 1) ustawą z dnia 25 kwietnia 2008 r. o zmianie ustawy Kodeks spółek handlowych 17, którą dokonano implementacji dyrektywy 2005/56/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 26 października 2005 r. w sprawie transgranicznego łączenia się spółek kapitałowych (Dz. Urz. UE L 310 z dnia 25 listopada 2005 r., s. 1); 2) ustawą z dnia 13 czerwca 2008 r. o zmianie ustawy Kodeks spółek handlowych 18, którą dokonano implementacji dyrektywy 2006/68/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 6 września 2006 r., zmieniającej dyrektywę Rady 77/91/EWG w sprawie tworzenia spółek akcyjnych i utrzymywania oraz zmian wysokości ich kapitału (Dz. Urz. EU L 264 z dnia 25 września 2006 r., s. 32); 3) ustawą z dnia 23 października 2008 r. o zmianie ustawy Kodeks spółek handlowych 19, którą dokonano zmiany między innymi przepisów art. 26, 33, 92, 154, 173, 179, 303, 308, 348, 405, 595 k.s.h.; 4) ustawą z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy Kodeks spółek handlowych oraz ustawy o obrocie instrumentami finansowymi 20, mająca na celu implementację do polskiego porządku prawnego dyrektywy 2007/36/ WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 lipca 2007 r. w sprawie wykonywania niektórych praw akcjonariuszy spółek notowanych na rynku regulowanym (Dz. Urz. UE L 184 z dnia 14 lipca 2007 r., s. 17). O ile nowelizacje kodeksu spółek handlowych, uzasadnione wymogami implementacji dyrektyw UE, choć budzą określone wątpliwości interpretacyjne 21, są zasadniczo zrozumiałe i do zaakceptowania, o tyle pozostałe wrzutkowe zmiany, zwłaszcza te dokonane ustawą z dnia 23 października 2008 r., nie wytrzymują krytyki. Są to bowiem zmiany wyrwane z kontekstu i naruszające systemowe podejście do nowelizacji kodeksu spółek handlowych. Niejednokrotnie są one korzystne dla wspólników, jako tworu organizacyjnego, a wielostronnej czynności prawnej był m.in. K. Kruczalak, Spółki prawa handlowego i cywilnego, Gdańsk 1996, s. 51. 17 Dz. U. Nr 86, poz. 524. 18 Dz. U. Nr 118, poz. 747. 19 Dz. U. Nr 217, poz. 1381. 20 Dz. U. z 2009 r. Nr 13, poz. 69. 21 Zob. m.in. S. Sołtysiński, Jeszcze o implementacji przepisów Dyrektywy 2006/68/WE w sprawach aportów i obniżenia kapitału zakładowego polemika, PPH 2010, nr 4, s. 4 i n. 17
Wstęp ale nie uwzględniają należytej ochrony wierzycieli, naruszając tym samym bezpieczeństwo obrotu. Należy bowiem mieć na uwadze fakt, że obciążenia (m.in. dotyczące formy określonych czynności prawnych) nakładane przez przepisy kodeksu spółek handlowych nie pociągają za sobą jedynie kosztów, lecz przynoszą również wymierne korzyści związane ze wzrostem bezpieczeństwa obrotu oraz wzrostem wiarygodności spółki wobec wierzycieli. Ponadto, zmiana jednego przepisu implikuje często konieczność zmiany jeszcze innych przepisów, co nie zostało należycie uwzględnione w związku z wyżej wymienioną nowelizacją. W świetle powyższych uwag, za szczególnie niekorzystne należy uznać zmiany związane z obniżeniem minimum kapitału zakładowego w spółkach kapitałowych oraz zniesieniem obligatoryjnego przekształcenia spółek cywilnych prowadzących działalność gospodarczą w dużych rozmiarach. Ta ostatnia zmiana została dokonana, mimo iż nie zniknęły przesłanki, które stały za wprowadzeniem obowiązku przekształcenia 22. Przygotowanie trzeciego wydania niniejszego opracowania, istotnie zmienionego, nie byłoby możliwe, gdyby nie pomoc mojej współpracownicy Pani dr Małgorzaty Dumkiewicz. Lublin, maj 2011 r. Prof. zw. dr hab. Andrzej Kidyba 22 Zob. J. Okolski, M. Szyszka, Ocena najważniejszych zmian kodeksu spółek handlowych dokonanych nowelizacją z 23.10.2008 r., PPH 2009, nr 6, s. 7. 18
Rozdział I Jednoosobowe spółki kapitałowe 1. Istota spółki Zagadnienie istnienia jednoosobowych spółek kapitałowych (Einmanngesellschaft, one man company, enterprise unipersonelle á responsabilité limitée) nie budzi tak wielkich kontrowersji, jak to ma miejsce w przypadku jednoosobowych spółek osobowych. Historia sporów doktrynalnych dotyczących spółek jednoosobowych dowodzi jednak, że coś, co jest niemożliwe na początku, jeżeli potwierdza to zapotrzebowanie gospodarcze, staje się pełnoprawną formą 23. Jednakże stanowiska odnoszące się do spółki jednoosobowej nie są jednolite we wszystkich systemach prawnych. Można zauważyć jednak pewną tendencję dopuszczenia spółek jednoosobowych do działania. Odróżnić jednak należy akceptację istnienia od zezwolenia na tworzenie spółek jednoosobowych 24. Szereg ustawodawstw przyjmuje, że nie jest możliwe ani tworzenie, ani istnienie spółek jednoosobowych (np. Szwajcaria). W niektórych uznaje się wtórne połączenie kapitału zakładowego w jednym ręku. Spółkę jednoosobową można było tworzyć między innymi w Niemczech (1981), Danii (1973), Francji (1988), Belgii (1987), Holandii (1986), Włoszech (1993) 25. 23 Por. prezentowane wątpliwości w doktrynie i orzecznictwie zagranicznym. Z. Fenichel, Jednoosobowa spółka z ograniczoną odpowiedzialnością według Kodeksu handlowego, PPH 1939, nr 5, s. 241 242. W nowszej literaturze niemieckiej por. m.in. H. Griebel, Die Einmanngesellschaft, Berlin 1933, s. 4; G. Andre, Die Entwicklung der Einmanngesellschaft und der Idee des Einzelunternehmens mit beschränkter Haftung im Deutschen Recht, München 1975, s. 13 i n.; K. Fanser, Die Rechtsnatur der Einmanngesellschaft, Tübingen 1965, s. 8 i n.; K. Schmidt, Gesellschaftsrecht, Köln Berlin Bonn München 1986, s. 916 i n.; W. Albach, Die Einmanngründung der GmbH, Bonn 1986, s. 4. 24 Z. Fenichel, Jednoosobowa spółka..., op. cit., s. 238 i n. 25 Por. szerzej W. Klyta, Jednoosobowe spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w wybranych państwach Unii Europejskiej, Rejent 1999, nr 9, s. 38 i n. 19
Rozdział I. Jednoosobowe spółki kapitałowe Przyjęcie XII dyrektywy Rady Wspólnot Europejskich z dnia 21 grudnia 1989 r. 26 w zakresie prawa spółek, dotyczącej jednoosobowych spółek z o.o. (89/667/EWG), wzmocniło tę pewną tendencję nie tylko w krajach Unii Europejskiej, lecz także w krajach aspirujących do Unii (m.in. Polska, Węgry). Wprowadzenie przepisów dyrektywy miało nastąpić nie później niż 1 stycznia 1992 r., a w przypadku spółek istniejących można było przesunąć termin do 1 stycznia 1993 r. 27 Historycznie rzecz ujmując, już w 1881 i 1888 r. Sąd Rzeszy zaakceptował istnienie jednoosobowych spółek akcyjnych 28. Nie jest więc prawdą, że termin ten pojawił się po raz pierwszy w 1897 r. w Anglii 29. Przyczyn tworzenia spółek jednoosobowych jest kilka 30. Przede wszystkim istniało naturalne dążenie do ograniczenia odpowiedzialności przedsiębiorcy. Chodziło więc o ograniczenie ryzyka związanego z prowadzeniem przedsiębiorstwa. Jednakże spółka kapitałowa nie może być traktowana jak przedsiębiorca z ograniczonym ryzykiem, gdyż efekt ograniczenia odpowiedzialności przedsiębiorcy powinien dotyczyć jego jako osoby fizycznej 31. W przypadku istniejących w naszym prawie konstrukcji nie spotykamy ograniczenia odpowiedzialności przedsiębiorcy uczestniczącego w obrocie. Jego odpowiedzialność (dotyczy to spółek kapitałowych, osobowych handlowych, spółdzielni itd.) jest nieograniczona i odpowiada on całym swoim majątkiem. Dlatego też ograniczenie odpowiedzialności przedsiębiorcy w sensie ścisłym 32 zostało zastąpione ograniczeniem odpowiedzialności wspólnika. Na pewno mankamentem obecnego systemu 26 OJ z dnia 30 grudnia 1989 r. Nr 1, s. 40; A. Bierć, Kierunki harmonizacji polskiego prawa spółek z prawem Unii Europejskiej (w zakresie Dyrektywy XI i Dyrektywy XII), Studia Prawnicze 1996, z. 1 4, s. 122. 27 A. Kidyba, Prawo spółek. Zarys, Warszawa 1999, s. 149. 28 Orzeczenia z dnia 19 lutego 1881 r. i z dnia 13 grudnia 1888 r. (R.G.Z. 3, 127 i 22, 116). W odniesieniu do spółki z o.o. potwierdzone to zostało w wyroku z dnia 20 czerwca 1904 r. (R.G.Z. 55, 325). Nie należy zapominać również, że kodeks handlowy austriacki z 1862 r. nie przewidywał minimum założycieli spółki akcyjnej por. Z. Fenichel, Jednoosobowa spółka..., op. cit., s. 239. 29 Tak B. Bajor, Teoretyczne aspekty jednoosobowej spółki studia prawnicze, Warszawa 2000, s. 52 53; W. Klyta, Jednoosobowe spółki..., op. cit., s. 1. 30 Z. Fenichel, Jednoosobowa spółka..., op. cit., s. 238; A. Kästner, Die Einmanngesellschaft, Dresden 1932, s. 6 i n.; G. Andre, Die Entwicklung..., op. cit., s. 3 i n.; K. Kruczalak, Prawo handlowe, Warszawa 1997, s. 107; A. Kidyba (w:) A. Jakubecki, A. Kidyba, J. Mojak, R. Skubisz, Prawo spółek. Zarys, Warszawa 1999, s. 150. 31 Por. G. Suliński, Jednoosobowa spółka z o.o., Kraków 1999, s. 19. 32 S. Buczkowski, Ograniczona odpowiedzialność przedsiębiorcy. Studium prawnohandlowe, Warszawa 1937, s. 109. 20
1. Istota spółki funkcjonowania przedsiębiorców jest to, że nie dopracowano się konstrukcji, w której indywidualny, pojedynczy przedsiębiorca mógłby mieć odpowiedzialność ograniczoną 33. Nie spełniły się więc zamiary S. Buczkowskiego, który zadał retoryczne pytanie, że skoro dwie osoby drogą utworzenia spółki mogą ograniczyć swoją odpowiedzialność, to dlaczego nie może tego uczynić jedna osoba przedsiębiorca? 34 Postulat ograniczenia odpowiedzialności przedsiębiorcy, który obecnie przekształcił się w ograniczoną odpowiedzialność wspólników, też nie został do końca spełniony 35. Wspólnicy, wnosząc wkład do spółki kapitałowej, nie ponoszą (poza nielicznymi wyjątkami) odpowiedzialności za zobowiązania spółki 36. Ich uczestnictwo wkładem wiąże się z ryzykiem majątkowym, a nie z regułami odpowiedzialności za zobowiązania spółki 37. Innym argumentem na rzecz tworzenia spółek jednoosobowych może być brak zaufania do innych osób, z którymi dana osoba musiałaby współdziałać, gdyby tworzyła spółkę wieloosobową. W związku z brakiem odpowiedzialności za zobowiązania tego podmiotu, który tworzy dana osoba, spółka jednoosobowa jest z pewnością atrakcyjniejsza niż prowadzenie działalności gospodarczej w charakterze przedsiębiorcy jednoosobowego z nieograniczoną odpowiedzialnością. Ta nieograniczona odpowiedzialność rozciąga się w najlepszym wypadku na majątek osobisty. Jeśli zaś dana osoba pozostaje w związku małżeńskim, skutki działania przedsiębiorcy pozostającego w związku małżeńskim mogą rozciągać się na majątek wspólny (szerzej zob. uwagi zawarte w rozdziale VII niniejszego opracowania, poświęconym spółkom małżeńskim). Nic więc dziwnego, że z tego punktu widzenia jednoosobowa spółka wydaje się atrakcyjniejsza. Kolejną przyczyną tworzenia spółek jednoosobowych jest zamiar uniezależnienia losów majątku osobistego od losów majątku wnoszonego do 33 Por. o rozwiązaniach w Niemczech K. Schmidt, Gesellschaftsrecht, op. cit., s. 922; również Z. Fenichel, Jednoosobowa spółka..., op. cit., s. 241. 34 S. Buczkowski, Ograniczona..., op. cit., s. 93. 35 W.J. Böckel, Die beschränkte Haftung..., op. cit., s. 9; H. Weber, Die Einmann-GmbH als Mittel zur Herbeiführung der beschr. Haftung des Einzelkaufmanns, Berlin 1936, s. 2; G. Andre, Die Entwicklung..., op. cit., s. 10. 36 A. Kidyba, Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Komentarz, Warszawa 2009, s. 32 34, wskazuje na powstanie odpowiedzialności w związku m.in. z pełnieniem funkcji w spółce za czynności podjęte przed zarejestrowaniem (art. 161 3 w zw. z art. 13 k.s.h.), gdy odpowiedzialność taką wprowadzają wyraźnie przepisy kodeksu spółek handlowych (m.in. art. 184 1 k.s.h.) lub przepisy szczególne. Możliwe jest także umowne wprowadzenie zasad odpowiedzialności wobec spółki. 37 Por. A. Kidyba, Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością..., op. cit., 2009, s. 32 i n. 21