Polipragmazja dlaczego niebezpieczna?

Podobne dokumenty
Konieczność monitorowania działań niepożądanych leków elementem bezpiecznej farmakoterapii

Dr Jarosław Woroń. BEZPIECZEŃSTWO STOSOWANIA LEKÓW PRZECIWBÓLOWYCH Krynica 11.XII.2009

CUKRZYCA U OSOBY W WIEKU STARCZYM. Klinika Diabetologii i Chorób Wewnętrznych Dr med. Ewa Janeczko-Sosnowska

Dostępność terapii z zastosowaniem pomp insulinowych. Dr hab.n.med. Tomasz Klupa Uniwersytet Jagielloński, Katedra i Klinika Chorób Metabolicznych

dr hab. n. farm. AGNIESZKA SKOWRON

Leczenie cukrzycy typu 2- nowe możliwości

Monitorowanie niepożądanych działań leków

Rola współpracy między lekarzem a pacjentem jaskrowym Anna Kamińska

Czy jest możliwe skuteczne leczenie cukrzycy w grupie chorych otyłych ze znaczną insulinoopornością?

Hipoglikemia - niedocukrzenie. Jacek Sieradzki Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

Postępowanie orzecznicze wobec kierowców z zaburzeniami tolerancji węglowodanów i cukrzycą

Uwarunkowania genetyczne. w cukrzycy

FARMAKOKINETYKA KLINICZNA

Materiały edukacyjne. Diagnostyka i leczenie nadciśnienia tętniczego

SYLABUS. Nazwa przedmiotu/modułu. Farmakologia Kliniczna. Wydział Lekarski I. Nazwa kierunku studiów. Lekarski. Język przedmiotu

Dagmara Samselska. Przewodnicząca Unii Stowarzyszeń Chorych na Łuszczycę. Warszawa 20 kwietnia 2016

Depresja a uzależnienia. Maciej Plichtowski Specjalista psychiatra Specjalista psychoterapii uzależnień

Znaczenie wczesnego wykrywania cukrzycy oraz właściwej kontroli jej przebiegu. Krzysztof Strojek Śląskie Centrum Chorób Serca Zabrze

Niezaspokojone potrzeby medyczne seniorów. Ewa Marcinowska-Suchowierska

Harmonogram zajęć dla kierunku: Dietetyka, studia stacjonarne, II rok, semestr IV

FARMAKOTERAPIA W GERIATRII

Badania obserwacyjne w ocenie bezpieczeństwa leków This gentle murmur it could be stings of remorse

Klasyfikowanie problemów lekowych na podstawie klasyfikacji PCNE (wersja 6.2)

DiabControl RAPORT KOŃCOWY

Dostępność innowacyjnych metod ciągłego monitorowania glukozy

Raport z rejestru REG-DIAB ocena wybranych aspektów leczenia chorych na cukrzycę typu 2 w warunkach codziennej praktyki lekarskiej w Polsce

Chory z cukrzycą leczony insuliną z częstymi niedocukrzeniami - strategia postępowania

Aneks III. Zmiany w odpowiednich punktach charakterystyki produktu leczniczego i ulotkach dla pacjenta

Interakcje farmakologiczne

LECZENIE BIOLOGICZNE CHORÓB

SPIS TREŒCI. Przedmowa przewodnicz¹cego Rady Naukowej Czasopisma Aptekarskiego Rozdzia³ 1

Idea opieki farmaceutycznej Idea opieki farmaceutycznej narodziła się Stanach Zjednoczonych w latach 90- tych XX w., Jest to proces w którym

ANALIZA PROFILU METABOLICZNEGO PACJENTÓW Z PRZEWLEKŁĄ NIEWYDOLNOŚCIĄ SERCA I WSPÓŁISTNIEJĄCYM MIGOTANIEM PRZEDSIONKÓW

Kierownik Projektu: prof. dr hab. n. med. Dominika Dudek Z-ca Kierownika Projektu: dr n. med. Michał Nowakowski

Nowe terapie w cukrzycy typu 2. Janusz Gumprecht

Polski System Ochrony Zdrowia: problemy pacjentów, szczególnie osób starszych i dzieci - perspektywa lekarza. Prof.

Migotanie przedsionków czynniki ograniczające dostępności do współczesnej terapii

Co możemy zaoferować chorym z rozpoznanym migotaniem przedsionków? Możliwości terapii przeciwkrzepliwej.

Marcin Leszczyk SKN przy Klinice Chorób Wewnętrznych i Kardiologii WUM

Nowy wymiar samokontroli w cukrzycy.

Etyka finansowania leczenia chorób rzadkich onkologicznych

PRZEWODNIK DYDAKTYCZNY I PROGRAM NAUCZANIA PRZEDMIOTU FAKULTATYWNEGO NA KIERUNKU LEKARSKIM ROK AKADEMICKI 2016/2017

Uchwała Nr XIX/169/2008 Rady Miasta Marki z dnia 18 czerwca 2008 roku

Zasadność Stosowania, a finansowanie farmakoterapii on label, of label i soft label use. Katarzyna Kolasa, doktor nauk ekonomicznych

Śmiertelność przypisana w tys; całość Ezzatti M. Lancet 2002; 360: 1347

Mariusz Dąbrowski Uniwersytet Rzeszowski Poradnia Diabetologiczna NZOZ βeta-med Rzeszów

KLASYFIKACJA PROBLEMÓW LEKOWYCH (PCNE)

Urząd Miasta Bielsko-Biała - um.bielsko.pl Wygenerowano: /14:10: listopada - Światowym Dniem Walki z Cukrzycą

Hiperglikemia. Jak postępować przy wysokich poziomach cukru?

Skale i wskaźniki jakości leczenia w OIT

Przywrócenie rytmu zatokowego i jego utrzymanie

W kierunku sztucznej trzustki Nowoczesne systemy kontroli glikemii i ochrony pacjenta przed hipoglikemią w cukrzycy typu 1.

Maria Korzonek Wydział Nauk o Zdrowiu Pomorski Uniwersytet Medyczny Szczecin ZESPÓŁ SŁABOŚCI I JEGO WPŁYW NA ROKOWANIE CHOREGO

inwalidztwo rodzaj pracy

Prof. dr hab. n. med. Tomasz Kostka Konsultant krajowy w dziedzinie geriatrii. Opieka geriatryczna w Polsce

Kiedy lekarz powinien decydować o wyborze terapii oraz klinicznej ocenie korzyści do ryzyka stosowania leków biologicznych lub biopodobnych?

Szanse i zagrożenia na poprawę leczenia chorób zapalnych stawów w Polsce rok 2014 Prof. dr hab. Piotr Wiland Katedra i Klinika Reumatologii i Chorób

Losy pacjentów po wypisie z OIT Piotr Knapik

Udary mózgu w przebiegu migotania przedsionków

PRZEWODNIK DYDAKTYCZNY NA ROK AKADEMICKI 2011/2012 NAZWA JEDNOSTKI:

ULOTKA DLA PACJENTA: INFORMACJA DLA UŻYTKOWNIKA. Należy zapoznać się z treścią ulotki przed zastosowaniem leku.

POLIPHARMACY IN GERIATRIC POPULATION

Annex I. Podsumowanie naukowe i uzasadnienie dla wprowadzenia zmiany w warunkach pozwolenia

Hipoglikemia. przyczyny, objawy, leczenie. Beata Telejko

Zdrowotne i społeczne problemy wieku starszego - sprzężenia zwrotne

Warszawa, dnia r. Raport Konsultanta Wojewódzkiego w dziedzinie toksykologii klinicznej za rok 2015

PRZEWODNIK I PROGRAM NAUCZANIA PRZEDMIOTU FAKULTATYWNEGO NA WYDZIALE LEKARSKIM I dla STUDENTÓW V ROKU STUDIÓW

Astma trudna w leczeniu czy możemy bardziej pomóc choremu? Maciej Kupczyk Klinika Chorób Wewnętrznych, Astmy i Alergii, Uniwersytet Medyczny w Łodzi

Wytyczne ACCF/AHA 2010: Ocena ryzyka sercowo-naczyniowego u bezobjawowych dorosłych

Farmakoekonomika podstawy. Paweł Petryszyn Katedra i Zakład Farmakologii Klinicznej UM we Wrocławiu

Moc Gatunki zwierząt. Postać farmaceutyczna. Samice psów. Enurace 50 Tabletki 50 mg

Ile kosztuje pacjentki zaawansowana choroba nowotworowa rak piersi? Seminarium Innowacje w leczeniu raka piersi ocena dostępności w Polsce.

Hiperglikemia. Schemat postępowania w cukrzycy

PODSTAWY FARMAKOEKONOMIKI

Kompleksowa Ambulatoryjna Opieka Specjalistyczna nad pacjentem z Otępieniem - propozycja ekspercka

Lekarz wobec pacjenta palącego tytoń?

Choroby ultra-rzadkie. Instytut Pomnik Centrum Zdrowia Dziecka

ELEMENTY FARMAKOLOGII OGÓLNEJ I WYBRANE ZAGADNIENIA Z ZAKRESU FARMAKOTERAPII BÓLU

Astma i POChP a cukrzyca okiem diabetologa Grzegorz Dzida

POLSKIE TOWARZYSTWO OKULISTYCZNE

S YLABUS MODUŁU (PRZEDMIOTU) I nformacje ogólne. Farmakologia. Nie dotyczy

PROGRAM NAUCZANIA PRZEDMIOTU FAKULTATYWNEGO NA WYDZIALE LEKARSKIM I ROK AKADEMICKI 2015/2016 PRZEWODNIK DYDAKTYCZNY

SYLABUS DOTYCZY CYKLU KSZTAŁCENIA 2017/2019 (2017/ /2019)

PROGRAM NAUCZANIA PRZEDMIOTU FAKULTATYWNEGO NA WYDZIALE LEKARSKIM I ROK AKADEMICKI 2014/2015 PRZEWODNIK DYDAKTYCZNY

Aneks III. Zmiany do odpowiednich części Charakterystyki Produktu Leczniczego i Ulotki dla pacjenta.

DZIENNY DOM OPIEKI MEDYCZNEJ ZAKŁAD PIELEGNACYJNO-OPIEKUŃCZY IM. KS. JERZEGO POPIEŁUSZKI W TORUNIU

Choroby wewnętrzne - diabetologia Kod przedmiotu

Zmiany endokrynne, cukrzyca i inne choroby metaboliczne w starszym wieku Pielęgniarstwo

LECZENIE TĘTNICZEGO NADCIŚNIENIA PŁUCNEGO SILDENAFILEM I EPOPROSTENOLEM (TNP) (ICD-10 I27, I27.0)

PL.EDU.ELI PRZEWODNIK DLA LEKARZY

SCHIZOFRENIA ROLA OPIEKUNÓW W KREOWANIU WSPÓŁPRACY DR MAREK BALICKI

LECZENIE TĘTNICZEGO NADCIŚNIENIA PŁUCNEGO SILDENAFILEM, EPOPROSTENOLEM I MACYTENTANEM (TNP) (ICD-10 I27, I27.0)

SYLABUS. Część A - Opis przedmiotu kształcenia. II Wydział Lekarski z Oddziałem Anglojęzycznym Lekarski

ARTYKUŁ POGLĄDOWY/REVIEW PAPER Otrzymano/Submitted: Poprawiono/Corrected: Zaakceptowano/Accepted: Akademia Medycyny

David Levy. P raktyczna OPIEKA DIABETOLOGICZNA

Onkologiczny pacjent 65+ w gabinecie lekarza rodzinnego. Aleksandra Łacko Katedra Onkologii AM we Wrocławiu Oddział Onkologii USZK

WYNIKI. typu 2 są. Wpływ linagliptyny na ryzyko sercowo-naczyniowe i czynność nerek u pacjentów z cukrzycą typu 2 z ryzykiem

FARMAKOTERAPIA NADCIŚNIENIA TĘTNICZEGO. Prof. dr hab. Jan J. Braszko Zakład Farmakologii Klinicznej UMB

Czy Polakom grozi niealkoholowe stłuszczenie wątroby? NAFL (non-alkoholic fatty liver ) Czy można ten fakt lekceważyć?

EBM w farmakoterapii

Transkrypt:

Polipragmazja dlaczego niebezpieczna? Motto Nie chcę mieć dwóch chorób: jednej, którą mi wyrządziła natura, a drugą wyrządzoną przez doktorów Napoleon Bonaparte, 1820 prof Józef Drzewoski Klinika Chorób Wewnętrznych, Diabetologii i Farmakologii Klinicznej UM w Łodzi. Wykład sponsorowany przez Polpharma Spółka z.o.o, Sopot 29.05.2015

Definicje Polifarmakoterapia = Polipragmazja Polifarmakoterapia = racjonalne, poparte dowodami medycznymi bezpieczne i skuteczne, równoczesne stosowanie kilku leków. Nobili A et al.: Eur J Clin Pharmacol. 2011; 67: 507-19.

Definicje Polipragmazja = Polifarmakoterapia Polipragmazja (Polypharmacia) = (łac. polypragmasia) oznacza nieracjonalne, niewłaściwe podawanie większej liczby leków, przy czym w stosunku do co najmniej niektórych z nich brakuje obiektywnych dowodów medycznych na użyteczność terapeutyczną są natomiast dowody, że mogą być potencjalnie szkodliwe. Nobili A et al.: Eur J Clin Pharmacol. 2011; 67: 507-19.

Rodzaje farmakoterapii, w tym u osób w zaawansowanym wieku Inercja kliniczna = terapia opóźniona =pseudofarmakoterapia Uzasadniona Nieuzasadniona* Brak korzyści = pseudofarmakoterapia Zwiększone ryzyko ADR Skuteczna i bezpieczna, Straty finansowe * Przyczyny m.in.: niewłaściwa diagnoza, niewłaściwy dobór i dawkowanie leków, nieuwzględnienie charakterystyki chorego, niedostateczne przygotowanie zawodowe, nie korzystanie z wiedzy innych, z zaleceń towarzystw naukowych oraz, niestety pycha zawodowa.

Średnie HbA1c ostatnia wizytat Skutki opóźnionej reakcji lekarzy (inercia clinica) na złą kontrolę metaboliczną T2DM Badanie prospektywne: 7,208 kursów leczenia pacjentów z T2DM (1994 2002) Insulina* 7,0 6,0 Dieta/ wysiłek ~8% Metformina lub SU 8,6% Metformina + SU 9,0% ADA cel 7,0% 9,6% 10 3 0-40 40-50 60 Działaj wcześniej!! Łącznie miesiące A1c>7% * Włączenie insuliny średnio 5 lat z A1c >8,0% i 10 lat z A1c>7,0% Brown J et al: Diabetes Care 2004, 27,1535-40 5

Wielokierunkowe, intensywne leczenie cukrzycy typu 2 vs terapia konwencjonalna (Steno 2 Study) przykład uzasadnionej polifarmakoterapii Gaede P et al. N Engl J Med. 2003; 348: 383-393. 6

Skutki uzasadnionej polifarmakoterapii Objetivos Gaede P et al. N Engl J Med. 2003; 348: 383-393. 7

Przykład bezsensownej polipragmazji doświadczenie własne Chora l.86 przyjęta do kliniki z powodu ciężkiej hipoglikemii. Z wywiadu od rodziny: 21 różnych leków i suplementów!, w tym tzw terapiia duplikowana: diabrezyd + diaprel (w obu lekach substancją czynną jest gliklazyd) a ponadto metformina i insulina NPH oraz kilka leków poprawiających insulinowrażliwość (ACEI i sartan) Uwaga odsetek HbA1c = 7.38%, średnia glikemia z ostatnich 5 dni przed przyjęciem = 140 mg/dl

Niepożądane następstwa polipragmazji NON-ADHERENCE = PSEUDOLECZENIE POLIPRAGMAZJA *ADR HOSPITALIZACJA ZGON ZWIĘKSZONE KOSZTY OBNIŻENIE JAKOŚCI ŻYCIA * ADR działania niepożądane

Polipragmazja w ogóle, a u osób w zaawansowanym wieku jest szczególnie niebezpieczna. Wiemy o tym, ale czy zawsze realizujemy zasadę Hipokratesa: primum non nocere? Ryzyko wystąpienia ADR wzrasta przy wzrastającej liczbie leków: 100% 50% 82% 0 13% 38% 0 2 4 7 Liczba zażywanych leków

Wielolekowość w populacji geriatrycznej Osoby w zaawansowanym wieku -12% całej populacji USA* Odsetek spożywanych leków w stosunku do całej populacji 40% Odsetek leków, które nie powinny być stosowane w tej grupie wiekowej ze względu na potencjalną toksyczność 25% Odsetek chorych w zaawansowanym wieku hospitalizowanych z powodu ADR 10% * W Polsce w roku 2010 16,5% wg GIS.

Polipragmazja u osób w zaawansowanym wieku - zjawiskiem dynamicznie narastającym Szacuje się obecnie, że około 1/3 populacji geriatrycznej zażywa 6 lub więcej leków. - w 1998 54% zażywało > 5 leków a już 67% w 2003 * - w 1998 19% stosowało > 10 leków a już 28% w 2003. ** *Hakkarainen KM, Hedna K, Petzold M, Hägg S. Percentage of patients with preventable adverse drug reactions and preventability of adverse drug reactions--a meta-analysis. PLoS One. 2012;7(3):e33236. ** Jyrkkä J, Vartiainen L, Hartikainen S, et al. Increasing use of medicines in elderly persons: a five-year follow-up of the Kuopio 75+ Study. Eur J Clin Pharmacol. 2006; 62(2):151-158.

Wielolekowość w polskiej populacji geriatrycznej. Średnie spożycie leków na (Rp) i bez recepty (brp) Osoby w wieku 65-74 lata Osoby w wieku 74-92 lata 6,0 ± 3,3, w tym Rp 4,1 ± 2,7; brp- 1,6 ± 1,5 5,9 ± 3,3, w tym Rp 4,4 ± 2,9; brp 1,5 ± 1,1 Bez istotnych różnic Cielecka-Piontek J, Rajska-Neumann A, Wieczorowska -Tobis K. Nowiny Lekarskie 2006, 75, 1, 13 17

A to niespodzianka! 100 latkowie zażywają prawie dwukrotnie mniej leków niż osoby w wieku 75 lat 1,6 3,4 u badanych w wieku 92 102 lat w stosunku do 5,4 u osób w wieku 75 lat (badanie PolStu, 92 stulatków 77 kobiet i 15 mężczyzn)) Cielecka-Piontek J, Rajska-Neumann A, Wieczorowska -Tobis K. Nowiny Lekarskie 2006, 75, 1, 13 17. Hitt R. et al.: Centenarians: the older you get, the healthier you have been. Lancet, 1999, 8, 354.

Czynniki zwiększające ryzyko polipragmazji (1). 1. Zależne od wieku postępujące zmiany strukturalne i czynnościowe organów odpowiedzialnych za losy leku w organizmie człowieka związane z wydłużającym się czasem życia, np. zmiana parametrów farmakokinetycznych leków w niewydolności nerek, wątroby itd. 2. Zmieniona odpowiedź farmakodynamiczna tkanek i narządów na stosowane dawki leków, np. nasilone działanie leków wpływających na OUN. 3. Wielochorobowość skutkuje leczeniem pacjenta przez kilku lekarzy 4. Brak merytorycznego nadzoru nad farmakoterapią - możliwości kontynuowania i powielania błędów. 5. Lekceważenie przeciwwskazań i ograniczeń do stosowania leków. 5. Niezgodne z zaleceniami lekarza przyjmowanie zapisanych leków.

Czynniki zwiększające ryzyko polipragmazji (2). - Brak powszechnie akceptowanych standardów farmakoterapii w wielu chorobach przewlekłych dla tej grupy wiekowej wolna amerykanka. - Niedostateczna wiedza lekarzy i pacjentów o następstwach polipragmazji. - Coraz łatwiejszy dostęp do leków bez recepty - samoleczenie 6. Nadzieja chorego na poprawę zdrowia 5. Ograniczona sprawność fizyczna i umysłowa pacjenta. 6. Odwodnienie i zaburzenia elektrolitowe. - -

Jak zmniejszyć ryzyko ADR w populacji osób w zaawansowanym wieku (1) 1. Pogłębianie wiedzy w zakresie diagnostyki i terapii bezwzględnym obowiązkiem lekarza. dostępne są bazy informujące o zasadności przepisywania leków w populacji osób w zaawansowanym wieku, np.: Lista potencjalnie niewłaściwych leków (Potentially Inappriopate Medications, PIMs) Wskazuje: a. leki, których stosunek ryzyko/korzyści wskazuje, według ekspertów, bez wątpliwości na duże ryzyko wystąpienia ADR, hospitalizacji, zgonu (KRYTERIA PEWNE) b. leki, których stosowanie może prowadzić do wystąpienia poważnych ADR (KRYTERIA DOMNIEMANE) i obejmuje czynniki takie, jak: duplikacje terapeutyczne i interakcje leków. Campanelli CM: American Geriatrics Society Updated Beers Criteria for Potentially Inappropriate Medication Use in Older Adults: The American Geriatrics Society 2012 Beers Criteria Update Expert Panel. Am Geriatr Soc. 2012 ; 60: 616 31.

Klasyfikacja leków ze względu na stosunek korzyści: ryzyko 1. Leki i klasy leków potencjalnie niewłaściwe, których należy unikać u osób starych, np. glibenklamid u chorych na T2DM, megestrol. 2. Leki i klasy leków potencjalnie niewłaściwe, których należy unikać u osób starych z określonymi chorobami i zespołami chorób, ponieważ mogą nasilić istniejące patologie, np. glitazony u chorych z niewydolnością serca, inhibitory acetylcholinesterazy u osób z nawracającymi omdleniami lub selektywne inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny u osób często upadających i ze złamaniami kości. 3. Leki, które należy stosować u osób starych z dużą ostrożnością, np. nowe leki przeciwkrzepliwe u osób, lub aspiryna. Campanelli CM: American Geriatrics Society Updated Beers Criteria for Potentially Inappropriate Medication Use in Older Adults: The American Geriatrics Society 2012 Beers Criteria Update Expert Panel. Am Geriatr Soc. 2012 ; 60: 616 31.

Główne przyczyny ograniczenia wiedzy na temat skutków polipragmazji u osób w zaawansowanym wieku Częste wykluczanie z badań randomizowanych, zwłaszcza osób >80 r. ż, ponieważ - zmiany funkcji narządów spowodowane procesem starzenia - wielochorobowość, - częste powikłania polekowe związane z polipragmazją, - ograniczone zdolności poznawcze, - Częste wypadanie z badania z różnych przyczyn, w tym zgonów. - (Im zdrowszy uczestnik badania klinicznego, zwłaszcza nowych leków, tym mniejsze ryzyko uzyskania niesatyfakcjonujących danych)

Zasadnicze punkty polityki lekowej EU w odniesieniu do populacji geriatrycznej. 1. Osoby w podeszłym wieku są głównymi konsumentami leków. 2. Konieczne są wiarygodne dane z badań klinicznych o skuteczności i bezpieczeństwie leków w tej grupie wiekowej. 3. Konieczna jest dostępności informacji o lekach, zwłaszcza nowych dla tej grupy wiekowej oraz dla lekarzy. Cerreta F, Eichler H-G, Rasi G: Drug Policy for an Aging Population - The European Medicines Agency's Geriatric Medicines Strategy. NEJM: 2012; 367:1972-74

Dekalog farmakoterapeutyczny w geriatrii 1. Oceń sprawność psycho-fizyczną chorego. 2. Oceń czy farmakoterapia jest w ogóle potrzebna jeśli tak, to: 3. Przepisuj tylko leki niezbędne 4. Preferuj leki: bez działania antycholinergicznego, bez silnego działania uspokajającego, o krótkim czasie biologicznego półtrwania, bez aktywnych metabolitów, niewchodzące w istotne interakcje kliniczne, o szerokim indeksie terapeutycznym. 5. Preferuj leki dobrze poznane, o długiej historii dokumentującej ich bezpieczeństwo i skuteczność.

Dekalog farmakoterapeutyczny w geriatrii 6. Leki dawkuj ostrożnie rozpoczynaj od małych dawek, zwiększając je stopniowo w razie potrzeby 7. Stosuj możliwie najprostsze schematy dawkowania, dołącz informację na piśmie 8. Stosuj leki przez możliwie najkrótszy czas 9. Starannie monitoruj skutki prowadzonej farmakoterapii 10. Korzystaj z konsultacji geriatriatrów, psychiatrów, psychologów, farmakologów oraz rozważnie oceniaj niektóre wyniki badań sponsorowanych przez producentów nowych leków.

Reklama dźwignią handlu, ale czy również dla zdrowia i budżetu osób w podeszłym wieku? Aspirin for everyone! Vitamins for everyone! Statins for everyone!

Wniosek końcowy: Leki mogą, niczym obosieczny miecz, zniszczyć przeciwnika (chorobę), ale i niebezpiecznie zranić jego użytkownika (chorego). Powikłania wielolekowości są częste, kosztowne, stwarzające ryzyko wystąpienia poważnych powikłań, których można w znacznym stopniu uniknąć. Przestrzegajmy więc maksymy: Nie ma bezpiecznych leków są tylko bezpieczni lekarze!