Stosowanie substancji psychoaktywnych przez młodzież szkół śląskich zasięg, skutki i przeciwdziałanie
Katarzyna Borzucka-Sitkiewicz Krzysztof Sas-Nowosielski Stosowanie substancji psychoaktywnych przez młodzież szkół śląskich zasięg, skutki i przeciwdziałanie Oficyna Wydawnicza Impuls Kraków 2007
Copyright by Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007 Recenzent: prof. dr hab. Andrzej Radziewicz-Winnicki Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz Korekta: Danuta Porębska Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska ISBN 978-83-7308-860-3 Oficyna Wydawnicza Impuls 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2007
Spis treści Wstęp... 9 Katarzyna Borzucka-Sitkiewicz, Krzysztof Sas-Nowosielski Rozdział I Etiologia i epidemiologia stosowania substancji psychoaktywnych przez młodzież... 11 1.1. Przyjmowanie narkotyków i steroidów anaboliczno-androgennych przez młodzież... 11 1.1.1. Przyczyny sięgania po środki uzależniające... 11 1.1.2. Kryteria diagnostyczne i fazy rozwoju uzależnienia... 13 1.1.3. Czynniki determinujące powstawanie uzależnienia... 17 1.2. Zasięg i przyczyny stosowania substancji psychoaktywnych wśród młodzieży śląskiej... 21 1.2.1. Odczuwanie pokusy sięgnięcia po narkotyki... 22 1.2.2. Przyjmowanie narkotyków przez badanych... 23 1.2.3. Skutki uboczne doznawane przez badanych z powodu stosowania narkotyków... 24 1.2.4. Znajomość osób, które doznały negatywnych skutków przyjmowania substancji psychoaktywnych... 25 1.2.5. Motywy osób niebiorących narkotyków... 27
6 Spis treści Katarzyna Borzucka-Sitkiewicz, Krzysztof Sas-Nowosielski Rozdział II Konsekwencje przyjmowania poszczególnych rodzajów substancji psychoaktywnych a ich stosowanie w badanej populacji... 31 2.1. Kanabinole (przetwory konopi indyjskich)... 31 2.1.1. Charakterystyka kanabinoli i ich wpływ na funkcjonowanie psychosomatyczne... 31 2.1.2. Stosowanie kanabinoli w badanej populacji... 35 2.2. Stymulanty... 38 2.2.1. Charakterystyka stymulantów i ich wpływ na funkcjonowanie psychosomatyczne... 38 2.2.2. Stosowanie stymulantów w badanej populacji... 45 2.3. Halucynogeny... 48 2.3.1. Charakterystyka substancji halucynogennych i ich wpływ na funkcjonowanie psychosomatyczne... 48 2.3.2. Stosowanie środków halucynogennych w badanej populacji... 51 2.4. Inhalanty (środki wziewne)... 53 2.4.1. Charakterystyka inhalantów i ich wpływ na funkcjonowanie psychosomatyczne... 53 2.4.2. Stosowanie inhalantów w badanej populacji... 57 2.5. Depresanty... 58 2.5.1. Charakterystyka depresantów i ich wpływ na funkcjonowanie psychosomatyczne... 58 2.5.2. Stosowanie depresantów w badanej populacji... 63 2.6. Opiaty... 65 2.6.1. Charakterystyka opiatów i ich wpływ na funkcjonowanie psychosomatyczne... 65 2.6.2. Stosowanie opiatów w badanej populacji... 69
Spis treści 7 2.7. Steroidy anaboliczno-androgenne... 70 2.7.1. Charakterystyka steroidów anaboliczno-androgennych i ich wpływ na funkcjonowanie psychosomatyczne... 70 2.7.2. Stosowanie steroidów anaboliczno-androgennych w badanej populacji... 75 Katarzyna Borzucka-Sitkiewicz Rozdział III Profilaktyka uzależnień... 79 3.1. Definicja i cele działań profilaktycznych... 79 3.2. Rozstrzygnięcia dotyczące posiadania i stosowania substancji psychoaktywnych w polskim systemie prawnym... 80 3.3. Rodzaje programów profilaktycznych... 82 3.4. Profilaktyka w szkole... 87 3.5. Zasady i metody pracy w grupie... 93 Bibliografia... 97 Aneks 1 Kwestionariusz ankiety dotyczącej uzależnień w szkole... 105 Aneks 2 Przykładowe przepisy szkolne dotyczące posiadania i stosowania substancji psychoaktywnych (które powinien podpisać i posiadać w wersji drukowanej każdy uczeń)... 107
Wstęp W jednej ze swych książek Hanna Rylke pisze: [...] nasze dzieci i nasi uczniowie są ekspertami od narkotyków. Wiedzą o nich bardzo dużo, niezależnie od tego, czy sami ich używają, czy nie. Większość z nas ma małe szanse, aby im dorównać orientacją w problemie i praktyczną wiedzą (Rylke, 1999, s. 10). Znajomość sposobów manipulowania stanem psychofizycznym własnego organizmu za pomocą substancji psychoaktywnych jest bowiem wśród młodego pokolenia duża. Znaczne są także rozmiary zjawiska praktycznego wykorzystywania tej wiedzy, dla różnych zresztą celów. Jego społeczne rozmiary nie ograniczają się już do granic wyznaczanych przez dewiacyjne subkultury młodzieżowe lub tzw. margines społeczny, lecz obejmują coraz szersze kręgi społeczne. Substancje psychoaktywne są bowiem postrzegane jako środki wspomagające naukę czy dobrą zabawę, a nawet są traktowane jako niezbędny warunek obu tych sfer aktywności. Prawdą są też słowa kończące konstatację H. Rylke wiedza rodziców i nauczycieli na temat narkotyków, ich działania, motywów korzystania z nich i zasięgu wśród młodzieży jest daleka od poziomu, który pozwalałby na prowadzenie z młodymi ludźmi skutecznego dialogu w zakresie powstrzymania ich od sięgania po omawiane tu środki uzależniające. Powodują one bowiem fizyczną degradację organizmu, uszkadzając wiele organów wewnętrznych (zwłaszcza mózg), a także transformację psychiczną (uzależniając, stymulując niekiedy zachowania agresywne, wywołując zaburzenia psychiczne itp.) oraz swoistą przemianę w sferze wolicjonalnej, wyrażającą się poszukiwaniem tylko takich sposobów rozwiązywania problemów w nauce, kształtowania własnej sylwetki czy nawiązywania kontaktów społecznych, które wymagają niewiele wysiłku.
10 Wstęp Jak już wspomniano, aby móc podejmować skuteczne działania profilaktyczne, potrzebna jest wiedza na temat zasięgu omawianego zjawiska w interesującej nas populacji. Temu właśnie celowi ma służyć niniejsza praca. Zostały w niej omówione poszczególne kategorie substancji psychoaktywnych (kanabinole, stymulanty, halucynogeny, inhalanty, depresanty, opiaty oraz rzadziej opisywane w polskiej literaturze przedmiotu steroidy anaboliczno-androgenne) z uwzględnieniem ich charakterystyki oraz wpływu na funkcjonowanie psychosomatyczne, kryteriów rozpoznawania ich przyjmowania oraz zasięgu stosowania wśród młodzieży szkolnej. W jednym z rozdziałów zostały przedstawione wyniki własnych badań, których celem było znalezienie odpowiedzi na pytanie o to, jak często były używane przez młodzież poszczególne kategorie narkotyków, a także o to, jakie motywy kierowały osobami biorącymi oraz czy doznawały one w związku z tym jakichś niepożądanych skutków. Odrębny rozdział został poświęcony wybranym zagadnieniom profilaktyki uzależnień, w tym założeniom najbardziej popularnych strategii profilaktycznych (programom informacyjnym, afektywnej edukacji, kompetencjom społecznym, działaniom alternatywnym, wczesnej interwencji) oraz możliwościom organizowania działań profilaktycznych w szkole. Autorzy
Rozdział I Etiologia i epidemiologia stosowania substancji psychoaktywnych przez młodzież 1.1. Przyjmowanie narkotyków i steroidów anaboliczno-androgennych przez młodzież 1.1.1. Przyczyny sięgania po środki uzależniające Dlaczego ludzie sięgają po środki uzależniające? Trudno znaleźć jednoznaczną odpowiedź na to pytanie. Powodów jest wiele i niejednokrotnie są one ze sobą wzajemnie powiązane. Niemniej w literaturze przedmiotu wyróżnia się najczęściej dwie grupy przyczyn (Woynarowska, 2000; Maxwell, 2001): 1) Indywidualne należą do nich: predyspozycje psychologiczne, tj. skłonność do podejmowania ryzyka, ciekawość, poszukiwanie wrażeń, ograniczona zdolność do przewidywania konsekwencji swoich działań; zaniżone poczucie własnej wartości; chęć poprawienia swojego wizerunku i samopoczucia, upodobnienia się do idoli i/lub postaci z mediów; wysoki poziom lęku, brak równowagi emocjonalnej, nasilony egocentryzm, mała odporność psychiczna, stany depresyjne, zachowania autodestrukcyjne, zaniżone poczucie sensu życia. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że niektóre ze wspomnianych wyżej predyspozycji, zwłaszcza poszukiwanie nowości, wrażeń, ryzyka, są przynajmniej po części warunkowane czynnikami dziedzicznymi. Stwierdzono bowiem, że jeden z genów kodujący receptor neuroprzekaźnika dopaminy gen DRD4, a konkretnie jego