Wykorzystanie edukacji pozaformalnej w nauczaniu przyrody i biologii Spis treści 1. Wstęp 2. Instytucje biorące udział w pozaformalnym nauczaniu przyrody i biologii 3. Formy edukacji pozaformalnej możliwe do realizacji w opisanych instytucjach 4. Ocena efektywności edukacji pozaformalnej, współpracy z instytucjami 5. Bibliografia Wstęp Na przestrzeni wieków zmieniały się systemy dydaktyczne, treści kształcenia, metody i formy nauczania oraz wizja szkoły. W dzisiejszych czasach szerokiego dostępu do informacji oraz rozwoju nowoczesnych technologii nauczanie-uczenie się może odbywać się w różnych miejscach i czasie, nie tylko w szkole. Jest to istotne zwłaszcza w powiązaniu z ciągłym rozwojem świata w którym koniecznością stało się kształcenie przez całe życie, podnoszenie swoich kwalifikacji. Edukacja formalna obejmuje naukę w systemie szkolnym, zgodnie z odgórnie zatwierdzonymi podstawami programowymi. Jej celem jest uzyskanie kwalifikacji potwierdzonych świadectwem, zaświadczeniem o ukończeniu szkoły, certyfikatem, dyplomem 1. Opracowana przez Coombsa i Ahmeda definicja edukacji pozaformalnej uwzględnia wszelkie zorganizowane, systematyczne działania edukacyjne, które są prowadzone poza 1 Stalończyk I., Edukacja formalna i pozaformalna w procesie kształtowania społeczeństwa wiedzy, Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy nr 37 (1/2014), Rzeszów 2014, s. 325.
świecie. 3 W świetle zmian zachodzących w edukacji konieczne wręcz staje się uzupełnianie systemem formalnym 2. Edukację pozaformalną określa się również nauką poprzez praktykę, która odbywa się poza szkołą. Wykracza ona poza programy szkolne i nie posiada podstawy programowej. Dzięki temu staje się bardziej czuła na zmiany dokonujące się w edukacji formalnej edukacją pozaformalną, co wynika również ze zmieniających się podstaw programowych. Nowoczesna realizacja programów przyrody, biologii i ochrony środowiska prowadzi do wzrostu roli ucznia i ograniczania nauczania podającego na rzecz samodzielnego przyswajania wiedzy i rozwijania umiejętności. Wymaga to od nauczyciela ograniczania bezpośredniego werbalnego oddziaływania na ucznia, poszerzania natomiast działania nastawionego na organizację warunków do samodzielnego uczenia się przyrody, biologii przez uczniów. Niezbędne staje się nasilenie interakcji typu uczeń-uczeń, uczeń-nauczyciel 4. Instytucje biorące udział w pozaformalnym nauczaniu przyrody i biologii a) Ogrody zoologiczne Ogród zoologiczny urządzony i zagospodarowany teren wraz z infrastrukturą techniczną i budynkami funkcjonalnie z nim związanymi, gdzie są przetrzymywane oraz eksponowane publicznie przez co najmniej 7 dni w roku, żywe zwierzęta gatunków dziko występujących. 5 Większość polskich ogrodów zoologicznych powstała w drugiej połowie ubiegłego wieku. Pod koniec ubiegłego wieku ogrody zoologiczne zaczęły się zrzeszać i wypracowywać standardy funkcjonowania, kodeksy etyki, wytyczne pielęgnacyjne i hodowlane, zasady dbałości o dobrostan zwierząt, zaczęto również coraz więcej uwagi poświęcać edukacji i dydaktyce. Obecnie ogrody zoologiczne to nowoczesne ośrodki zachowania 2 Stalończyk I., op. cit. s 326. 3 Jagodzińska M., Buchcic E., Nauczyciel przyrodnik. Zasoby, konteksty, działanie pedagogiczne., Wydawnictwo Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Płocku, Płock 2011, s 145. 4 Dydaktyka biologii i ochrony środowiska, praca zbiorowa pod red. Stawińskiego W., PWN, Warszawa Poznań 2000. 5 Ustawa O Ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004, Dz. U. 2004 nr 92. poz. 880, z późniejszymi zmianami 1
bioróżnorodności, nastawione na zabezpieczenie gatunków zagrożonych wymarciem oraz szeroką przyrodniczą edukację społeczeństwa 6. b) Ogrody botaniczne Ogród botaniczny urządzony i zagospodarowany teren wraz z infrastrukturą techniczną i budynkami funkcjonalnie z nim związanymi, będący miejscem ochrony ex situ, uprawy roślin różnych stref klimatycznych i siedlisk, uprawy roślin określonego gatunku oraz prowadzenia badań naukowych i edukacji 7. Szczególnym rodzajem ogrodów botanicznych są ogrody dendrologiczne, zwane arboretum. Kolekcja arboretum złożona jest z drzew i krzewów. Arboretum może być częścią w ogrodzie botanicznym albo samodzielną jednostką jak arboretum leśne. Ogrody botaniczne i arboreta przede wszystkim biorą udział w ochronie różnorodności biologicznej. Do głównych zadań ogrodów botanicznych należą: - prowadzenie bogatych i naukowo udokumentowanych kolekcji roślin, które będą wykorzystywane do celów naukowych i dydaktycznych. - szerzenie i popularyzacja wiedzy botanicznej wśród całego społeczeństwa. - rozwijanie odrębnej problematyki naukowej, często zgodnie z potrzebami gospodarki naukowej, oraz przekazywanie osiągnięć i doświadczeń zainteresowanym resortom - służenie całemu społeczeństwu poprzez udostępnianie wszystkim bardzo atrakcyjnych obiektów wypoczynkowo rekreacyjnych. - rola atrakcyjnej części zieleni miejskiej o wielkim znaczeniu dla ochrony i kształtowanie środowiska miejskiego 8. c) Centra Edukacji Ekologicznej Regionalne Centra Edukacji Ekologicznej zostały powołane przez Krajowe Centrum Edukacji Ekologicznej w Porozumieniu z Ministerstwem Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa. Sieć ośrodków zajmuje się edukacją ekologiczną na terenie całego 6 http://zoo.waw.pl/edukacja/rola-ogrodow-zoologicznych.html (dostęp 02.07.2017) 7 Ustawa o Ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004, Dz. U. 2004 nr 92. poz. 880, z późniejszymi zmianami 8 http://www.profesor.pl/publikacja,23920, Referaty, Rola-ogrodow-zoologicznych-i-botanicznych-w-ochronieroznorodnosci-biologicznej. Justyna Gurgul, 2011-09-12 Gliwice (dostęp 02.07.2017) 2
kraju skupia wokół siebie wiele instytucji, organizacji i osób, którym zależy na podnoszeniu świadomości ekologicznej w naszym społeczeństwie. Do głównych zadań Centrów Edukacji Ekologicznej należy: - edukacja ekologiczna dzieci, młodzieży i dorosłych - podnoszenie świadomości ekologicznej kadry zatrudnionej w administracji i gospodarce - koordynacja regionalnej sieci edukacji ekologicznej - prowadzenie ośrodka informacji w zakresie edukacji ekologicznej. - prowadzenie biblioteki ekologicznej - prowadzenie działalności wydawniczej 9. d) Nadleśnictwa Nadleśnictwa są jednostką organizacyjną Lasów Państwowych, które prowadzą gospodarkę leśną na wyznaczonym terenie na podstawie zarządzeń i decyzji wydawanych przez jednostkę centralną którą jest Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych. Jednym z zadań Lasów Państwowych o priorytetowym znaczeniu jest właśnie edukacja leśna społeczeństwa skierowana zarówno do dzieci jak i osób dorosłych. Dzięki działaniom podejmowanym na szeroką skalę z wykorzystaniem telewizji oraz internetu. Treści w serwisach są dostosowane do różnych grup odbiorców. Dla uczniów przygotowano gry i zabawy, prezentacje multimedialne, multimedialną encyklopedię leśną Leśnotekę, konkursy, blogi, galerię i forum. Nauczyciele znajdą tu scenariusze zajęć, opartych na treści zawartej w wortalu. Część merytoryczną stworzyli leśnicy, którzy na co dzień zajmują się prowadzeniem zajęć edukacyjnych w ośrodkach Lasów Państwowych. Dzięki temu coraz więcej osób ma świadomość ogromnych korzyści, jakie daje zrównoważona gospodarka leśna, ochrona przyrody i rozsądne obcowanie z naturą oraz wzrasta świadomość wspólnej odpowiedzialności za stan przyrody 10. e) Liga Ochrony Przyrody Liga Ochrony Przyrody odgrywa w Polsce szczególną rolę w ochronie przyrody i środowiska. Duże znaczenie mają tu opracowywane przez tę organizację różnorodne raporty o stanie przyrody, środowiska oraz wnioski zgłaszane do władz państwowych. Współpracuje 9 http://www.nfos.com.pl/rceesiec.htm (dostęp 02.07.2017) 10 http://www.lasy.gov.pl (dostęp 04.07.2017) 3
ona również z licznymi krajowymi i międzynarodowymi organizacjami ekologicznymi, jak Międzynarodowa Koalicja "Wolontariusze Przyrody" (CVA), Europa Nostra oraz Światowe Towarzystwo Ochrony Zwierząt (WSPA). LOP prowadzi szeroką i znaczącą działalność wydawniczą, znaną z wielu ciekawych publikacji książkowych, plansz tematycznych, plakatów, kalendarzy, zakładek, a szczególnie miesięcznika "Przyroda Polska" z wkładką "Biuletyn EKO-edukacyjny". Na szczególną uwagę zasługują również podejmowane działania edukacyjne i formy pracy z młodzieżą: organizowanie obozów przyrodniczych; organizowanie wojewódzkich sejmików młodych działaczy LOP; gromadzenie informacji oraz występowanie z wnioskami o objęcie cennych obiektów przyrodniczych ochroną prawną; organizowanie wycieczek przyrodniczo-krajoznawczych; organizowanie własnych konkursów. akcje porządkowe w parkach narodowych, na terenach zieleni miejskiej oraz w parkach wiejskich, prace związane z oczyszczaniem brzegów rzek, potoków, wysypisk śmieci etc.; działalność klubową w ramach konkretnych zainteresowań młodzieży; inwentaryzację drzew ulicznych przez członków Szkolnych Kół LOP; patrolowanie parków miejskich i rezerwatów przez Straż Ochrony Przyrody 11. Formy edukacji pozaformalnej możliwe do realizacji w opisanych instytucjach Wszystkie wymienione instytucje jako główną rolę swej działalności podają edukację dzieci i młodzieży oraz podnoszenie świadomości społeczeństwa. Dobrze zorganizowana i wyposażona baza dydaktyczna oraz duży wybór różnych form współpracy stanowi doskonałe uzupełnienie dla nauczycieli biologii do nauczania biologii wśród dzieci i młodzieży. Stwarza również możliwości samodzielnego zdobywania wiedzy zarówno przez dzieci jak i dorosłych. Wykwalifikowana kadra posiada szeroką, specjalistyczną wiedzę na wybrane tematy co umożliwia szybkie zdobycie autorytetu wśród uczniów oraz udzielenie 11 https://www.lop.org.pl/ (dostęp 04.07.2017) 4
odpowiedzi na najbardziej szczegółowe pytania Nauczyciel współpracując z ww. instytucjami w celu uatrakcyjnienia swoich zajęć może wykorzystać następujące formy edukacji pozaformalnej: zwiedzanie z przewodnikiem, zajęcia edukacyjne na terenie ogrodów zoologicznych i botanicznych, centr edukacji ekologicznej, lekcje wyjazdowe prowadzone przez pracowników nadleśnictw, ogrodów zoologicznych i botanicznych na terenie szkoły, zajęcia terenowe, warsztaty, prelekcje, konkursy. Każde wyjście poza szkolne mury zawsze jest dla uczniów atrakcyjne i stwarza możliwości nie tylko zdobywania wiedzy z przedmiotu ale również wszechstronnego rozwoju i zdobywania różnych kompetencji społecznych. Wycieczka do ogrodu zoologicznego czy botanicznego to niezapomniana atrakcja a zwiedzanie z przewodnikiem zwiększa możliwości nabywania wiedzy zarówno dla dzieci, jak i dla dorosłych. Dzieci mają okazję zbliżyć się do świata zwierząt lub roślin, poznać różnorodność gatunków i środowisk występujących na kuli ziemskiej, poznać z bliska świat bardziej egzotyczny, dziki, w większości znany tylko z telewizji. Przewodnik dysponuje szeroką wiedzą na temat danego ogrodu i występujących gatunków, szczegółowo odpowiada na pytania i wyjaśnia wątpliwości 12. Zajęcia edukacyjne na terenie ogrodów zoologicznych i botanicznych, centr edukacji ekologicznej prowadzone są w oparciu o programy dydaktyczne, scenariusze zajęć, prezentacje multimedialne dostosowane do wieku i aktywności uczestników. Po wcześniejszym uzgodnieniu zajęcia mogą być również prowadzone według scenariusza wybranego przez nauczyciela i dostosowanego do możliwości danej placówki. Pracownicy nadleśnictw, ogrodów zoologicznych i botanicznych prowadzą również zajęcia wyjazdowe. Organizują prelekcje, pogadanki, pokazy zwierząt w szkołach. Podczas takich spotkań uczniowie mają możliwość przyjrzenia się z bliska przedstawicielom niektórych gatunków zwierząt. 12 http://www.zoo.plock.pl/ (dostęp 02.07.2017) 5
Oprócz wiedzy podstawowej z zakresu biologii czy systematyki gatunków, poprzez spotkania z żywą przyrodą przekazywana jest wiedza o ochronie całych ekosystemów, bioróżnorodności, zrównoważonym rozwoju i zmianach klimatycznych. Znaczący wkład w prowadzenie edukacji w terenie mają Lasy Państwowe. Na jej potrzeby leśnicy utworzyli ponad 6,5 tys. obiektów. Każdego roku korzysta z nich około 1,5 mln osób. Największą popularnością cieszą się ścieżki dydaktyczne. Przez cały rok leśnicy prowadzą zajęcia dostosowane do różnych grup wiekowych, można je również odwiedzać samodzielnie. Większość osób korzystających z edukacyjnych obiektów leśnych to głównie grupy szkolne. Leśnicy chętnie pracują z dziećmi i młodzieżą a z ich wieloletniego doświadczenia wynika że najmłodsze pokolenia najchętniej i najszybciej przyswajają wiedzę ekologiczną 13. Jedną z form edukacji praktykowanej przez różnorodne instytucje są również konkursy. Uczniowie chętnie borą w nich udział co świadczy o ich aktywnym podejściu, chęci zdobywania i pogłębiania wiedzy, rozwijania zainteresowań, pasji, kreatywności. Istotnym elementem jest również rywalizacja, która wyzwala twórczą energię i atrakcyjne nagrody. Ocena efektywności edukacji pozaformalnej, współpracy z instytucjami Jerzy Wysokiński napisał: Biologii nie można nauczyć się z podręcznika, ani nawet metodą laboratoryjną, nawet jeśli mamy do dyspozycji pracownię biologiczną bardzo dobrze zaopatrzoną w okazy roślin, zwierząt i w techniczne środki nauczania. Okaz żywy, zakonserwowany, zasuszony czy też w innej formie przyniesiony na lekcję jest bowiem wyizolowany ze swego naturalnego środowiska. Analizując okazy w szkole możemy doskonale poznać ich morfologię i anatomię, często trudno jednak znaleźć uzasadnienie budowy wielu organów i określić ich funkcje. Mówiąc inaczej w szkole, w pracowni nie sposób w pełni zrozumieć zależności pomiędzy budową a biotopem organizmu, gdyż obiekt ten został od niego oddzielony. Martwe okazy, a takimi często posługujemy się w szkole, nie pozwalają poznać biologii organizmu, zaś hodowle zakładane w pracowni tylko w niewielkim 13 http://www.lasy.gov.pl/ (dostęp 04.07.2017) 6
stopniu przypominają warunki, w jakich rośliny i zwierzęta żyją w swoim naturalnym środowisku 14. Jagodzińska w swoich badaniach również wskazuje na silny związek prowadzenia zajęć w terenie z wynikami kształcenia przyrodniczego. Im nauczyciele częściej prowadzą zajęcia poza szkołą, tym ich uczniowie osiągają lepsze wyniki w uczeniu się przyrody. Współczynnik korelacji r Pearsona wynosi 0,33 dla poziomu wiadomości i 0,46 dla poziomu umiejętności. Ćwiczenia terenowe zajmują drugą pozycję zaraz po projektach, w rankingu metod i form nauczania wpływających na osiągnięcia przyrodnicze uczniów 15. Badania IBE (Instytut badań Edukacyjnych) prowadzone w latach 2011-2012 wskazują na mocne strony edukacji pozaformalnej takie jak: edukatorzy, którzy są wysoko cenionymi specjalistami w swojej dziedzinie i pasjonatami, chętnie dzielącymi się wiedzą z dziećmi i młodzieżą i z natury rzeczy posługującymi się metodą badawczą; zaplecze techniczne w postaci dobrze wyposażonych pracowni i laboratoriów; zaplecze naturalne w postaci cennych zasobów przyrodniczych obecnych zarówno w salach dydaktycznych czy muzealnych jak i w terenie; inne niż w szkole wykorzystaniu czasu na zajęciach w ośrodku edukacji pozaformalnej uczeń może nie tylko przeprowadzić doświadczenie czy obserwację, ale również je zaplanować, analizować wyniki, formułować i dyskutować wnioski, co często bywa niemożliwe w polskiej szkole ze względu na preferowany przez administrację szkolną system 45-minutowych lekcji; stosowanie częściej niż w szkole metody laboratoryjnej i projektu 16. Zajęcia w ośrodkach przyrodniczej edukacji pozaformalnej mogą stanowić cenne uzupełnienie edukacji szkolnej i wspomagać realizację celów kształcenia. Korzyści z łączenia edukacji formalnej i pozaformalnej to również rozwijanie kompetencji społecznych oraz poszerzanie kompetencji dydaktycznych zarówno nauczycieli jak i edukatorów. Pozaformalne nauczanie/uczenie się jest bardziej efektywne gdyż nie jest kojarzone z obowiązkiem, lecz przyjemnością. Uczestnicy zajęć współpracują ze sobą, uczestniczą aktywnie w projektach, warsztatach, pracach zespołowych. Podczas uczenia się poza szkołą większe jest zaangażowanie uczestnika co znacznie aktywuje jego proces poznawczy. Podczas takich zajęć uczestnicy odkrywają swoje talenty, są zadowoleni z osiągniętych 14 Praca zbiorowa, Zajęcia w środowisku pozaszkolnym. op. cit., s 5. 15 Jagodzińska M., Buchcic E., op. cit., s. 49. 16 http://www.ibe.edu.pl/pl/ (dostęp 10.07.2017) 7
celów, budują więzi społeczne, kształtują poglądy i aktywnie spędzają czas. Kształtowane są również pożądane postawy obywatelskie. Sprawna współpraca instytucji oferujących edukację formalną i nieformalną w sposób pozytywny wpływa jakość wiedzy, umiejętności i kwalifikacji wszystkich uczestników 17. Bibliografia 1. Jagodzińska M., Buchcic E., Nauczyciel przyrodnik. Zasoby, konteksty, działanie pedagogiczne., Wydawnictwo Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Płocku, Płock 2011. 2. Kupisiewicz Cz., Dydaktyka ogólna, Graf Punkt, Warszawa 2000. 3. Stalończyk I., Edukacja formalna i pozaformalna w procesie kształtowania społeczeństwa wiedzy, Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy nr 37 (1/2014), Rzeszów 2014. 4. Dydaktyka biologii i ochrony środowiska, praca zbiorowa pod red. Stawińskiego W., PWN, Warszawa Poznań, 2000. 5. http://www.ibe.edu.pl/pl/ (dostęp 10.07.2017) 6. http://www.lasy.gov.pl/ (dostęp 04.07.2017) 7. https://www.lop.org.pl/ (dostęp 04.07.2017) 8. http://www.nfos.com.pl/rceesiec.htm (dostęp 02.07.2017) 9. http://www.ogrod.uj.edu.pl (dostęp 03.07.2017) 10. http://www.profesor.pl/publikacja,23920, Referaty, Rola-ogrodow-zoologicznych-ibotanicznych-w-ochronie-roznorodnosci-biologicznej. Justyna Gurgul, 2011-09-12 Gliwice. (dostęp 02.07.2017) 17 Stalończyk op. cit., s. 329 8