Jak długo żyją śmieci?

Załącznik nr 1 Jak długo żyją śmieci? Kartka papieru A5 3-5 miesięcy Owoce i warzywa 3-12 miesięcy Guma do żucia 5 lat Puszka aluminiowa 400 lat Jak długo żyją śmieci? Załącznik nr 1 Butelka plastikowa 800 lat Butelka szklana 4000 lat 199

Załącznik nr 2 Jak prawidłowo segregować śmieci? TAK NIE Jak prawidłowo segregować śmieci? cz. 1 Załącznik nr 2 TAK SZKŁO kolorowe SZKŁO bezbarwne PAPIER NIE CEMENT 200

Załącznik nr 2 Jak prawidłowo segregować śmieci? TAK NIE TAK PLASTIK NIE Jak prawidłowo segregować śmieci? cz. 2 Załącznik nr 2 METAL + - - + - + 201

Załącznik nr 2 Jak prawidłowo segregować śmieci? Jak prawidłowo segregować śmieci? cz. 3 Załącznik nr 2 TAK ODPADY ORGANICZNE NIE 202

Załącznik nr 3 Ekoznaki Dbaj o czystość Opakowanie nadaje się do recyklingu (ponownego przetworzenia) Zielony punkt producent wniósł wkład finansowy w budowę i funkcjonowanie krajowego systemu odzysku i recyklingu odpadów 50% Opakowanie wytworzono z surowców wtórnych Oznakowanie CE wyrób zgodny z normami Unii Europejskiej Błękitny Anioł (Niemcy) produkt wyprodukowany z poszanowaniem środowiska Ekoznaki Załącznik nr 3 Łabędź (Skandynawia) produkt wyprodukowany z poszanowaniem środowiska Drewno z lasów zarządzanych ekologicznie Bezpieczny dla ozonu produkt nie zawiera tzw. freonów, niszczących powłokę ozonową atmosfery ziemskiej Nie testowane na zwierzętach produkt ani jego składniki nie były testowane na zwierzętach TCO Development niskie zużycie energii i łatwy recykling Międzynarodowy znak certyfikacyjny Sprawiedliwego Handlu przyznawany przez FLO (Fairtrade Labelling Organization), towarom wyprodukowanym w krajach Trzeciego Świata, z poszanowaniem praw pracowników i producentów oraz środowiska naturalnego 203

Załącznik nr 4 Jak zmniejszać emisję dwutlenku węgla? FOLIOGRAM DO SCENARIUSZA Jak zmniejszać emisję dwutlenku węgla? - foliogram Załącznik nr 4 204

Załącznik nr 5 Efekt cieplarniany Atmosfera ziemska jest trochę podobna do cieplarni. Dzięki temu, że zatrzymuje się ciepło, powierzchnia Ziemi jest wystarczająco nagrzana, by mogły istnieć organizmy żywe. A D ATMOSFERA ZIEMSKA C E F Efekt cieplarniany Załącznik nr 5 B A. Światło słoneczne biegnie ku Ziemi przez przestrzeń kosmiczną i przenika przez atmosferę naszej planety. B. Ziemia pochłania większość energii słonecznej, która do niej dociera. C. Ogrzewająca się powierzchnia planety emituje ciepło. D. Część ciepła ucieka w przestrzeń kosmiczną. E. Część ciepła zostaje uwięziona w atmosferze dzięki obecności tzw. gazów cieplarnianych, np. dwutlenku węgla. Bez nich nasza planeta byłaby lodową pustynią. F. Dwutlenek węgla jest produktem spalania i oddychania. Jest wydalany przez ludzi, zwierzęta i rośliny, jednakże największe jego ilości powstają w wyniku spalania paliw kopalnianych, tj. węgla kamiennego i ropy naftowej. Wzmożona gospodarka człowieka zaburza naturalny obieg dwutlenku węgla i powoduje ocieplanie się atmosfery ziemskiej. 205

Załącznik nr 6 Produkty żywnościowe Produkty żywnościowe cz. 1 Załącznik nr 6 206

Produkty żywnościowe cz. 2 Załącznik nr 6 207

Załącznik nr 7 Składniki odżywcze BIAŁKA Podstawowy materiał budulcowy Składniki odżywcze cz. 1 Załącznik nr 7 CUKRY (WĘGLOWODANY) Główny materiał energetyczny 208

Załącznik nr 7 Składniki odżywcze TŁUSZCZE Materiał energetyczny i zapasowy SOLE MINERALNE Składniki odżywcze cz. 2 Załącznik nr 7 Regulują przemiany zachodzące w organizmie WITAMINY 209

Załącznik nr 8 Piramida żywnościowa 8 7 6 Piramida żywnościowa Załącznik nr 8 1 2 5 3 4 1. codzienny wysiłek i kontrola masy ciała 2. do większości posiłków pełnoziarnista żywność, oleje roślinne (soja, kukurydza, słonecznik, orzeszki ziemne) 3. bez ograniczeń jarzyny 4. 2-3 razy dziennie owoce 5. 1-3 razy dziennie orzechy i leguminy 6. 0-2 razy dziennie ryby, drób i jaja 7. 1-2 razy dziennie produkty mleczne (albo suplementacja wapniem) 8. spożywać rzadko czerwone mięso i masło, biały ryż, białe pieczywo, ziemniaki, makarony i słodycze 210

Załącznik nr 9 Ekoznaki - żywność ekologiczna Rolnictwo Ekologiczne (Polska) Rolnictwo Ekologiczne (Unia Europejska) Ekoznaki - żywność ekologiczna Załącznik nr 9 Rolnictwo Ekologiczne (Niemcy) 211

Załącznik nr 10 Dodatki do żywności DODATKI DO ŻYWNOŚCI SYMBOLE PRZYKŁADY EKOKONSUMNENT Barwniki i pigmenty Często zamiast soków z owoców i warzyw stosuje się sztuczne pigmenty, by nadać odpowiedni kolor produktom. E100 E199 E100 kurkuma E150 karmel E160a karoten E163 antocyjany E171 dwutlenek tytanu Unika produktów z opisem: sztucznie barwione i aromatyzowane, wybiera z naturalnymi barwnikami. Dodatki do żywności Załącznik nr 10 Konserwanty Stosuje się je w celu przedłużenia trwałości produktu. Antyutleniacze, stabilizatory i inne Podobnie jak konserwanty przedłużają okres przydatności produktów do spożycia, mogą regulować kwasowość, utrwalać barwę. Zagęszczacze, emulgatory Często stosuje się je jako wypełniacze np. w dżemach, jogurtach, miodach, konserwach, wędlinach. E200 E299 E300 E399 E400 E499 E202 sorbinian potasu E211 benzoesan sodu E236 kwas mrówkowy E220 dwutlenek siarki E260 kwas octowy E300 kwas L-askorbinowy (witamina C) E322 lecytyna E330 kwas cytrynowy E338 kwas fosforowy E354 winian wapnia E406 agar E414 guma arabska E420 sorbitol E440 pektyna E460 celuloza Wybiera produkty, które mają krótki okres przydatności do spożycia, gdyż zawierają mniej konserwantów. Wybiera produkty z naturalnych składników, unika spożywania produktów zawierających sztuczne dodatki. Różne m.in. wzmacniacze smaku Wzmacniają smak potrawy, mogą przeciwdziałać zbrylaniu, regulować kwasowość lub słodkość, mogą być środkami spulchniającymi. E500 E599 E621 glutaminian sodu E901 wosk pszczeli E951 aspartam E954 sacharyna i jej sole E1519 alkohol benzylowy 212

Załącznik nr 11 Witaminy WITAMINA/FUNKCJE OBJAWY NIEDOBORU ŹRÓDŁO WITAMINY ROZPUSZCZALNE W WODZIE Tiamina (Wit. B1) składnik enzymów, regulujących metabolizm cukrów i aminokwasów, zmiany w obrębie układu nerwowego zapalenie wielonerwowe (polineuritis = beri-beri) - zmęczenie, zaburzenia pracy serca, bóle nóg, paraliż, produkty zbożowe (zaspakajają 40% zapotrzebowania), drożdże, mięso wieprzowe, mleko i jego przetwory, suszone śliwki, żółtko jaj. Ryboflawina (Wit. B2) składnik enzymów niezbędnych do procesów oddychania komórkowego, prawidłowego wzrostu i rozwoju organizmów, Kwas nikotynowy (niacyna, Wit. B3, PP) uczestniczy w syntezie i rozkładzie cukrów, kwasów tłuszczowych i aminokwasów, Pirydyna, pirydoksal, pirydoksamina (Wit. B6) uczestniczy w przemianie aminokwasów, uszkodzenia wokół kącików ust, łojotokowe zmiany w nosie i uszach, uszkodzenia oczu (zapalenie rogówki), zmiany chorobowe języka, przewodu pokarmowego, pelagra (pelle agra chropowata szorstka skóra), schorzenia skóry, poważne zaburzenia układu pokarmowego, niedomagania systemu nerwowego, w końcowych etapach choroby wycieńczenie organizmu, zapalenie nerwów, dolegliwości psychiczne, stany zapalne skóry, łojotokowe, zmiany na twarzy, podrażnienie języka i błon śluzowych jamy ustnej, zmiany w obwodowym układzie nerwowym, apatia, bezsenność, zwiększona podatność na infekcje, drożdże, produkty pochodzenia zwierzęcego, w szczególności mleko i jego przetwory, mięso, wątroba. gotowana kukurydza, orzeszki ziemne, papryka czerwona, zboża, ryż, mięso, ryby, fasola, groch, soja, pełne ziarno, migdały, wątróbka. mięso, warzywa, rośliny strączkowe, ziarna zbóż, wytwarzana przez bakterie jelitowe. Witaminy cz. 1 Załącznik nr 11 Kwas pantotenowy (Wit B5) bierze udział w przemianach komórkowych, niedobór występuje rzadko, zahamowanie wzrostu, niedoczynność tarczycy, wzmożona pobudliwość nerwowa, zaburzenia snu, zaburzenia przewodu pokarmowego, drożdże, grzyby, mięso, szczególnie wątroba, całe ziarna zbóż. Kwas foliowy (Wit. B9, Wit. M) uczestniczy w przemianie kwasów nukleinowych, dojrzewaniu krwinek czerwonych, anemia, zahamowanie wzrostu organizmu, czynności przewodu pokarmowego, wypadanie włosów, wątroba, szpinak, sałata, inne zielone warzywa liściaste, drożdże, wytwarzana przez bakterie jelitowe. Biotyna (Wit. H, Wit B7) składnik enzymów uczestniczących w procesach wiązania dwutlenku węgla, niedobór występuje rzadko, wypadanie włosów, zmiany skórne, mleko, wątroba, nerki, żółtko jaj, niektóre warzywa, np. kalafior, groch, pomidory, zboża, wytwarzana przez bakterie przewodu pokarmowego. 213

Załącznik nr 11 Witaminy WITAMINA/FUNKCJE OBJAWY NIEDOBORU ŹRÓDŁO WITAMINY ROZPUSZCZALNE W WODZIE Witaminy cz. 2 Załącznik nr 11 Cyjanokobalamina (Wit. B12) uczestniczy w przemianach białek, tłuszczów, węglowodanów i kwasów nukleinowych, Kwas askorbinowy (Wit. C) niezbędna do prawidłowego rozwoju chrząstek, kości, zębów, przemian aminokwasów, przyspiesza gojenie się ran i wzmacnia odporność, Retinol (Wit. A) warunkuje prawidłowy wzrost i rozwój organizmu, bierze udział w procesach widzenia, udział w metabolizmie tkanki nabłonkowej, Kalcyferole (Wit. D) reguluje gospodarkę wapniowo-fosforanową organizmu, zapewnia prawidłowy wzrost i strukturę kości, Tokoferole (Wit. E) antyoksydant, zmniejsza intensywność utleniania nienasyconych kw. tłuszczowych, Witamina K: fitochinon (K1), menachinon (K2) uczestniczy w procesach krzepnięcia krwi, niedokrwistość (anemia złośliwa), zaburzenia wzroku, szkorbut (gnilec), mała odporność, krwawienie dziąseł, z nosa, kruchość naczynek krwionośnych, WITAMINY ROZPUSZCZALNE W TŁUSZCZACH prawie wyłącznie tkanki zwierzęce, produkowana jest przez bakterie przewodu pokarmowego, niewielkie ilości w grochu. przede wszystkim w owocach i warzywach: owoce cytrusowe, czarna porzeczka, kapusta, szpinak, natka pietruszki, ziemniaki, sałata, truskawki, ale także w wątrobie, nerkach i mózgu. niedowidzenie o zmroku (tzw. kurza produkty pochodzenia ślepota), zrogowacenie naskórka zwierzęcego, najwięcej w obrębie błon śluzowych i skóry, w tranie ryb i zwierząt martwica rogówki, złe gojenie morskich, wątroba, się ran, zahamowanie wzrostu warzywa o barwie żółtej i zaburzeń w funkcjonowaniu lub pomarańczowej np. narządów wewnętrznych, marchew, żółtko jaj, masło, śmietana. demineralizacja kości krzywica ryby morskie - śledzie, u dzieci i rozmiękczenie kości łososie, żółtko jaj, mięso, u dorosłych (osteomalacja), mleko i masło, powstaje w skórze zwierząt pod wpływem promieni słonecznych. u ludzi nie spotyka się niedoboru, oleje z nasion zbóż, masło, mleko, oleje, wątroba. słaba krzepliwość krwi, skłonność do krwotoków, zaburzenia w gospodarce wapniowej i mineralizacji kości, K1 warzywa liściaste, K2 jest produktem działania mikroflory jelitowej (50% zapotrzebowania). 214