Ocena wpływu realizacji PROW 2007 2013 na gospodarkę Polski. prezentacja wyników

Ocena wpływu realizacji PROW 2007 2013 na gospodarkę Polski prezentacja wyników Warszawa, listopad 2011

Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie. Publikacja opracowana przez Instytut Badań Strukturalnych Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Pomocy Technicznej Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi Badanie wykonane dla Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi przez: Instytut Badań Strukturalnych ul. Rejtana 15 lok. 24/25 02-516 Warszawa, Polska e-mail: ibs@ibs.org.pl www.ibs.org.pl tel: + 48 22 629 33 82; fax. +48 22 395 50 3

Streszczenie W raporcie opisane zostało badanie, którego celem było określenie wpływu PROW 2007-2013 na gospodarkę polską. Przy pomocy modelu EUImpactMOD III oszacowano siłę i kierunek oddziaływania środków alokowanych w ramach Programu zarówno na podstawowe zmienne makroekonomiczne jak i wskaźniki opisujące sektor rolniczy. Pozwoliło to na ocenę założeń związanych z docelowymi wartościami wskaźników rozwoju ekonomiczno-społecznego. Badanie stanowi powtórzenie analiz modelowych wykonanych przez IBS w projekcie Ocena Średniookresowa Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 2013 (MRiRW, 2010), do ewaluacji wpływu Programu zostały wykorzystane dane opisujące dotychczasowe wydatki na przedsięwzięcia realizowane w ramach PROW 2007 2013, uwzględniające zmiany, jakie zaszły w ciągu ostatniego roku. 4

Spis treści STRESZCZENIE 4 WPROWADZENIE 6 1 METODOLOGIA 7 1.1 MODELOWANIE DSGE 7 1.2 OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA MODELU EUIMPACTMOD III 8 2 DOTYCHCZASOWY WPŁYW PROW 2007 2013 13 3 WPŁYW PROW 2007 2013 NA POSZCZEGÓLNE ZMIENNE MAKROEKONOMICZNE 16 3.1 PRODUKT KRAJOWY BRUTTO 17 3.2 ZATRUDNIENIE 20 3.3 WYDAJNOŚĆ 23 3.4 CENY W ROLNICTWIE 24 3.5 PRODUKCJA ROLNA 26 4 PODSUMOWANIE 28 5

Wprowadzenie Celem niniejszego raportu jest ocena ekonomicznych efektów realizacji Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013 (PROW 2007 2013) na gospodarkę polską. Analizę wykonano z wykorzystaniem modelu EUImpactMOD III, ilustrując wpływ środków unijnych na zmienne ekonomiczne w poszczególnych sektorach gospodarki. Pozwoliło to na ewaluację założeń dotyczących docelowych wartości wskaźników rozwoju ekonomiczno-społecznego oraz na przedstawienie siły oddziaływania Programu. W założeniach PROW 2007-2013 przyjęto następujące obszary nawiązujące do rozwoju społeczno ekonomicznego: wzrost gospodarczy, tworzenie nowych miejsc pracy wydajność pracy. Powyższe obszary, opisywane przy pomocy odpowiednich wskaźników stanowią zarówno kontekst porównania z oczekiwanymi wartościami jak i ilustrację oddziaływania Programu na całą gospodarkę. Raport prezentuje wyniki analiz modelowych wykonanych w listopadzie 2011 wg metodologii wykorzystanej w 2010 r. w trakcie realizacji badania Ocena Średniookresowa Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 2013 1 (MRiRW, 2010), którego jednym z celów była ocena wpływu środków alokowanych w ramach Programu na zmienne gospodarcze oraz ewaluacja złożonych celów gospodarczych: w niniejszym badaniu wykorzystano ten sam model ekonomiczny, ww. EUIMpactMOD III. Podobnie jak w poprzednim roku, do oceny wpływu Programu zostały wykorzystane dane opisujące dotychczasowe wydatki na przedsięwzięcia realizowane w ramach PROW 2007 2013, oczywiście uwzględniające zmiany, jakie zaszły w ciągu ostatniego roku. Natomiast zakres analizy zostanie rozszerzony o dodatkowe zmienne: produkcję rolnictwa i poziom cen w tym sektorze. Pierwsza część raportu krótko przedstawia założenia metodologiczne. Część druga stanowi porównanie dotychczas zaobserwowanych wielkości zmiennych opisujących gospodarkę z docelowymi wartościami wskaźników zawartych w PROW 2007 2013. Następnie w części trzeciej przedstawiono szczegółowy wpływ Programu na podstawowe zmienne makroekonomiczne oraz te, które opisują rolnictwo (ceny oraz produkcja w tym sektorze). 1 W dalszej części raportu badanie to będzie nazywane oceną średniookresową 6

1 Metodologia Opis modelu makroekonomicznego składa się z trzech części. W pierwszej nakreślone zostały cechy wyróżniające modeli równowagi ogólnej, do której to klasy na leży model EUImpactMOD III. W części drugiej scharakteryzowano model EUImpactMOD III, w trzeciej zaś opisano szczegółowo sposób jego stosowania w niniejszym badaniu oraz spodziewane rezultaty. 1.1 Modelowanie DSGE Model EUImpactMOD III 2 jest nowoczesnym, strukturalnym modelem makroekonomicznym dużej skali z klasy dynamicznych stochastycznych modeli równowagi ogólnej (ang. DSGE Dynamic Stochastic General Equilibrium), będących jedną z klas wchodzących w skład szerszej kategorii modeli równowagi ogólnej. W modelach tej klasy decyzje podejmowane przez podmioty ekonomiczne (gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa) mają charakter wielookresowy, a ważną rolę odgrywają zarówno zdarzenia z przeszłości, jak i oczekiwania co do przyszłości. Ponadto, istotne znaczenie w działaniach jednostek ma niepewność i losowy charakter wielu zjawisk, z którymi przychodzi się im mierzyć. Wreszcie, model jest sformułowany w równowadze ogólnej, co oznacza, że podmioty ekonomiczne w swych decyzjach biorą pod uwagę także własne oczekiwania co do reakcji innych, na rynkach zaś dochodzi do zrównania popytu z podażą. Gospodarka opisywana przez model obejmuje szereg podstawowych kategorii podmiotów, tj. gospodarstwa domowe, firmy różnych rodzajów, banki, rząd i bank centralny. W modelu uwzględniono również szereg podstawowych rynków, na których dochodzi do wymiany dóbr, tzn. rynek pracy, rynek kapitałowy i rynek dóbr. Gospodarstwa domowe, firmy i rząd postępują racjonalnie, podejmując decyzje optymalne (w przypadku firm maksymalizując zyski) przy zadanych ograniczeniach. Wytwarzanie dóbr modelowane jest wieloetapowo, z wykorzystaniem szerokiego spektrum czynników produkcji. W stosunku do innych klas modeli makroekonomicznych (taki, jak modele ekonometryczne czy też modele wielorównaniowe) metodologia DSGE posiada istotne zalety, m.in.: jest silnie umocowana w powszechnie uznawanej wiedzy o funkcjonowaniu gospodarki, uwzględnia oczekiwania podmiotów gospodarczych, konstruowane modele są zaś relatywnie odporne na typowe braki i niedomagania danych statystycznych. 2 Model EUImpactMOD III stanowić będzie rozwinięcie modelu EUImpactMOD II wykorzystywanego obecnie w Instytucie Badań Strukturalnych do oceny wpływu zmian polityki społeczno-gospodarczej (w tym w szczególności finansowanej ze środków UE) na gospodarkę Polski i poszczególnych województw. 7

1.2 Ogólna charakterystyka modelu EUImpactMOD III Model EUImpactMOD III dziedziczy wszystkie ogólne cechy modeli DSGE, nakreślone w poprzednich akapitach, posiada jednak właściwości specyficzne, mające istotne znaczenie w kontekście badania ewaluacyjnego PROW: Uwzględnia obecność Unii Europejskiej i wsparcie udzielane w postaci funduszy unijnych, Ma charakter regionalny, pozwala na przeprowadzanie analiz na poziomie 16 województw Jest wielosektorowy i wyróżnia rolnictwo jako osobny i niezależny sektor gospodarki Posiada rząd, którego polityka (w tym, podejmowanie decyzji dotyczących alokacji funduszy europejskich) wpływa na stan gospodarki Model EUImpactMOD III jest modelem gospodarki otwartej, w którym zagranicę można utożsamiać z pozostałymi członkami Unii Europejskiej. Zagranica ma charakter symetryczny, tzn. występują tam takie same podmioty, segmenty i rynki, jak w Polsce. Jej obecność umożliwia nie tylko prowadzenie wymiany handlowej, ale także międzynarodowy obrót papierami wartościowymi. Co ważniejsze, w sposób szczegółowy uwzględniono kluczowy aspekt relacji Polski i UE, jakim jest wsparcie finansowe w formie funduszy unijnych. Wsparcie to jest uwzględniane w modelu w sposób bezpośredni i zgodny z ich rzeczywistym działaniem (tj. transfery pieniężne funkcjonują w dokładnie taki sposób, działalność inwestycyjna państwa i samorządów podnosi wielkość inwestycji publicznych, etc.). Model EUImpactMOD III będzie mieć charakter regionalny, tzn. umożliwiać będzie przeprowadzanie odrębnych analiz na poziomie 16 województw, których wyniki będą następnie uwzględniane w analizach ogólnokrajowych. Każde z województw, jak należy zauważyć, będzie uwzględniane niezależnie, biorąc pod uwagę jego specyfikę, np. rolę rolnictwa w lokalnej gospodarce. Model ten jest również modelem wielosektorowym, w którym uwzględniono 11 rozłącznych gałęzi gospodarki: Sektor rolniczy, obejmujący rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo, rybactwo. Sektory przemysłowe: przemysł lekki, przemysł ciężki, energetyka, budownictwo, górnictwo i kopalnictwo; Sektory usługowe: handel, usługi finansowe, usługi publiczne, transport oraz pozostałe usługi. 8

Wymiana z zagranicą Konsumpcja publiczna, Zakup dóbr inwestycyjnych Konsumpcja RYNEK DÓBR Podaż dóbr i usług Dobra materiałowe, Dystrybucyjne i inwestycyjne Podaż Płace RYNEK PRACY Popyt Siła robocza GOSPODARSTWA DOMOWE Zyski i dywidendy Obligacje Akcje RYNEK KAPITAŁOWY Akcje Zyski i dywidendy FIRMY Depozyty Odsetki Kredyty BANKI Kredyty Odsetki Obligacje Rezerwy BANK CENTRALNY PIT i inne podatki Transfery Inwestycje w kapitał ludzki Wsparcie dla gospodarstw domowych Zysk NBP CIT, VAT Wsparcie dla firm Inwestycje w kapitał publiczny RZĄD Środki UE Nad stanem gospodarki czuwa rząd, czerpiący środki z podatków (PIT, CIT i VAT) oraz źródeł dodatkowych (zysk wypracowany przez bank centralny) i wydatkujący je na różnorodne cele. W szczególności, państwo przeznacza pozyskane środki na konsumpcję publiczną (w tym np. na szkolenia, edukację oraz działalność badawczo-rozwojową), inwestycje w różne rodzaje infrastruktury zarówno w infrastrukturę twardą, czyli transportową, telekomunikacyjną i środowiskową, jak i w infrastrukturę społeczną, np. zdrowotną oraz na subwencje dla przedsiębiorstw z różnych sektorów. Rząd może również zaciągać dług, emitując obligacje kupowane przez podmioty krajowe i zagraniczne możliwe jest zatem wypracowywanie deficytu budżetowego. W bilansie sektora publicznego szczególne miejsce zajmują instytucje unijne. Model EUImpactMOD III z jednej strony odzwierciedla system rozliczeń krajów 9

członkowskich za pomocą składek, z drugiej zaś oddaje celowy charakter wydatkowania funduszy europejskich. Wszystkie wymienione wyżej kategorie wydatków mogą być współfinansowane z funduszy europejskich. 1.3. Zastosowanie modelu EUImpactMOD III w ewaluacji PROW Użyteczność modelu w kontekście celów ewaluacyjnych badania wynika przede wszystkim z faktu, że szczególne miejsce w strukturze modelu zajmuje sektor rolniczy. Nacisk w procesie modelowania jego właściwości i zachowania został położony nie tylko na adekwatny opis sektora ze strony formalno-teoretycznej, ale też wykorzystano szeroki katalog danych statystycznych i ustaleń badań empirycznych. Przykładowo, dane na temat wynagrodzeń w sektorze rolnym pochodzące z GUS, z natury rzeczy nieadekwatne w odniesieniu do rolnictwa indywidualnego, zostały zastąpione danymi z badań FADN. W procedurze kalibracji modelu wykorzystano następujące dane wejściowe: Szerokie spektrum danych makroekonomicznych, m.in. wielkość PKB, wartości dodanej brutto i konsumpcji, dochody i wydatki budżetu centralnego i samorządów, informacje o sytuacji na rynku pracy. Do opisu powiązań międzysektorowych wykorzystano ponadto najbardziej aktualną tablicę przepływów międzygałęziowych (Eurostat). Wyniki badań ekonomicznych dotyczących m.in. zachowań konsumentów, handlu zagranicznego czy też aktywności przedsiębiorstw Dane dotyczące alokacji funduszy europejskich i rozmiarów wsparcia udzielonego w ramach PROW. Strumienie pieniężne kierowane do beneficjentów w ramach PROW zostały przypisane do trzech kategorii interwencji, o ściśle określonej makroekonomicznej charakterystyce 3 : o o o Transfery; Inwestycje; Wsparcie zasobów ludzkich (edukacja, szkolenia). Dokładny schemat grupowania działań do typu interwencji przedstawia tabela 1. Ponadto, powyższe przyporządkowanie zostało dokonane przy restrykcyjnym założeniu, że całość środków kierowanych do gospodarstw rolnych w ramach działań 211 i 212 (wsparcie dla gospodarstw w niekorzystnych warunkach gospodarowania) oraz 214 (program rolno-środowiskowy) PROW jest traktowana przez beneficjentów jako transfer środków pieniężnych. Dostępne informacje wskazują bowiem, że istotna część środków finansowych przekazywanych beneficjentom tych działań jest 3 Przyjęto, że kluczową cechą odróżniającą płatności o charakterze inwestycyjnym od płatności transferowych jest sposób konstrukcji wsparcia, tj. istnienie ograniczeń na sposób jego wydatkowania przez beneficjentów. 10

przeznaczana ostatecznie na poczet inwestycji. Nie można zatem wykluczyć, że rzeczywisty udział wydatków o charakterze inwestycyjnym jest większy od przyjętego na potrzeby badania makroekonomicznego. Szczegółowe dane dotyczące sektora rolnego, pochodzące zarówno z typowych źródeł statystyki publicznej (GUS i Eurostat), jak i z badań bezpośrednio zajmujących się sektorem rolnym. Dla celów kalibracji wykorzystane zostaną dane FADN, zastępujące dane GUS, nieadekwatne w odniesieniu do dochodów gospodarstw rolnych 4. 4 Wykorzystane zostaną dane dotyczące m.in. wielkości produkcji, poziomu zatrudnienia, dochodów gospodarstw rolnych i nakładów kapitałowych. Należy jednak zauważyć, że dane FADN, reprezentatywne jedynie dla grupy ok. 750 tys. towarowych gospodarstw rolnych, najprawdopodobniej będą wymagać korekt (opartych m.in. o dane BAEL, Badania Budżetów Gospodarstw Domowych i EU KLEMS). Korekty te będą miały na celu uzyskanie pełnego i wiernego obrazu sektora rolnego w Polsce. 11

Tabela 1 Przyporządkowanie działań wdrażanych w ramach PROW do grupy interwencji Kod działania Nazwa działania wdrażanego w ramach PROW 2007-2013 111 Szkolenia zawodowe dla osób zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie Rodzaj interwencji Edukacja/ Szkolenia 112 Ułatwianie startu młodym rolnikom Inwestycje 113 Renty strukturalne Transfery 114 Korzystanie z usług doradczych przez rolników i posiadaczy lasów Edukacja/ Szkolenia 121 Modernizacja gospodarstw rolnych Inwestycje 123 Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej 125 Poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa 126 Przywracanie potencjału produkcji rolnej zniszczonego w wyniku wystąpienia klęsk żywiołowych oraz wprowadzenie odpowiednich działań zapobiegawczych Inwestycje Inwestycje Inwestycje 132 Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności Transfery 133 Działania informacyjne i promocyjne Edukacja/ Szkolenia 141 Zobowiązania z okresu 2004-2006 dla działania "Wspieranie gospodarstw niskotowarowych" Transfery 142 Grupy producentów rolnych Transfery 211,212 Wspieranie gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW) 214 Program rolnośrodowiskowy (Płatności rolnośrodowiskowe) 221,223 Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne 226 Odtwarzanie potencjału produkcji leśnej zniszczonego przez katastrofy i wprowadzanie instrumentów zapobiegawczych Transfery Transfery Transfery Transfery 311 Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej Inwestycje 312 Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw Inwestycje 321 Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej Inwestycje 322,323,313 Odnowa i rozwój wsi Transfery 413 Wdrażanie Lokalnych Strategii Rozwoju Inwestycje 421 Wdrażanie projektów współpracy Inwestycje 431 Funkcjonowanie Lokalnej Grupy Działania Edukacja/ Szkolenia Źródło: opracowanie własne 12

2 Dotychczasowy wpływ PROW 2007 2013 Poniższy rozdział będzie stanowił ogólną analizę wpływu Programu na gospodarkę polską. Właściwa analiza poprzedzona zostanie opisem danych opisujących alokację środków w jego ramach. Na podstawie sprawozdania Informacji syntetycznej z realizacji Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 2013 z dnia 30 czerwca 2011 roku (również z uwzględnieniem danych dostępnych 14 października 2011 r.) oszacowane zostały wydatki Programu w poszczególnych latach. Przyjęto, że okres wydatkowania środków kończy się w 2015 r., co wynika z zasady n+2. Wykres 1 Struktura wydatków PROW 2007 2013 w poszczególnych latach realizacji programu Źródło: MRiRW (2011) oraz obliczenia własne. Struktura zrealizowanych płatności w ramach PROW 2007 2013 w poszczególnych latach została zilustrowana na wykresie 1. Warto zauważyć, że prawie połowa środków zostanie wydana dopiero po 2011 r. Na uwagę zasługuje fakt, że w pierwszych trzech latach realizowania Programu wydane zostało zaledwie 9 proc. środków. Kontekst analizy wyznaczają wartości początkowe podstawowych wskaźników makroekonomicznych określone w Programie ich wielkości docelowe oraz wpływ Programu na ich dotychczasowe wartości. Według założeń PROW, oddziaływanie w ww. obszarach kształtować się będzie następująco: 13

Pierwszy z wymienionych wskaźników zdefiniowano jako produkt krajowy brutto (PKB) Polski w cenach stałych z 2000 r. wyrażony w euro. Założono (MRiRW 2010), że w 2015 r. będzie on wynosił 356 375 mln euro, wobec 236 047 mln euro w 2006 r., co oznacza zmianę o 50,1% (z czego 0,41 pkt. proc. przypisać będzie można działaniu Programu). Założone zostało zatem, że efekty działania PROW 2007-2013 będą odpowiadać za ok. 0,8% całkowitego wzrostu produktu krajowego brutto Polski w latach 2007-2015. Drugi ze wskaźników oddziaływania (tworzenie miejsc pracy) zdefiniowano jako liczbę osób zatrudnionych, zgodnie z metodologią Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności GUS. Założono, że w latach 2007-2015 wskaźnik ten wzrośnie o 2,7% (z 13 854 tys. osób do 14 226 tys. osób, z czego 79,06 tys. osób stanowić będzie efekt PROW). Przyjęto zatem, że działanie Programu będzie odpowiadać za ok. 21,3% całkowitego wzrostu liczby osób zatrudnionych w Polsce w latach 2007-2015. Założenia dotyczące ostatniego z mierników ilustrujących rozwój społeczno - ekonomiczny, czyli wydajności pracy kwantyfikowanej jako stosunek wartości dodanej w cenach stałych do liczby zatrudnionych, głoszą, że do roku 2015 wielkość ta wzrośnie o 47,8% (z 15 070 euro do 22 270 euro na jednego zatrudnionego), z czego 0,49% stanowił będzie wkład Programu. Przyjęto zatem, że działanie PROW będzie odpowiadać za ok. 1,0% całkowitego wzrostu wydajności pracy w Polsce w latach 2007-2015. Dokładne definicje, wartości bazowe oraz docelowe oraz wpływ PROW w perspektywie roku 2015, przewidziane w Programie przedstawia tabela 2. Nazwa wskaźnika Wzrost gospodarczy Tworzenie miejsc pracy Wydajność pracy Tabela 2 Bazowe i docelowe wskaźniki oddziaływania założenia PROW. Definicja PKB w cenach stałych z 2000 r., mln EUR Poziom zatrudnienia (wg metodologii BAEL), tys. osób Wartość dodana brutto w cenach stałych z 2000 r. na jednego zatrudnionego Wartość Wartość Przewidywana W tym bazowa (2006) docelowa (2015) zmiana (proc.) przewidywany wpływ PROW (pkt proc.) 236 047 356 375 50,1% 0,41% 13 854 14 226 2,7% 0,57% 15 070 22 270 47,8% 0,49% Źródło: MRiRW (2010). Tabela 3 podsumowuje rzeczywistą dynamikę wzrostu gospodarczego, tworzenia miejsc pracy i wzrostu wydajności pracy w latach 2007-2010 i zestawia ją z oszacowanymi za pomocą modelu EUImpactMOD III udziałami PROW 2007-2013 w tych faktycznych zmianach. Przedstawione dane pozwalają stwierdzić, jaka część zaplanowanego na lata 2007-2015 14

wzrostu gospodarczego, wzrostu liczby miejsc pracy i wzrostu wydajności pracy (zarówno w wymiarze całkowitym, jak i wskutek działania PROW) miała już miejsce w latach 2007-2010, a tym samym pozwalają wstępnie ocenić perspektywy osiągnięcia docelowych wartości wskaźników oddziaływania. Tabela 3 Założone i prognozowane na 2015 r. wartości społeczno-ekonomicznych wskaźników oddziaływania PROW 2007-2013. Wzrost gospodarczy Tworzenie miejsc pracy Wydajność pracy Docelowa wartość wskaźnika (wg PROW) Prognozowana wartość wskaźnika (EUImpactMOD) Całkowita W tym PROW Całkowita zmiana W tym PROW zmiana 50,1% 0,41% 42,8% 1,6% 2,7% 0,57% 16,8% 0,8% 47,8% 0,49% 22,8% 0,4% Źródło: Całkowite zmiany dane GUS. Wpływ PROW opracowanie własne na podstawie modelu EUImpactMOD III. Warto zwrócić uwagę, że szanse na osiągnięcie wartości docelowych wskaźników ekonomicznych oddziaływania są niskie. Źródłem tej rozbieżności jest spore przeszacowanie we wskaźnikach docelowych PROW tempa wzrostu gospodarczego oraz wydajności pracy w latach 2007 2015. Z drugiej strony, docelowa wartość zatrudnienia została niedoszacowana. Dzięki oszacowaniom modelu EUImpact Mod III można stwierdzić, że w rozważanym horyzoncie czasowym łączny wzrost PKB wyniesie 42,8 proc. ( wobec zakładanych 50,1 proc.), a wydajność pracy niemalże 23 proc. ( wobec zakładanych 47,8 proc.). Natomiast liczba osób zatrudnionych w gospodarce w latach 2007 2015 wzrośnie aż o 16,8 proc. i skala tego wzrostu będzie wyższa o ponad 14 p. proc. w porównaniu z zakładaną w PROW docelową wartością. Tabela 4 Obecne oraz pochodzące z oceny średniookresowej prognozy na 2015 r. wartości społecznoekonomicznych wskaźników oddziaływania PROW 2007-2013. Wzrost gospodarczy Tworzenie miejsc pracy Ocena średniookresowa Prognozowana wartość wskaźnika Całkowita zmiana W tym PROW Całkowita zmiana W tym PROW 33,8% 1,7% 42,8% 1,6% 18,5% 1,5% 16,8% 0,8% Wydajność 22,2% 0,0% 22,8% 0,4% pracy Źródło: Całkowite zmiany dane GUS. Wpływ PROW opracowanie własne na podstawie modelu EUImpactMOD III. W tabeli 4 zestawiono prognozy wskaźników dla 2015 r. z obecnej oraz zeszłorocznej (ocena średniookresowa) perspektywy. Warto zauważyć, że aktualne oszacowania całkowitej zmiany PKB oraz wydajności pracy w latach 2006 2015 są wyższe aniżeli w ocenie średniookresowej. W przypadku wzrostu gospodarczego różnica taj jest większa i wynosi 9 p. proc. Natomiast obecne prognozy pozwalają stwierdzić, że łączny wzrost liczby miejsc pracy w analizowanym 15

okresie będzie niższy o 1,7 p. proc w porównaniu do predykcji otrzymanych na podstawie poprzednio rocznych oszacowań modelu EUImpact Mod III. Warto zauważyć, że zmianom też uległ udział środków PROW 2007-2013 w całkowitym wzroście analizowanych wskaźników. W porównaniu do oceny średniookresowej, obecne prognozy pozwalają stwierdzić, iż środki Programu będą pozytywnie wpływać na wydajność pracy w 2015 r., a ich sumaryczny wkład we wzrost tej zmiennej wyniesie 0,4 p. proc. Natomiast udział środków PROW 2007-2013 w wzroście PKB w cenach stałych z 2000 r. oraz zatrudnienia spadł w odniesieniu do zeszłorocznych oszacowań o odpowiednio 0,1 oraz 0,7 p. proc. Reasumując tę część analizy wpływu PROW 2007-2013, można stwierdzić, że docelowe wartości takich wskaźników jak PKB i wydajność pracy nie zostaną osiągnięte. Jednakże udział środków wydatkowanych w ramach Programu we wzroście tych mierników będzie wyższy od zakładanego. Z drugiej strony prognozy dla PKB oraz wydajności pracy są wyższe niż w ocenie średniookresowej. 3 Wpływ PROW 2007 2013 na poszczególne zmienne makroekonomiczne Ewaluacja wpływu środków wydatkowanych w ramach PROW zostanie przedstawiona na podstawia analizy dwóch scenariuszy. Pierwszy z nich zakładać będzie realizację tego programu. Natomiast drugi będzie opisywał teoretyczną sytuację, w której PROW nie został uruchomiony 5. Badanie będzie obejmować następujące zmienne: poziom Produktu Krajowego Brutto (PKB) dla całej gospodarki. Wielkość ta będzie wyrażona w cenach stałych z 2000 r.; poziom zatrudnienia liczba miejsc pracy w całej gospodarce; wydajność, czyli stosunek wartości dodanej w całej gospodarce do liczby miejsc pracy. Wielkość ta również zostanie wyrażona w cenach stałych z 2000 r.; ceny w rolnictwie; produkcja rolnictwa. Wpływ PROW 2007 2013 na zatrudnienie oraz PKB w poszczególnych sektorach gospodarki w 2013r. ilustruje wykres 2. Sektorem, na który Program wpłynie najbardziej będzie budownictwo, ponieważ zarówno zatrudnienie oraz PKB w tej części gospodarki zwiększą się względem bazowego scenariusza odpowiednio aż o 4,6 oraz 3,75 proc. Relatywnie duże korzyści dla PKB zostaną zaobserwowane w handlu oraz przemyśle lekkim Najsłabsze oddziaływanie środków alokowanych w ramach PROW 2007-2013 zostanie zauważone w przypadku przemysłu paliwowego oraz wydobywczego. 5 Drugi scenariusz będzie w dalszej części nazywany bazowym 16

Powyższe rezultaty są bardzo zbliżone do zeszłorocznych oszacowań modelu EUImpactMOD III. Również największe względne korzyści z realizacji PROW 2007-2013 zostaną zaobserwowane w budownictwie, a najmniejsze w przemyśle wydobywczym. Wykres 2 Wpływ PROW 2007-2013 na PKB oraz zatrudnienie w ujęciu sektorowym w 2013 roku Źródło: opracowanie własne na podstawie symulacji modelu EUImpactMOD III 3.1 Produkt Krajowy Brutto Realizacji PROW 2007 2013 będzie towarzyszył wyższy poziom PKB dla gospodarki polskiej w porównaniu z scenariuszem bazowym zakładającym brak wydatkowania środków z Programu. Jak już to zostało wspomniane, docelowy poziom PKB w cenach stałych z 2000 roku nie zostanie osiągnięty. Wykres 3 przedstawia prognozowaną wartość tej zmiennej. Wykres 3 PKB w latach 2006 2015 przy założeniu realizacji PROW (w mld euro) Źródło: opracowanie własne na podstawie symulacji modelu EUImpactMOD III 17

Badanie 2010 Badanie 2011 Zestawienie prognoz PKB w cenach stały z 2000 r. zostało zawarte w tabeli 5. Należy zauważyć, że w porównaniu z oceną średniookresową, obecne oszacowania wskazują na wyższą dynamikę tej zmiennej. Tabela 5 Zestawienie prognoz PKB (w mld euro w cenach stałych z 2000 r.) Rok 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Scenariusz bazowy 276,4 285,2 296,6 307,6 319,6 332,4 PROW 2007-2013 277,5 288,1 300,1 311,8 323,9 336,4 Scenariusz bazowy 276,1 289,0 297,5 310,9 320,7 329,5 PROW 2007-2013 288,0 301,0 314,9 325,2 332,0 331,4 Źródło: opracowanie własne na podstawie symulacji modelu EUImpactMOD III Wykres 4 przedstawia ilustrację graficzną skumulowanych korzyści z realizacji PROW, które stanowią różnicę pomiędzy prognozowaną wartością PKB a symulowaną wielkością produktu dla polskiej gospodarki. Przewyższą one koszt realizacji programu dopiero w 2013 r. Warto dodać, że benefity z wdrożenia programu będą rosły jeszcze po ostatnim roku będącym okresem wydatkowania środków. W perspektywie 2020 r. skumulowane korzyści przekroczą łącznie aż 34 mld euro, czyli będą ponad dwukrotnie wyższe od budżetu PROW 2007-2013. Wykres 4 Skumulowane korzyści z realizacji PROW dla PKB oraz sumaryczne wydatki (w mld euro) Źródło: opracowanie własne na podstawie symulacji modelu EUImpactMOD III Wpływ realizacji PROW 2007 2013 na realne PKB per capita został zilustrowany na wykresie 5. Należy zwrócić uwagę, że siła oraz kierunek oddziaływania Programu jest podobna jest bardzo zbliżony do tego, który został zaobserwowany dla zagregowanej wielkości tej zmiennej. Największe korzyści z realizacji PROW 2007 2013 zostaną zaobserwowane w 2014 r. i wyniosą prawie 120 euro w cenach stałych z 2000 r. W ostatnim okresie prognozy wartość 18

realnego PKB per capita wyniesie ponad 8,7 tys. euro w cenach stałych z 2000 roku i będzie wyższa o d scenariusza bazowego o 65 euro. Wykres 5 Realne PKB per capita (w tys. euro w cenach z 2000 roku) Źródło: opracowanie własne na podstawie symulacji modelu EUImpactMOD III Wykres 6 Korzyści z realizacji PROW dla PKB (w mld euro) Źródło: opracowanie własne na podstawie symulacji modelu EUImpactMOD III Wyniki symulacji modelu makroekonomicznego pozwalają zauważyć, że wydatkowanie środków PROW pozytywnie wpłynie na PKB. Dekompozycja efektów mnożnikowych została przedstawiona na wykresie 6. Największe korzyści z programu zostaną zaobserwowane w 2014 r. Dzięki oszacowaniom modelu EUImpactMOD III można zauważyć, że za prawie cały efekt mnożnikowy tej zmiennej będą odpowiedzialne dwie grupy interwencji: transfery oraz inwestycje 6. Należy też podkreślić, że w początkowym okresie wydatkowania środków PROW 6 Dokładny opis klasyfikacji interwencji oraz przyporządkowania działań PROW 2007-2013 do grup został zawarty w rozdziale pierwszym. 19

2007-2013, czyli w latach 2008 2012, większy wpływ na PKB miały transfery. Natomiast w kolejnych pięciu latach interwencjami, które najbardziej zwiększą wartość tej zmiennej względem PKB będą działania inwestycyjne. 3.2 Zatrudnienie Realizacja PROW 2007-2013 przyczyni się do zwiększenia liczby miejsc pracy w gospodarce. Dokładny opis prognozy dla tej zmiennej został zilustrowany na wykresie 7. Co więcej, w porównaniu ze scenariuszem bazowym, wzrost ten będzie o wiele wyższy. Dodatkowo zgodnie z prognozami modelu EUImpactMOD III, docelowy poziom zatrudnienia w gospodarce zostanie osiągnięty z nawiązką. Ponadto największy wpływ środków PROW 2007 2013 zostanie zauważony dopiero w ostatnim roku realizacji, a więc w 2013 r. Wykres 7 Zatrudnienie w gospodarce po realizacji PROW (w mln. osób) Źródło: opracowanie własne na podstawie symulacji modelu EUImpactMOD III Tabela 6 zestawia obecne prognozy oraz te, które zostały oszacowane dla oceny średniookresowej. Aktualne predykcje zatrudnienia do 2014 r. włącznie są niższe, ale różnica ta zmniejsza się w czasie. Kluczowy dla tej części analizy jest rok 2015, w którym przewidywany poziom zatrudnienia będzie wyższy od tego, który został oszacowany w ocenie średniookresowej o około 100 tys. miejsc pracy w 2015 r. Tabela 6 Zestawienie prognoz dla zatrudnienia (w tys. miejsc pracy) 20

Badanie 2010 Badanie 2011 Rok 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Scenariusz bazowy 15212,0 15602,0 15829,0 15962,0 16055,0 16124,0 PROW 2007-2013 15290,1 15800,1 16034,2 16180,9 16237,5 16184,3 Scenariusz bazowy 15497,6 15748,8 16019,4 16206,8 16160,7 16051,1 PROW 2007-2013 15582,9 15963,2 16220,4 16414,8 16360,5 16084,1 Źródło: opracowanie własne na podstawie symulacji modelu EUImpactMOD III Na wykresie 8 została przedstawiona ilustracja wpływu Programu na stopę bezrobocia w Polsce. Począwszy od 2009 r. realizacja PROW 2007 2013 pozytywnie wpływa na rynek pracy, co wynika z mniejszej wartości stopy bezrobocia w porównaniu ze scenariuszem bazowym. Warto zauważyć, że oddziaływanie Programu będzie wygasać po 2011 r. i w ostatnim roku wydatkowania miernik ten będzie niższy o 0,12 p. proc. w porównaniu z podstawowym wariantem. Wykres 8 Stopa bezrobocia w gospodarce po realizacji PROW (w p. proc) Źródło: opracowanie własne na podstawie symulacji modelu EUImpactMOD III Korzyści z realizacji PROW mierzone jako różnice w poziomie zatrudnienia pomiędzy scenariuszem zakładającym realizację programu oraz bazowym będą największe w 2013 r., a więc na koniec okresu wydatkowania środków. W kolejnych latach rozbieżność ta będzie się zmniejszać. Dekompozycja korzyści wynikających z realizacji pozwala zauważyć, że wpływ środków wydatkowanych jako transfery jest zbliżony do tych przyporządkowanych do inwestycji. Różnica polega jedynie na tym, że korzyści z wydatkowania transferów są odczuwalne już w 2008 r., i od 2010 r. do końca okresu wydatkowania są niemalże zbliżonym 21

poziomie. Natomiast korzyści z realizacji PROW wynikające ze środków grupowanych jako inwestycje są największe dopiero w ostatnim roku realizacji. Wykres 9 Korzyści z realizacji PROW dla zatrudnienia (w tys. osób) Źródło: opracowanie własne na podstawie symulacji modelu EUImpactMOD III Największe korzyści dla zatrudnienia z realizacji PROW zostaną osiągnięte w 2013 r. i będą tożsame z utworzeniem dodatkowych 220 tys. miejsc pracy. Do tego czasu pozytywny wpływ programu na rynek pracy będzie wzrastał. Na uwagę zasługuje fakt, że począwszy od 2014 r. korzyści z realizacji będą się zmniejszać i po 2017 roku liczba osób zatrudnionych w gospodarce będzie mniejsza niż w przypadku braku wdrożenia programu, co wynika z przewagi kanału popytowego w tworzeniu nowych miejsc pracy. Ewentualna kontynuacja interwencji w kolejnej perspektywie może oczywiście zmienić te oszacowania. 22

Badanie 2010 Badanie 2011 3.3 Wydajność Prognozowana wydajność w tys. euro w cenach stałych z 2000 roku będzie niższa od wartości docelowej w 2015 roku. Natomiast dopiero od 2013 r. wpływ środków wydatkowanych z puli PROW 2007 2013 na poziom tej zmiennej ekonomicznej będzie dodatni. Wykres 10 Wydajność w gospodarce po realizacji PROW (w tys. euro) w latach 2007 2015 Źródło: opracowanie własne na podstawie symulacji modelu EUImpactMOD III Analiza poszczególnych grup interwencji w efekcie mnożnikowym pozwala stwierdzić, że za zmiany w wydajności w największym stopniu odpowiadają transfery oraz inwestycje. Należy jednak zwrócić uwagę, że wydatki sklasyfikowane jako działania inwestycyjne umożliwiają na zwiększenie wydajności względem scenariuszu bazowego już w ostatnim roku realizowania projektu. Co ciekawe, wzrost wydajności zostanie dopiero zaobserwowany po zakończeniu PROW 2007-2013, ale jeszcze w czasie wydatkowania środków. Tabela 7 Zestawienie prognoz dla wydajności (w tys. euro na osobę) Rok 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Scenariusz bazowy 15,47 15,83 17,05 18,30 19,37 19,87 PROW 2007-2013 15,45 15,79 17,02 18,29 19,4 19,94 Scenariusz bazowy 15,46 15,7 16,12 16,61 17,22 17,81 PROW 2007-2013 15,44 15,65 16,09 16,64 17,24 17,92 Źródło: opracowanie własne na podstawie symulacji modelu EUImpactMOD III 23

Analiza tabeli 7 zestawiającej aktualne prognozy wydajności w tys. euro na osobę są o wiele wyższe w porównaniu do tych, które zostały sporządzone na potrzeby oceny średniookresowej. Rozbieżność ta wynika z faktu, że z obecnej perspektywy przewidywane tempo wzrostu gospodarczego jest wyższe, a poziom zatrudnienia niższy niż to było zakładane rok temu. Wykres 11 Korzyści z realizacji PROW dla wydajności (w euro) Źródło: opracowanie własne na podstawie symulacji modelu EUImpactMOD III Analizując wykres 11 można zauważyć, że początkowe lata wprowadzania PROW były związane z negatywnymi efektami dla wielkości wydajności rozumianej jako stosunek wartości dodanej do zatrudnienia. Wynika to przede wszystkim z wolniejszego tempa wzrostu liczby zatrudnionych w stosunku do dynamiki wartości dodanej. Dalsza dekompozycja korzyści pozwala stwierdzić, że już w 2013 r. wydajność na pracownika w całej gospodarce w scenariuszu zakładającym wprowadzenie PROW będzie wyższa od wersji bazowej modelu EUImpactMOD III. Należy tutaj podkreślić, że struktura efektów mnożnikowych ze względu na rodzaje interwencji jest identyczna jak ocenie średniookresowej Programu. Co więcej kluczowym wnioskiem jest fakt, że wpływ Programu będzie pozytywny dopiero po jego zakończeniu. 3.4 Ceny w rolnictwie Dla zobrazowania wpływu PROW na ceny w rolnictwie założone zostało, że stosunek CPI, czyli wskaźnika cen konsumpcyjnych (ang. consumer price index), do cen w stały. Oszacowania otrzymane przy pomocy modelu makroekonomicznego zostały zilustrowane na wykresie 12. I tak, można zauważyć, że początkowy okres realizacji PROW 2007-2013 to wzrost stosunku cen w rolnictwie do CPI. I tak, do końca okresu wydatkowania środków z tego Programu, czyli 24

do 2015 r., dynamika cen w rolnictwie będzie niższa od CPI. Dopiero po zakończeniu wydatkowania środków Programu stosunek cen w rolnictwie do CPI będzie wyższy od jedności. Zestawienie wartości prognozowanych przedstawia tabela 8. Wykres 12 Wpływ realizacji PROW na ceny w rolnictwie (w p. proc). Wariant bazowy zakłada dynamikę cen w rolnictwie na poziomie CPI Źródło: opracowanie własne na podstawie symulacji modelu EUImpactMOD III Ujmując innymi słowami, do końca okresu wydatkowania funduszy PROW 2007-2013, ceny w rolnictwie będą rosły wolniej, a już po alokacji wszystkich środków tempo tychże cen będzie wyższe w porównaniu do CPI. Jednak w perspektywie 2020 r. łączny wzrost cen w rolnictwie w latach 2007-2020 będzie niższy o niespełna 0,4 p. proc. wszystkich dóbr konsumenckich. Tabela 8 Prognoza CPI oraz dynamiki cen w rolnictwie (wartości indeksowane) Rok 2010 2011 2012 2013 2014 2015 CPI 102,60 103,50 102,80 102,50 102,50 102,50 Ceny w rolnictwie 102,58 103,46 102,78 102,48 102,50 102,52 Źródło: opracowanie własne na podstawie symulacji modelu EUImpactMOD III Efekt mnożnikowy cen w rolnictwie, który został przedstawiony na wykresie 13, charakteryzuje się podobnymi cechami jak w przypadku pozostałych zmiennych. Interwencjami, które w największym stopniu odpowiadają za wzrost tej zmiennej, są transfery oraz działania inwestycyjne, a znikomy wkład będą miały szkolenia. 25

Wykres 13 Wpływ realizacji PROW na odchylenie cen w rolnictwie od CPI Źródło: opracowanie własne na podstawie symulacji modelu EUImpactMOD III 3.5 Produkcja rolna Analiza wpływu produktu rolnego jest dosyć ograniczona. W wielu krajach wysokorozwiniętych udział tej części gospodarki w zagregowanej wartości dodanej jest zdecydowanie mniejszy niż w Polsce. Ponadto w ostatnich latach obserwowany jest znaczny spadek części wartości dodanej wytworzonej w rolnictwie. Dlatego też, spektrum analizy zostanie ograniczone jedynie do porównania ze scenariuszem bazowym, a więc takim, który zakłada brak realizacji PROW. Założone zostało, że udział rolnictwa w gospodarce jest stały. Tabela 9 Prognoza wartości dodanej w rolnictwie (w mld euro w cenach stałych z 2000 roku) Rok 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Scenariusz bazowy 8,6 8,9 9,8 10,6 11,2 11,4 PROW 2007-2013 8,6 9,0 9,9 10,8 11,5 11,7 Źródło: opracowanie własne na podstawie symulacji modelu EUImpactMOD III Prognozy produkcji w rolnictwie przedstawia tabela 9. Analizując wartości dwa dwóch przewidywanych szeregów czasowych można zauważyć, że realizacja PROW 2007 2013 przyczyni się do zwiększenia produkcji w tym sektorze gospodarki. Prognozowana wartość dodana rolnictwa w 2015 r. wynosi 11,4 mld euro i jest wyższa od scenariusza bazowego o około 0,3 mld euro w cenach stałych z 2000r. Realizacja PROW przyczyni się do zwiększenia wartości dodanej w rolnictwie względem scenariusza bazowego. Podobnie jak w przypadku PKB czy zatrudnienia, niemalże za cały wzrost będą odpowiedzialne dwie grupy interwencji: transfery oraz działania inwestycyjne. I tak, realizacja Programu spowoduje zwiększenie wartości dodanej względem scenariusza bazowego już w 2011 r. Jednak największe odchylenie wariantu zakładającego brak 26

wykorzystania środków PROW 2007 2013 jest spodziewane zgodnie z oszacowaniami modelu EUImpactMOD III dopiero w 2018 r., a wiec trzy lata po alokacji wszystkich środków Programu. Wykres 14 Korzyści z realizacji PROW dla wartości dodanej wytworzonej w rolnictwie (w mld euro w cenach stałych z 2000 roku) Źródło: opracowanie własne na podstawie symulacji modelu EUImpactMOD III Wzrost produkcji w rolnictwie wynikać będzie ze zwiększenia popytu, który będzie wywołany wydatkowaniem środków PROW 2007 2013. Na podstawie wykresu 14, ilustrującego dekompozycję efektów mnożnikowych, można zauważyć, że do końca okresu finansowania przedsięwzięć w ramach Programu największy wpływ na wzrost wartości dodanej będą miały środki, które zostały wydane jako transfery. Oddziaływanie działań inwestycyjnych na efekty mnożnikowe będzie porównywalne do tej grupy dopiero po 2017 roku. 27

4 Podsumowanie W porównaniu z badaniem zrealizowanym w ramach projektu Ocena Średniookresowa Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich, którego wyniki były przedmiotem analizy w 2010 roku, wpływ PROW 2007 2013 wg niniejszego badania na podstawowe zmienne makroekonomiczne jest bardzo zbliżony. Należy zauważyć, że prawdopodobieństwo osiągnięcia docelowych wartości wskaźników założonych w PROW opisujących wzrost gospodarczy oraz wydajność pracy w 2015 roku jest niskie. Należy podkreślić, że wysoki udział interwencji w postaci transferów oraz działań inwestycyjnych w sumarycznym budżecie PROW 2007-2013 determinował sytuację, w której te dwie grupy interwencji były odpowiedzialne niemalże w całości za efekty mnożnikowe. Porównując aktualne prognozy do tych, które zostały przygotowane na potrzeby Oceny Średniookresowa Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 2013 można zauważyć, że wpływ Programu będzie większy na wydajność pracy. Wynikać to będzie z większej siły oddziaływania PROW 2007-2013 na wzrost gospodarczy oraz proces kreacji miejsc pracy. Jednak rozbieżności pomiędzy przewidywanymi wartościami wskaźników makroekonomicznych są o wiele niższe w porównaniu do tych, które zostały opisane w założeniach Programu. Warto zwrócić również uwagę na fakt, że Program pozytywnie wpłynie na wzrost produkcji w rolnictwie. Bardziej złożony jest wpływ PROW na ceny w rolnictwie. Okres wydatkowania będzie się charakteryzował niższym poziomem zmian cen w stosunku do CPI, a w dalszej części realizacji programu przy niższych alokacjach funduszy nastąpi względny wzrost cen. 28

Aneks statystyczny Wyniki badania w 2011 r. (niniejsze badanie) Wskaźnik Sektor Typ Jednostka 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 PKB Razem PROW mld euro w cenach stałych 235,53 251,56 264,35 269,62 277,48 288,10 300,10 311,80 323,89 336,45 PKB Razem Bez PROW mld euro w cenach stałych 235,53 251,56 264,35 269,12 276,38 285,23 296,64 307,61 319,61 332,39 PKB Razem PROW mld eurow cenach bieżących 273,95 302,89 329,13 341,74 357,77 400,57 448,92 497,19 542,31 573,57 PKB Razem Bez PROW mld eurow cenach bieżących 273,95 302,89 329,13 341,09 356,26 396,31 443,82 490,80 534,81 569,25 PKB Razem Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,19% 0,42% 1,07% 1,15% 1,30% 1,40% 0,76% PKB Budownictwo Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,73% 1,63% 4,05% 3,86% 4,07% 4,06% 1,14% PKB Energetyka Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,04% 0,12% 0,32% 0,49% 0,68% 0,87% 0,87% PKB Handel Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,20% 0,39% 1,09% 1,17% 1,24% 1,27% 0,52% PKB Pozostałe usługi Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,10% 0,20% 0,57% 0,70% 0,83% 0,94% 0,68% PKB Przemysł ciężki Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,10% 0,22% 0,59% 0,70% 0,82% 0,93% 0,63% PKB Przemysł lekki Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,24% 0,50% 1,32% 1,42% 1,58% 1,68% 0,86% PKB Górnictwo Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% -0,01% 0,00% 0,02% 0,20% 0,36% 0,52% 0,71% PKB Rolnictwo Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,02% 0,02% 0,12% 0,27% 0,40% 0,53% 0,60% PKB Transport Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,08% 0,15% 0,44% 0,55% 0,67% 0,77% 0,58% PKB Usługi finansowe Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,20% 0,43% 1,12% 1,18% 1,29% 1,35% 0,61% PKB Usługi publiczne Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,15% 0,46% 0,99% 1,06% 1,36% 1,59% 1,17% PKB per capita Razem PROW euro w cenach z 2000 roku 6 178 6 600 6 932 7 064 7 286 7 571 7 914 8 283 8 559 8 742 PKB per capita Razem Bez PROW euro w cenach z 2000 roku 6 178 6 600 6 932 7 051 7 256 7 490 7 824 8 177 8 440 8 676 PKB per capita Razem Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,19% 0,42% 1,07% 1,15% 1,30% 1,40% 0,76% euro w cenach PKB per capita Razem PROW bieżących 7 185 7 947 8 630 8 954 9 395 10 526 11 839 13 208 14 330 14 903

Wskaźnik Sektor Typ Jednostka 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 euro w cenach PKB per capita Razem Bez PROW bieżących 7 185 7 947 8 630 8 937 9 355 10 414 11 705 13 038 14 132 14 791 PKB per capita Razem Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,19% 0,42% 1,07% 1,15% 1,30% 1,40% 0,76% Wzrost PKB realnego Razem PROW % n.d. 6,81% 5,08% 2,00% 2,94% 3,87% 4,51% 4,63% 3,28% 2,09% Wzrost PKB realnego Razem Bez PROW % n.d. 6,81% 5,08% 1,81% 2,70% 3,20% 4,43% 4,46% 3,17% 2,74% Wzrost PKB realnego Razem Różnica p.proc n.d. 0,00% 0,00% 0,19% 0,24% 0,67% 0,08% 0,16% 0,10% -0,65% Wzrost PKB nominalnego Razem PROW % n.d. 10,57% 8,66% 3,83% 4,69% 11,96% 12,07% 10,75% 9,07% 5,76% Wzrost PKB nominalnego Razem Bez PROW % n.d. 10,57% 8,66% 3,63% 4,45% 11,24% 11,99% 10,58% 8,97% 6,44% Wzrost PKB nominalnego Razem Różnica p.proc n.d. 0,00% 0,00% 0,20% 0,24% 0,72% 0,08% 0,17% 0,11% -0,68% Wzrost PKB realnego per capita Razem Bez PROW % n.d. 6,83% 5,03% 1,91% 3,14% 3,90% 4,54% 4,66% 3,33% 2,14% Wzrost PKB realnego per capita Razem Różnica % n.d. 6,83% 5,03% 1,72% 2,90% 3,23% 4,46% 4,50% 3,23% 2,80% Wzrost PKB realnego per capita Razem Bez PROW p.proc n.d. 0,00% 0,00% 0,19% 0,24% 0,67% 0,08% 0,16% 0,10% -0,65% Wzrost PKB nominalnego per capita Razem Różnica % n.d. 10,60% 8,61% 3,75% 4,92% 12,04% 12,48% 11,57% 8,49% 4,00% Wzrost PKB nominalnego per capita Razem Bez PROW % n.d. 10,60% 8,61% 3,55% 4,68% 11,32% 12,39% 11,39% 8,39% 4,66% Wzrost PKB nominalnego per capita Razem Różnica p.proc n.d. 0,00% 0,00% 0,20% 0,24% 0,72% 0,08% 0,17% 0,11% -0,66% Wartość dodana brutto Razem PROW mld euro 202 215 226 234 236 249 273 296 315 324 Wartość dodana brutto Razem Bez PROW mld euro 202 215 226 233 235 247 270 292 311 320 Wartość dodana brutto Razem Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,17% 0,38% 0,95% 1,10% 1,29% 1,27% 1,17% Wartość dodana brutto Budownictwo Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,72% 1,63% 4,02% 3,83% 4,03% 4,02% 1,12% Wartość dodana brutto Energetyka Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,05% 0,13% 0,33% 0,50% 0,69% 0,87% 0,86%

Wskaźnik Sektor Typ Jednostka 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Wartość dodana brutto Handel Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,19% 0,36% 1,01% 1,08% 1,15% 1,18% 0,48% Wartość dodana brutto Pozostałe usługi Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,10% 0,20% 0,57% 0,70% 0,83% 0,94% 0,67% Wartość dodana brutto Przemysł ciężki Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,09% 0,18% 0,51% 0,60% 0,72% 0,81% 0,57% Wartość dodana brutto Przemysł lekki Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,17% 0,35% 0,93% 1,02% 1,15% 1,25% 0,70% Wartość dodana brutto Górnictwo Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,04% 0,21% 0,36% 0,53% 0,70% Wartość dodana brutto Rolnictwo Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,03% 0,02% 0,20% 0,50% 0,74% 0,98% 1,14% Wartość dodana brutto Transport Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,06% 0,13% 0,37% 0,48% 0,59% 0,69% 0,53% Wartość dodana brutto Usługi finansowe Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,20% 0,43% 1,12% 1,17% 1,29% 1,34% 0,61% Wartość dodana brutto Usługi publiczne Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,15% 0,46% 0,99% 1,06% 1,36% 1,59% 1,17% Zatrudnienie Razem PROW tys. osób 13 854 14 642 15 189 15 298 15 290 15 800 16 034 16 181 16 238 16 254 Zatrudnienie Razem Bez PROW tys. osób 13 854 14 642 15 189 15 260 15 212 15 602 15 829 15 962 16 055 16 124 Zatrudnienie Razem Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,25% 0,55% 1,36% 1,25% 1,28% 1,24% 0,21% Zatrudnienie Budownictwo Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,79% 1,65% 4,11% 4,17% 4,35% 3,59% 2,49% Zatrudnienie Energetyka Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,12% 0,22% 0,62% 0,70% 0,78% 0,72% 0,59% Zatrudnienie Handel Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,26% 0,44% 1,26% 1,31% 1,30% 0,99% 0,54% Zatrudnienie Pozostałe usługi Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,17% 0,29% 0,83% 0,90% 0,93% 0,77% 0,51% Zatrudnienie Przemysł ciężki Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,16% 0,28% 0,80% 0,83% 0,85% 0,68% 0,43% Zatrudnienie Przemysł lekki Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,24% 0,44% 1,20% 1,27% 1,32% 1,10% 0,76% Zatrudnienie Górnictwo Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,08% 0,11% 0,37% 0,43% 0,47% 0,43% 0,34% Zatrudnienie Rolnictwo Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,18% 0,22% 0,80% 0,88% 0,89% 0,71% 0,42% Zatrudnienie Transport Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,14% 0,22% 0,66% 0,69% 0,69% 0,53% 0,30% Zatrudnienie Usługi finansowe Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,27% 0,48% 1,31% 1,36% 1,39% 1,10% 0,69% Zatrudnienie Usługi publiczne Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,22% 0,52% 1,21% 1,28% 1,45% 1,31% 1,11%

Wskaźnik Sektor Typ Jednostka 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Nakłady brutto na środki trwałe Razem PROW mld euro 181 212 229 222 239 243 287 304 300 291 Nakłady brutto na środki trwałe Razem Bez PROW mld euro 181 212 229 219 233 229 270 285 282 286 Nakłady brutto na środki trwałe Razem Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 1,07% 2,12% 5,50% 5,95% 6,39% 5,66% 4,35% Nakłady brutto na środki trwałe Budownictwo Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 10,73% 62,56% 85,16% 29,55% 22,64% -8,68% -25,21% Nakłady brutto na środki trwałe Energetyka Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,33% 0,16% 1,35% 2,12% 2,48% 2,66% 2,48% Nakłady brutto na środki trwałe Handel Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 2,04% -3,30% 5,15% 16,67% 19,55% 22,26% 19,76% Nakłady brutto na środki trwałe Pozostałe usługi Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 1,00% -3,40% 1,06% 7,50% 8,96% 10,88% 10,14% Nakłady brutto na środki trwałe Przemysł ciężki Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,32% 1,06% 1,98% 1,65% 1,82% 1,51% 1,19% Nakłady brutto na środki trwałe Przemysł lekki Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,41% 2,08% 3,08% 1,98% 2,03% 1,28% 0,77% Nakłady brutto na środki trwałe Górnictwo Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,07% 0,07% 0,33% 0,54% 0,74% 0,92% 1,01% Nakłady brutto na środki trwałe Rolnictwo Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,71% -4,89% -1,09% 5,02% 6,70% 9,25% 9,29% Nakłady brutto na środki trwałe Transport Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,58% -2,97% -0,10% 4,31% 5,43% 7,03% 6,78% Nakłady brutto na środki trwałe Usługi finansowe Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 1,68% 2,66% 8,14% 9,68% 10,41% 9,47% 7,37% Nakłady brutto na środki trwałe Usługi publiczne Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% 0,27% 1,71% 2,38% 2,58% 2,64% 2,25% 1,99% Wydajność pracy Razem PROW euro w cenach z 2000 roku 14 567 14 661 14 860 15 277 15 454 15 787 17 020 18 288 19 400 19 940 Wydajność pracy Razem Bez PROW euro w cenach z 2000 roku 14 567 14 661 14 860 15 288 15 475 15 838 17 053 18 303 19 374 19 869 Wydajność pracy Razem Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% -0,08% -0,17% -0,41% -0,15% 0,01% 0,04% 0,96% Wydajność pracy Budownictwo Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% -0,07% -0,03% -0,09% -0,33% -0,30% 0,41% -1,33% Wydajność pracy Energetyka Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% -0,08% -0,09% -0,29% -0,20% -0,09% 0,15% 0,27% Wydajność pracy Handel Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% -0,08% -0,08% -0,25% -0,22% -0,14% 0,18% -0,06% Wydajność pracy Pozostałe usługi Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% -0,07% -0,09% -0,26% -0,20% -0,10% 0,17% 0,16%

Wskaźnik Sektor Typ Jednostka 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Wydajność pracy Przemysł ciężki Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% -0,08% -0,10% -0,29% -0,23% -0,13% 0,13% 0,14% Wydajność pracy Przemysł lekki Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% -0,08% -0,09% -0,27% -0,25% -0,16% 0,14% -0,06% Wydajność pracy Górnictwo Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% -0,08% -0,11% -0,33% -0,22% -0,11% 0,10% 0,36% Wydajność pracy Rolnictwo Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% -0,15% -0,20% -0,60% -0,38% -0,15% 0,27% 0,71% Wydajność pracy Transport Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% -0,08% -0,09% -0,28% -0,20% -0,09% 0,15% 0,23% Wydajność pracy Usługi finansowe Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% -0,06% -0,06% -0,19% -0,18% -0,10% 0,23% -0,08% Wydajność pracy Usługi publiczne Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% -0,07% -0,06% -0,21% -0,21% -0,09% 0,27% 0,05% Wydajność pracy Razem PROW UE27 =100 61 63 62 66 68 68 69 70 70 72 Wydajność pracy Razem Bez PROW UE27 =100 61 63 62 66 68 69 69 70 70 71 Wydajność pracy Razem PROW UE15 =100 56 57 57 61 62 63 64 64 65 67 Wydajność pracy Razem Bez PROW UE15 =100 56 57 57 61 62 63 64 64 65 67 Wskaźnik zatrudnienia Razem PROW % 53,47% 55,68% 58,19% 56,86% 55,95% 56,98% 57,79% 58,88% 59,82% 59,67% Wskaźnik zatrudnienia Razem Bez PROW % 53,47% 55,68% 58,19% 56,71% 55,64% 56,21% 57,07% 58,13% 59,09% 59,55% Wskaźnik zatrudnienia Meżczyźni PROW % 59,79% 62,02% 64,97% 63,11% 61,83% 62,81% 63,74% 64,93% 65,98% 66,10% Wskaźnik zatrudnienia Meżczyźni Bez PROW % 59,79% 62,02% 64,97% 63,02% 61,64% 62,34% 63,30% 64,47% 65,53% 66,02% Wskaźnik zatrudnienia Kobiety PROW % 47,29% 49,43% 51,50% 50,55% 49,85% 50,49% 51,23% 52,19% 53,03% 53,21% Wskaźnik zatrudnienia Kobiety Bez PROW p.proc 47,29% 49,43% 51,50% 50,50% 49,73% 50,19% 50,94% 51,89% 52,74% 53,16% Stopa bezrobocia Razem PROW p.proc 14,153 9,741 7,220 8,189 11,802 10,173 9,493 8,835 8,232 7,673 Stopa bezrobocia Razem Bez PROW p.proc 14,153 9,741 7,220 8,271 12,300 10,900 10,000 9,300 8,500 7,800 Stopa bezrobocia Razem Różnica % 0,00% 0,00% 0,00% -0,98% -4,05% -6,67% -5,07% -4,99% -3,15% -1,63% Stopa bezrobocia Kobiety PROW p.proc 15,17 10,54 8,13 8,64 12,27 10,71 10,12 9,55 9,02 8,51 Stopa bezrobocia Kobiety Bez PROW p.proc 15,17 10,54 8,13 8,73 12,79 11,47 10,66 10,05 9,31 8,65 Stopa bezrobocia Meżczyźni PROW p.proc 13,31 9,08 6,47 7,82 11,41 9,73 8,97 8,25 7,58 6,97 Stopa bezrobocia Meżczyźni Bez PROW p.proc 13,31 9,08 6,47 7,89 11,89 10,42 9,45 8,68 7,83 7,09