Anatomia topograficzna ucha œrodkowego i wewnêtrznego psa

318 Praca oryginalna Original paper Anatomia topograficzna ucha œrodkowego i wewnêtrznego psa JAROS AW WYSOCKI Instytut Fizjologii i Patologii S³uchu, ul. Pstrowskiego 1, 01-943 Warszawa Wysocki J. Topographical anatomy of dog s middle and inner ears Summary The topographical anatomy of domestic animals, including that of dogs, has been insufficiently described in current literature. The present study aimed at a systematic measurement and anatomical description of selected size parameters of dog s temporal bones by performing a dissection of 12 specimens (24 temporal bones). It was noted that the air spaces of dog s temporal bones are well developed and form a pneumatic system fed with air by the Eustachian tube. The largest element of this system is the tympanic bulla which is situated relatively superficially and creates an important landmark facilitating surgery in the middle ear. After opening the tympanic bulla the promontory is clearly visible as well as all auditory ossicles and tendons of the intrinsic muscles. The study also revealed that the middle ear has several bony recesses, penetrating the majority of the walls of the tympanic cavity and creating almost completely separate compartments. One of these compartments is an air cell situated beneath the facial canal - posterior to the promontory. The facial nerve on this segment is deprived of its bony sheath, and creates a possible path of nerve damage by bacterial toxins during otitis media. Additionally, the proximity of the middle ear with other structures of skull is also important: the epitympanic recess of the middle ear is close to the venous temporal canal, and the region of the orifice of the Eustachian tube is close to the internal carotid artery canal. The semicircular canals are of considerable size, the greatest one being the superior canal and the smallest the posterior canal. Only 4, not 5 openings of semicircular canals in dog s vestibules were studied because two of them possess common side paths in the bony labyrinth. From the parameters measured the most stable were vestibule size (2 3 mm), and the most variable cochlea (5.85-7.4 mm of height) and tympanic cavity (14.2-22.6 mm of length). However none of the studied parameters was significantly correlated with skull length. Keywords: temporal bone, ear, dog W patologii zwierz¹t domowych choroby uszu stanowi¹ wa ny problem (5, 6). Mimo to podrêcznikowy opis budowy ucha odnosz¹cy siê do wszystkich gatunków zwierz¹t gospodarskich jest sk¹py, schematyczny i nie wykracza poza pobie ne wyliczenie poszczególnych struktur, bez podania danych o ich topografii czy zmiennoœci (1, 2, 7, 11). Bardziej szczegó³owy opis anatomii ucha znajdziemy w podrêczniku Millera i w monograficznej pracy Getty ego i wsp. (4, 9). Zastanawiaj¹cy jest ten brak systematycznego opisu anatomicznego koœci skroniowej u zwierz¹t, w tym u psa, zw³aszcza w odniesieniu do tak szeroko ostatnio stosowanych badañ obrazowych (3). Celem badañ by³o dokonanie systematycznego opisu anatomicznego struktur ucha œrodkowego i wewnêtrznego psa w sposób umo liwiaj¹cy zastosowanie go do analizy wyników badañ obrazowych. Materia³ i metody Zbadano 24 koœci skroniowe (12 L i 12 P) pobrane od 12 doros³ych psów (6 samców i 6 samic) rasy mieszanej. Wszystkie osobniki pozyskano po naturalnej œmierci, pozostawione przez w³aœcicieli w lecznicy weterynaryjnej. Cyrklem liniowym z podzia³k¹ o dok³adnoœci do 1 mm mierzono ca³kowit¹ d³ugoœæ czaszki, liczon¹ od punktu Prosthion (pomiêdzy siekaczami górnymi) do punktu Acrocranion (okolica guzowatoœci potylicznej zewnêtrznej). Koœci skroniowe preparowano pod mikroskopem operacyjnym, pos³uguj¹c siê mikrowiertark¹. Okularem z podzia³k¹ o dok³adnoœci 0,2-0,05 mm (zale n¹ od stosowanego obiektywu w mikroskopie) dokonywano pomiarów w obrêbie jamy bêbenkowej i b³êdnika. Wyniki opracowano statystycznie (œrednia, odchylenie standardowe, zakres i wspó³czynnik zmiennoœci, test t-studenta, test ró nic dla par zale nych, test korelacji liniowej Pearsona). Wyniki i omówienie W koœci skroniowej mo na wyró niæ cztery elementy: czêœæ ³uskow¹, skalist¹, bêbenkow¹ i wewn¹trzbêbenkow¹. W obrêbie czêœci ³uskowej przebiega kana³ skroniowy, koñcz¹cy siê otworem zastawowym (ryc. 1A). Czêœæ bêbenkowa, w postaci pierœcienia

319 i puszki bêbenkowej jest bardzo rozbudowana. Pierœcieñ bêbenkowy to nieregularny w swej formie walec, skoœnie œciêty, tak e przednia œciana przewodu s³uchowego zewnêtrznego jest znacznie krótsza od tylnej. Przewód ten pod k¹tem prostym sw¹ podstaw¹ wnika do bocznej œciany puszki bêbenkowej, tak e jego po³owa jest wpuklona do puszki bêbenkowej, co widaæ dopiero po jej otwarciu (ryc. 1D). B³ona bêbenkowa, kszta³tu owalnego z d³u szym wymiarem poziomym owalu, ustawiona jest skoœnie pod k¹tem ok. 60 stopni w stosunku do d³ugiej osi przewodu. Puszka bêbenkowa ma kszta³t trapezu o zaokr¹glonych krawêdziach i doœæ cienkie kostne œcianki, przy czym œciana jest najgrubsza w czêœci przedniej. Puszka zwê a siê ku przodowi, przechodz¹c w otwór zewnêtrzny kana³u tr¹bki s³uchowej. Na dolnej krawêdzi tego otworu le y ostry wyrostek miêœniowy, s³u ¹cy za przyczep miêœni podniebienia miêkkiego (ryc. 1A). Czêœæ skalista ma kszta³t trójœciennej piramidy. Na œcianie tylnej piramidy znajdziemy otwór s³uchowy wewnêtrzny, dó³ pod³ukowy, otwór zewnêtrzny kanalika œlimaka i otwór zewnêtrzny wodoci¹gu przedsionka. Krawêdzie piramidy u psa s¹ ostre i nierówne (ryc. 1C). Na krawêdzi górnej, oddzielaj¹cej œcianê przedni¹ piramidy od œciany tylnej widaæ bruzdê zatoki skalistej górnej. KrawêdŸ dolna mieœci bruzdê zatoki skalistej dolnej, która biegnie w s¹siedztwie kana³u têtnicy szyjnej, uk³adaj¹cego siê tak e wzd³u krawêdzi dolnej piramidy. W pobli u szczytu piramidy znajduje siê osobny otwór dla nerwu trójdzielnego. Po wejœciu do otworu nerw ten biegnie na odcinku kilku milimetrów w szczycie piramidy, na granicy z czêœci¹ ³uskow¹, pod¹ aj¹c do otworu owalnego. W tym kanale kostnym znajduje tak e ujœcie nerw skalisty wiêkszy i mniejszy (ryc. 1C). Na granicy czêœci skalistej i czêœci ³uskowej znajdujemy g³êbok¹ bruzdê, przechodz¹c¹ w kana³ skroniowy (ryc. 1C). Ku przodowi od wyrostka sutkowatego, a ku ty³owi od pierœcienia bêbenkowego, znajduje siê otwór rylcowo- -sutkowy. Jama bêbenkowa sk³ada siê u psa z czêœci dolnej, czyli w³aœciwej jamy bêbenkowej oraz czêœci górnej, czyli czêœci nadbêbenkowej. Ca³kowita wysokoœæ jamy bêbenkowej, mierzona od najdalszych punktów puszki bêbenkowej i zachy³ka nadbêbenkowego wynosi 16,2-23,4 mm, a d³ugoœæ, mierzona od tylnej œciany jamy bêbenkowej do otworu wewnêtrznego ujœcia bêbenkowego tr¹bki s³uchowej 14,2-22,6 mm. Œciany dolna i boczna puszki bêbenkowej s¹ g³adkie, œciany przyœrodkowa i tylna silnie porzeÿbione. Ku przodowi puszka przechodzi w kana³ tr¹bki s³uchowej, mierz¹cy 5,2-8,8 mm. Dolno-przyœrodkowa œciana puszki s¹siaduje z nerwami i naczyniami biegn¹cymi w otworze szyjnym (ryc. 1B). Wewn¹trz puszki bêbenkowej znajduje siê ma³a przegroda w formie pó³ksiê ycowatego fa³du wyrastaj¹cego z przedniej jej œciany, biegn¹cego skoœnie zarówno w stosunku do p³aszczyzny pionowej, jak poziomej. Ma on wysokoœæ oko³o ¼ d³ugoœci ca³ej puszki. Powy ej puszki bêbenkowej, bez wyraÿnej granicy, le y œrodkowa czêœæ jamy bêbenkowej, a w niej kosteczki s³uchowe i œciêgna miêœni œródusznych. Centraln¹ wynios³oœci¹ w tej czêœci jamy bêbenkowej jest wzgórek, bêd¹cy uwypukleniem zakrêtu podstawnego œlimaka (ryc. 1D-F). Pozosta³e zakrêty œlimaka tworz¹ wydatn¹ wynios³oœæ wpuklaj¹c¹ siê do œwiat³a jamy bêbenkowej. Na wzgórku biegnie nerw bêbenkowy ga³¹ÿ nerwu jêzykowo-gard³owego (ryc. 1D). Powy- ej wzgórka nerw bêbenkowy biegnie pomiêdzy okienkiem owalnym, a miêœniem napinaczem b³ony bêbenkowej, dalej wchodzi do kana³u napinacza b³ony bêbenkowej i wraz z nim pod¹ a do okolicy otworu poszarpanego, dochodz¹c do zwoju usznego. Ku przodowi od wzgórka zaznacza siê p³ytka nisza. Ku ty³owi i górze od niej znajduje siê g³êboka jamka, œrednicy 4,2-4,8 mm, mieszcz¹ca okr¹g³awy brzusiec miêœnia napinacza b³ony bêbenkowej (ryc. 1E-F). Ku do³owi i przodowi od tej niszy ci¹gnie siê stopniowo coraz g³êbsza bruzda stanowi¹ca pó³kana³ kostnej czêœci tr¹bki s³uchowej. Od strony przyœrodkowej jamka miêœnia napinacza s¹siaduje z przewodem s³uchowym wewnêtrznym, a gruboœæ blaszki kostnej oddzielaj¹cej obie struktury wynosi 0,25-0,8 mm. Od ty³u jamka miêœnia napinacza przylega do zachy³ka nadbêbenkowego, a od do³u do œlimaka, przy czym gruboœæ koœci pomiêdzy obiema ostatnimi strukturami wynosi 0,15- -0,25 mm. Zachy³ek nadbêbenkowy mieœci g³owê m³oteczka i trzon kowade³ka. Przestrzeñ ta stanowi prawie ca³kowicie oddzielon¹ czêœæ jamy bêbenkowej. Ku górze i przodowi od niej biegnie kana³ skroniowy. Gruboœæ koœci oddzielaj¹cej jamê bêbenkow¹ od kana- ³u skroniowego wynosi w tym miejscu 1,25-2,65 mm. Ku ty³owi zachy³ek nadbêbenkowy przechodzi w dó³ kowade³ka, ku przodowi s¹siaduje z jamk¹ miêœnia napinacza, ku do³owi zaœ z kana³em nerwu twarzowego. Przejœcie do zachy³ka nadbêbenkowego od strony czêœci œrodkowej jamy bêbenkowej jest mo liwe przez niewielki otwór o œrednicy 2,2-3,2 mm, ograniczony z przodu szyjk¹ m³oteczka, przyœrodkowo odnog¹ d³ug¹ kowade³ka, a bocznie fragmentem œciany bocznej puszki bêbenkowej. Ku ty³owi od wzgórka le ¹ nisze okienka owalnego, okr¹g³ego oraz nisza pod kana³em nerwu twarzowego. Oba okienka od strony przewodu s³uchowego zewnêtrznego s¹ dobrze widoczne. Nie zawsze jednak tak jest: mniej wiêcej w 1 / 3 przypadków spotyka siê blaszkê kostn¹ biegn¹c¹ pionowo po tylnej œcianie jamy bêbenkowej, przes³aniaj¹c¹ oba okienka i czêœciowo wzgórek. Obserwujemy wtedy w¹sk¹ szczelinê szerokoœci 0,8-1,2 mm, prowadz¹c¹ do okienek oraz do jeszcze jednej przestrzeni niszy pod kana³em nerwu twarzowego. Jest ona bardzo obszerna; podminowuje kana³ nerwu twarzowego. W tym miejscu kana³ nerwu twarzowego zawsze jest niepe³ny (pozbawiony os³onki kostnej). Nisza okienka owalnego ma wymia-

320

321 ry: 1,9-2,55 0,75-0,95, okr¹g³ego 2,05-3,0 1,05- -2,15 mm, przy czym w obu przypadkach wymiar poziomy przewy sza wymiar pionowy. Miêsieñ strzemi¹czkowy le y we w³asnym kanale kostnym, bezpoœrednio nad wejœciem do niszy okienka okr¹g³ego, a poni ej nerwu twarzowego. Kana³ nerwu twarzowego rozpoczyna siê w dnie przewodu s³uchowego wewnêtrznego. W jamie bêbenkowej le y na jej œcianie przyœrodkowej, pomiêdzy miêœniem napinaczem b³ony bêbenkowej (do przodu od kana³u), do³em kowade³ka (powy ej kana³u) a okienkiem owalnym (od ty³u i poni ej kana³u). Ku przodowi od okienka owalnego nerw twarzowy tworzy kolanko, z którego ku przodowi kieruje siê jego ga³¹ÿ nerw skalisty wiêkszy. Nerw ten, kieruj¹c siê dalej ku ty³owi, otacza bañkowy odcinek kana³u pó³kolistego górnego. W tym miejscu nerw le y na górnej œcianie przedsionka, ponad okienkiem owalnym. Nerw czêsto tworzy nawis kostny nad okienkiem owalnym i okr¹g³ym, czêœciowo je przes³aniaj¹c. St¹d biegnie ku tylnej œcianie jamy bêbenkowej, nad poprzednio opisan¹ nisz¹, kieruj¹c siê w stronê otworu rylcowo-sutkowego. Przed wyjœciem oddaje strunê bêbenkow¹, która wchodzi do jamy bêbenkowej, biegnie pomiêdzy rêkojeœci¹ m³oteczka a odnog¹ d³ug¹ kowade³ka i wychodzi z jamy bêbenkowej przez szczelinê skalisto-bêbenkow¹. Kosteczki s³uchowe u psa odzwierciedlaj¹ typowy plan budowy spotykany u wiêkszoœci wy szych ssaków (ryc. 1H). M³oteczek posiada wyrostek przedni, miêœniowy oraz s³aby wyrostek boczny. Kowade³ko posiada odnogê d³ug¹ i krótk¹, przy czym odnoga krótka niewiele ustêpuje odnodze d³ugiej. Strzemi¹czko jest delikatnej budowy, a jego odnogi maj¹ wydr¹ enie po wewnêtrznej stronie. Na tylnej odnodze znajduje siê niewielkich rozmiarów wyrostek miêœniowy. D³ugoœæ m³oteczka mierzy 7,25-8,40 mm, szerokoœæ maksymalna (pomiêdzy wyrostkiem przednim a miêœniowym) 3,25-4,20 mm. Kowade³ko mierzy wzd³u odnogi d³ugiej 2,85-3,45 mm, a wzd³u krótkiej 2,4- -3,25 mm. D³ugoœæ strzemi¹czka wynosi 2,05-2,60 mm. Blaszka spiralna œlimaka przytwierdzona jest do centralnie po³o onego wrzecionka i wraz z kana³em spiralnym tworzy 3 i 1 / 2 do 3 i ¾ zakrêtu (ryc. 1 E, G). Podstawa œlimaka mierzy 4,20-5,25 mm œrednicy, a wysokoœæ 5,85-7,40 mm. Kanalik œlimaka wychodzi z brzusznej œciany schodów bêbenka i dochodzi do jamy czaszki. Przedsionek stanowi wejœcie do œlimaka od do³u i kana³ów pó³kolistych od góry. Wymiar pionowy przedsionka mierzy 2,10-2,20 mm, a poziomy 2,90-3,15 mm. Œcianê przyœrodkow¹ przedsionka stanowi blaszka kostna przebita otworkami nerwów przedsionkowych: górnego i dolnego. Okienko owalne le y w bocznej œcianie przedsionka. Przednio-dolna œciana prowadzi do schodów przedsionka. Z tylnej i górnej œciany przedsionka wychodz¹ kana³y pó³koliste. Ka dy z nich w swoim pocz¹tkowym ujœciu tworzy bañkê. Kana³ pó³kolisty górny tu po odejœciu od Ryc. 1. Preparaty koœci skroniowej psa. Na ka dej rycinie miarka, której najmniejsza podzia³ka oznacza 0,5 mm A. Widok podstawy czaszki psa: 1 k³ykieæ potyliczny prawy; 2 puszka bêbenkowa; 3 otwór zastawowy; 4 wyrostek zastawowy; 5 otwór zewnêtrzny kana³u têtnicy szyjnej; 6 otwór owalny; 7 otwory kana³u skrzyd³owego; 8 otwór zewnêtrzny kana³u tr¹bki s³uchowej; 9 wyrostek miêœniowy; 10 otwór poszarpany tylny; 11 otwór zewnêtrzny kana³u nerwu podjêzykowego. B. Widok preparatu g³owy psa od strony podstawy czaszki. Tkanki powierzchowne usuniête dla uwidocznienia puszki bêbenkowej. Strona lewa: 1 têtnica szyjna zewnêtrzna; 2 têtnica szczêkowa; 3 przewód s³uchowy zewnêtrzny chrzêstny; 4 miêsieñ dwubrzuœcowy; 5 nerw b³êdny; 6 nerw podjêzykowy; 7 têtnica szyjna wewnêtrzna; 8 pieñ wspó³czulny; 9 nerw jêzykowo-gard³owy; 10 puszka bêbenkowa. C. Widok koœci skroniowej lewej od strony jamy czaszki: 1 ³uska koœci skroniowej; 2 otwór wewnêtrzny kana³u skroniowego; 3 otwór dla nerwu trójdzielnego; 4 otwór wewnêtrzny kana³u têtnicy szyjnej wewnêtrznej; 5 otwór poszarpany tylny; 6 puszka bêbenkowa; 7 otwór s³uchowy wewnêtrzny; 8 dó³ pod³ukowy. D. Wnêtrze jamy bêbenkowej lewej po otwarciu puszki bêbenkowej: 1 wyrostek miêœniowy m³oteczka; 2 czêœæ pierœcienia bêbenkowego zag³êbiona we wnêtrzu puszki; 3 struna bêbenkowa; 4 g³ówka strzemi¹czka; 5 nisza okienka okr¹g³ego; 6 nerw bêbenkowy; 7 wzgórek. E. Wnêtrze jamy bêbenkowej lewej: 1 œciana przednia i dolna puszki bêbenkowej; 2 otwór wewnêtrzny kana³u tr¹bki s³uchowej; 3 wnêtrze œlimaka; 4 œciêgno miêœnia napinacza jamy bêbenkowej; 5 brzusiec miêœnia napinacza jamy bêbenkowej; 6 g³ówka strzemi¹czka; 7 okienko okr¹g³e; 8 wzgórek; 9 têtnica szyjna wewnêtrzna. F. Wnêtrze jamy bêbenkowej lewej i jej s¹siedztwa po usuniêciu tkanek miêkkich: 1 otwór zastawowy; 2 zachy³ek nadbêbenkowy; 3 nisza okienka okr¹g³ego; 4 otwór poszarpany tylny; 5 otwór zewnêtrzny kana³u nerwu podjêzykowego; 6 œciana dolna puszki bêbenkowej; 7 ujœcie wewnêtrzne (doczaszkowe) kana³u têtnicy szyjnej wewnêtrznej; 8 ujœcie zewnêtrzne kana³u têtnicy szyjnej wewnêtrznej; 9 otwór owalny; 10 wejœcie do kana³u skrzyd³owego; 11 pó³kana³ tr¹bki s³uchowej; 12 wzgórek; 13 jamka miêœnia napinacza b³ony bêbenkowej. G. Struktury b³êdnika kostnego koœci skroniowej psa. Strona lewa: 1 kana³ pó³kolisty górny; 2 kana³ pó³kolisty boczny; 3 kana³ pó³kolisty tylny; 4 schody bêbenka; 5 schody przedsionka; 6 blaszka spiralna; 7 szpara osklepka; 8 otwarty kana³ nerwu twarzowego na wysokoœci kolanka. H. Kosteczki s³uchowe psa: 1 rêkojeœæ m³oteczka; 2 wyrostek miêœniowy m³oteczka; 3 g³ówka m³oteczka; 4 odnoga krótka kowade³ka; 5 odnoga d³uga kowade³ka; 6 g³ówka strzemi¹czka; 7 wyrostek miêœniowy strzemi¹czka; 8 podstawa strzemi¹czka; 9 wyrostek boczny m³oteczka.

322 przedsionka, kieruje siê przyœrodkowo, w stronê jamy czaszki, blisko s¹siaduj¹c z mózgowiem. Dalej otacza dó³ pod³ukowy, w którego tylnej czêœci ³¹czy siê z kana³em pó³kolistym tylnym i razem jako odnoga wspólna uchodz¹ one do przedsionka w jego tylno-przyœrodkowej czêœci. Natomiast kana³ pó³kolisty boczny, le- ¹cy w p³aszczyÿnie pó³pionowej, po odejœciu od przedsionka kieruje siê regularnym pó³kolistym ³ukiem ku ty³owi, biegn¹c ponad nerwem twarzowym, tu powy ej jego kolanka. Dalej kieruje siê ku do³owi, otaczaj¹c dó³ pod³ukowy od ty³u i zbli aj¹c siê do kana³u pó³kolistego tylnego, z którym ³¹czy siê, tworz¹c drug¹ odnogê wspóln¹. Kana³ pó³kolisty tylny le y w p³aszczyÿnie pionowej w tylnej czêœci piramidy koœci skroniowej. Zatem w przedsionku psa mamy 4 a nie 5, jak u cz³owieka, otworów prowadz¹cych do kana³ów pó³kolistych, bowiem wystêpuj¹ dwie kostne odnogi wspólne (ryc. 1G). Kana³ pó³kolisty tylny mierzy 3,15-3,25 mm, boczny 3,55-3,85 mm, a górny 3,85-4,15 mm œrednicy. Ca³kowita d³ugoœæ czaszki wynosi³a w badanym materiale 147-186 mm, przy czym by³a istotnie wiêksza u samców. Pozosta³e parametry wielkoœciowe koœci skroniowej nie wykazywa³y istotnych ró nic zale - nych od p³ci czy strony cia³a. aden z badanych parametrów koœci skroniowej nie by³ istotnie skorelowany z d³ugoœci¹ czaszki. Z w³asnych obserwacji wynika, e jama bêbenkowa posiada w zasadzie tylko dwa przedzia³y: górny (epitympanum) i dolny (hypotympanum), nie zaœ trzy, jak twierdz¹ inni autorzy (4, 9). Podzia³ puszki bêbenkowej na czêœæ boczn¹ (tympanum) i przyœrodkow¹ (endotympanum) jest typowy dla wszystkich drapie - nych, ale u psa wystêpuje typ charakteryzuj¹cy siê obecnoœci¹ niepe³nej wewnêtrznej przegrody (6). D³uga oœ jamy bêbenkowej mierzy wed³ug Millera (9) 15 mm, co jest zgodne z w³asnymi pomiarami. Uzyskane wartoœci odnosz¹ce siê do wymiarów kosteczek s³uchowych s¹ zbli one do danych podawanych przez Millera, jednak z przeprowadzonych pomiarów wynika, e zarówno d³ugoœæ, jak i szerokoœæ kowade³ka s¹ zbli one. Powierzchowny przebieg nerwu bêbenkowego pod b³on¹ œluzow¹, na krawêdziach przednich obu okienek, zauwa yli wczeœniej Skórnicki i Obrêbowski (12). Wszyscy autorzy potwierdzaj¹, e œlimak u psa tworzy ponad 3 zakrêty, przy czym jest wyraÿna dysproporcja pomiêdzy œrednic¹ zakrêtu podstawnego i kolejnych (4, 9, 15). Zakrêt podstawny œlimaka mierzy oko³o 4 mm œrednicy, a ca³kowita wysokoœæ œlimaka 7 mm (4, 9, 10), nale y jednak podkreœliæ znaczne osobnicze wahania wysokoœci œlimaka, istotnie zwi¹zane z d³ugoœci¹ ca³ej czaszki, stwierdzone w trakcie niniejszych badañ, czego nie podaj¹ inni autorzy. Istotne jest tak e, e kanalik œlimaka u psa otwiera siê typowo do schodów bêbenka, ale ujœcie to le y bardzo blisko dolnej krawêdzi b³ony okienka okr¹g³ego, co potwierdza spostrze enia innych badaczy (13). Nie mo na zgodziæ siê z twierdzeniem Millera (9), e kana³y pó³koliste wychodz¹ z przedsionka wy³¹cznie z jego œciany tylnej, bowiem bañkowe odcinki kana³ów: górnego i bocznego wychodz¹ ze œciany górnej. Obecnoœæ dwóch odnóg wspólnych w przebiegu kana³ów pó³kolistych podaj¹ tak e inni badacze (4, 9). Wed³ug Millera (9), kana³ pó³kolisty górny jest najd³u szy (mierzy on 6 mm œrednicy), natomiast boczny i tylny s¹ krótsze (4,5 mm i 3,5 mm) u œredniej wielkoœci psów. Potwierdzaj¹c te proporcje nale y stwierdziæ, e wymiary te s¹ stanowczo zawy one wobec wyników badañ w³asnych. Warto podkreœliæ pewne rozbie noœci w nazewnictwie kana³u têtnicy szyjnej. Wed³ug NAV wystêpuje jedynie kana³ têtnicy szyjnej (14), a wed³ug Millera jest to kana³ skalisto-podstawny (9). Podsumowanie Naj³atwiejszy dostêp do jamy bêbenkowej prowadzi poprzez doln¹ i boczn¹ œcianê puszki bêbenkowej. Ingerencje w obrêbie jamy bêbenkowej musz¹ uwzglêdniaæ ryzyko uszkodzenia têtnicy szyjnej i zatoki skalistej dolnej oraz kana³u skroniowego. W budowie i wymiarach koœci skroniowej nie obserwuje siê istotnych ró nic zale nych od p³ci czy strony cia³a. Parametry wielkoœciowe charakteryzuj¹ce koœæ skroniow¹ nie s¹ istotnie skorelowane z d³ugoœci¹ czaszki, wobec czego nawet u stosunkowo ma³ych psów wielkoœæ struktur ucha jest znacz¹ca. Piœmiennictwo 1.Constantinescu G. M.: Clinical Anatomy for Small Animal Practitioners. Iowa State Press, Ames, Iowa 2002. 2.Dyce K. M., Sack W. O., Wensing C. J. G.: Veterinary Anatomy. Saunders W. B. Co., Philadelphia 1996. 3.Garosi L. S., Dennis R., Schwarz T.: Review of diagnostic imaging of ear diseases in the dog and cat. Vet. Radiol. Ultrasound. 2003, 44, 137-146. 4.Getty R, Foust H. L., Presley E. T., Miller M. E.: Macroscopic anatomy of the ear of the dog. Am. J. Vet. Res. 1956, 7, 364-375. 5.Gotthelf L. N.: Diagnosis and treatment of otitis media in dogs and cats. Vet. Clin. North Am. Small Anim. Pract. 2004, 34, 469-487. 6.Hunt R. M.: The auditory bulla in carnivora: an anatomical basis for reappraisal of carnivore evolution. J. Morphol. 1974, 143, 21-76. 7.Krysiak K., Kobryñ H., Kobryñczuk F.: Anatomia zwierz¹t. T. I-III. PWN, Warszawa 2001. 8.Little C. J., Lane J. G., Pearson G. R.: Inflammatory middle ear disease of the dog: the pathology of otitis media. Vet. Rec. 1991, 30, 293-296. 9.Miller M. E.: Anatomy of the dog. Saunders W. B., Philadelphia 1964, 19-25, 419-429, 851-861. 10.Roberto M., Favia A., Lozupone E.: A topographical analysis of the postnatal bone growth in the cochlea of the dog. J. Laryngol. Otol. 1997, 111, 23-29. 11.Ruberte J., Sautet J.: Atlas d anatomie du chien et du chat. Multimedica, Barcelona 1995. 12.Skórnicki R., Obrêbowski A.: Nerw bêbenkowy u psa. Folia Morphol. 1966, 25, 651-658. 13.Skórnicki R., Obrêbowski A.: Canaliculus cochleae beim Affen und Hund. Anat. Anz. 1968, 122, 149-155. 14.Nomina Anatomica Veterinaria. Karger, Zürich, New York 1994, 9-15, 86-91. 15.Wysocki J.: Dimensions of the vestibular and tympanic scalae of the cochlea in selected mammals. Hear. Res. 2001, 161, 1-9. Adres autora: dr hab. med. Jaros³aw Wysocki, ul. Pstrowskiego 1, 01-943 Warszawa; e-mail: jwysocki@ib.amwaw.edu.pl