TWÓRCZOŚĆ Franciszek Liszt był jedną z najwybitniejszych postaci muzyki romantyzmu. Był pianistą, kompozytorem, pedagogiem i dyrygentem. Jako pianista posiadał doskonałą technikę gry i hipnotycznie oddziaływał na publiczność. Upowszechnił nowy styl wirtuozerii, zaznajamiał szerokie kręgi publiczności z dziełami najwybitniejszych kompozytorów XIX w. Repertuar pianistyczny Liszta obejmował m. in. transkrypcje symfonii Beethovena i Berlioza, uwertur Beethovena, Berlioza, Rossiniego i Webera, koncerty Bacha, Beethovena, Chopina, Mendelssohna-Bartholdy'ego, Hummla, Moschelesa i Webera, liczne sonaty Beethovena, Scarlattiego, Hummla, Moschelesa, utwory fortepianowe Schumanna, Schuberta, Webera, Mendelssohna-Bartholdy'ego, Chopina i Czernego, oraz własne, fugi z Das Wohltemperierte Klavier, transkrypcje fug organowych oraz Wariacje Goldbergowskie Bacha, suity i fugi Haendla. F. Liszt bardzo szybko czytał nuty i z łatwością opanowywał tekst muzyczny. W przeciwieństwie do wcześniejszych wirtuozów opracował nową technikę gry wykorzystującą naturalny ciężar ręki, z luźnymi ramionami, z wysoką pozycją rąk i palców. Osiągnął na fortepianie śmiałe, nieznane dotąd orkiestrowe efekty brzmieniowe, ogromną siłę, dynamizm i blask dźwięku. Łączył te cechy z precyzją i poetycką interpretacją. Twórczość Liszta, obejmującą ponad 700 pozycji można podzielić na trzy okresy związane z przebiegiem życia. 1. okres do 1848 r. - to czas wirtuozowskich podróży. W tym okresie dominuje twórczość fortepianowa 2. okres weimarski - od 1848 r. do 1861 r., w którym Liszt koncentrował się na muzyce symfonicznej 3. okres ostatni związany z osobistymi tragediami, w którym powstają głównie dzieła religijne i fortepianowe.
Ad.1 We wczesnym okresie twórczości dominuje twórczość fortepianowa, przeważa forma miniatury. Pierwsze utwory zdradzają wpływ C. Czernego oraz wczesnoromantyczny styl brillante. Mają charakter czysto wirtuozowski, brawurowy. Należą tu między innymi: Impromptu brillant na temat opery Armida Rossiniego i Ferdynand Cortez Spontiniego, 7 wariacji brillantes na temat Rossiniego (oparte na temacie z opery Ermione), Rondo di bravura, Oryginalny styl kompozytorski ujawniał się w dziełach poetyckich, takich jak na przykład w popularnym: Harmonie poetyckie i religijne (1834). Tytuł i kilka słów wstępu: (...) te wiersze zaadresowane są tylko do nielicznych"(...) zaczerpnięte zostały ze zbioru poezji Lammartine'a. Kompozycja ma charakter improwizacyjny (w znacznej części nie posiada znaków przykluczowych ani metrum), Obok dzieł poetyckich F. Liszt rozwijał gatunek wirtuozowskiej etiudy fortepianowej. Skomponował 2 zbiory etiud: Etiudy transcendentalne kompozytor planował napisanie 48 utworów we wszystkich tonacjach, na wzór zbioru preludiów i fug (Das Wohltemperierte Klavier) J.S. Bacha, jednak skomponował ich tylko 12. Cykl ukończył w 1851-52. (10 etiud zaopatrzył w tytuły literackie). Etiudy mają charakter bardzo zróżnicowany. Są w nich zawarte różne problemy techniczne, np: technika skoków, przebiegów oktaw w skrajnie szybkich tempach, podwójnych chwytów, repetycji akordowych, arpeggiów, tryli i tremoli, itp. 6 Etiud transcendentalnych wg Paganiniego - dwie wersje (1838 i 1851), to transkrypcje kaprysów N. Paganiniego op. l oraz ostatniej części Koncertu skrzypcowego h-moll, nazwanej przez Liszta La campanella. W duchu romantycznej idei wędrówki oraz korespondencji sztuk powstały dwie księgi pt.: Lata pielgrzymstwa (Annees de pelerinage). Księga I - Szwajcaria - to cykl 9 utworów opisujących obrazy podróży jaką odbył w młodości wraz z Marią d'agoult po Szwajcarii. W zbiorze znajdują się elementy ilustracyjne, takie jak: falowanie wody przedstawione w figuracji akompaniamentu (stanowią zapowiedź impresjonizmu!), naśladowanie alpejskiej nawałnicy, oddane przez przebiegi oktawowe oraz imitacja dzwonów w Genewie. Księga II - Italia cykl 7 utworów zainspirowanych malarstwem Rafaela, Michała Anioła oraz dziełami literackimi Petrarki i Dantego. W całym cyklu dominuje refleksyjna liryka i nastrój melancholii. Odmienny charakter ma jedynie
obraz piekła zainspirowany Boską komedią Dantego. Cykl dopełnia mały zbiór pt. Wenecja i Neapol. W latach 30-tych powstaje wiele utworów o lżejszym charakterze, wśród nich na uwagę zasługuje Hexameron (1837), jest to cykl wariacji na temat marsza z II aktu opery Purytanie Belliniego, napisanych przez 6 kompozytorów L. Thalberga, J.P. Pixisa, H. Hertza, C. Czernego i F. Chopina. W latach 40-tych Liszt zainteresował się muzyką cygańską i węgierską, czego odbiciem było skomponowanie 19 Rapsodii węgierskich. Odrębną część fortepianowej twórczości stanowią opracowania dzieł innych kompozytorów, ogółem ok. 300 pozycji kilkudziesięciu twórców. Można podzielić je na 2 rodzaje: 1. wyciągi fortepianowe z partytur, które są transkrypcjami - Symfonii Fantastycznej i Harold w Italii Berlioza, symfonii Beethovena, preludiów i fug organowych Bacha, ale także np. Uwertury do opery Tannhauser, Tristana i Izoldy Wagnera czy wielu pieśni Beethovena, Schuberta, Mendelssohna- Bartholdy'ego, Chopina, Schumanna. 2. parafrazy i fantazje, w których uwidocznia się indywidualny styl kompozytora - fantazje na tematy z oper Aubera, Belliniego, Donizettiego, Meyerbeera, Mozarta, Verdiego, Wagnera, Webera. Cechy muzyki fortepianowej: W muzyce fortepianowej dominującego znaczenia nabiera brzmienie instrumentu i jego barwa. Kompozytor wykorzystuje w tym celu cały zakres klawiatury, wzbogaca fakturę, stosuje struktury wielowarstwowe notowane nawet na 3 systemach. Do charakterystycznych efektów i środków technicznych należy np. tremolo akordowe stosowane dla uzyskania wibracji brzmienia, szybkie przebiegi oktawowe, technika skoków, krzyżowanie rąk, bogata pedalizacja. Melodia bywa często przesuwana z sopranu do rejestru środkowego, nabierając wiolonczelowego zabarwienia. Widoczna jest również tendencja do nadania brzmieniu fortepianu monumentalnego, orkiestrowego charakteru. Harmonika stoi na granicy tonalności. Kompozytor unika wyraźnych kadencji, zestawia odległe akordy, wprowadza różne skale np.: całotonową, cygańską lub akordy zwiększone i zmniejszone.
Ad. 2 Przewodnią ideą w tym okresie stało się połączenie formy sonatowej i cyklu sonatowego w jednoczęściowy utwór o charakterze monumentalnym i poetyckim. Powstaje w ten sposób poemat symfoniczny. Istotą nowego gatunku muzyki miało być odnowienie muzyki przez bliższe powiązanie jej z poezją". Inspiracją literacką były dzieła poetów i dramaturgów, takich jak: Hugo, Byron, Lamartine, Herder, Szekspir, Schiller. Niektóre poematy inspirowane były dziełami malarskimi, filozofią czy mitologią. Program do poematów kompozytor ujmował w formie przedmowy do partytury, ale ich redakcję powierzał często księżnej Karolinie Sayn-Wittgenstein czy wybitnemu dyrygentowi H. von Bülow, oraz innym osobom. Program zawsze wiernie odpowiadał charakterowi i nastrojowi kompozycji. Liszt jest twórcą 13 poematów w większości dedykowanych księżnej Karolinie Sayn-Wittgenstein. Pierwszym poematem symfonicznym jest "Co słychać w górach" skomponowany w 1848 r. Nazwę poemat symfoniczny (sinfonische Dichtung) kompozytor zastosował po raz pierwszy w związku z wykonaniem poematu Tasso w1854 r. Poematy, dla których inspiracją są dzieła literackie to: Tasso. Lamento e Trionfo - powstał jako uwertura do dramatu Torquato Tasso Goethego w 100 rocznicę urodzin poety, Preludia - inspirowane poezją Lamartine'a, Hamlet wg Szekspira, Mazepa wg Byrona. W tym poemacie Liszt zastosował efekty ilustracyjne: uderzenie bicza, pęd konia, poderwanie się do ucieczki, szamotanie się jeźdźca w więzach, krążenie ptaków nad osamotnionym bohaterem. Zainspirowane mitologią: Orfeusz, Prometeusz. Poematy zainspirowane dziełami sztuki malarskiej to: Bitwa Hunów według obrazu W. von Kaulbacha przedstawiającym bitwę ludów chrześcijańskich z hordami Hunów, Od kołyski do grobu inspiracją jest cykl rysunków M. Zichy'ego, wyobrażających kolejne etapy ludzkiego życia. Bez wyraźnych inspiracji poetyckich: Hungaria napisany dla narodu węgierskiego w związku z powstaniem 1848 r.
Cechy poematów symfonicznych W niektórych poematach wykorzystuje cytaty z innych dzieł muzycznych np. w Tasso - cytuje piosenkę gondolierów weneckich, w Bitwie Hunów - melodia chorału Crux fidelis, reprezentująca świat chrześcijański, w Heroide fuinebre - fanfarowy motyw Marsylianki Pod względem budowy formy poematy cechuje znaczna rozmaitość. Obok form prostych, jak forma trójdzielna ABA czy forma sonatowa, spotykamy formy złożone, rozbudowane, składające się z kilku kontrastujących, choć połączonych ogniw. W instrumentacji przeważa podwójna obsada instrumentów dętych drewnianych, czasem wzbogacona o flet piccolo, rożek angielski lub klarnet basowy. W finałach poematów powiększa skład instrumentów blaszanych do 4-6 rogów, czasem 4 trąbki, 3 puzony i tubę. W celach kolorystycznych wynikających z inspiracji programowej użył harfy, organów, stosował też instrumenty perkusyjne: kotły, wielki bęben, werbel, talerze, tam-tam, trójkąt, dzwony. SYMFONIE PROGRAMOWE Symfonia Faustowska posiada 3 części, poświęcone 3 głównym postaciom dramatu Goethego: Faustowi, Małgorzacie i Mefistofelesowi. Cz. I - temat to obraz Fausta i zarazem autoportret twórcy. Cz. II - to przykład muzycznej liryki miłosnej, opartej na dwóch tematach charakteryzujących postać Małgorzaty. Cz.III. Finał, obraz Mefistofelesa, który jest parodią tematu Fausta. Utwór kończy się partią chóralną. Symfonia Dantejska - dzieło jest 2 cz. obrazujące piekło i czyściec, do których kompozytor dodał chóralny Magnificat. Ostatnim dziełem symfonicznym z okresu weimarskiego są Dwa epizody z Fausta Lenaua, z których większą popularnością cieszy się nr 2 tzw. Walc Mefisto. Jest on opracowany również w wersji fortepianowej, charakteryzującej się wirtuozerią. Należy do popisowych utworów wielkich pianistów. KONCERTY FORTEPIANOWE I UTWORY NA FORTEPIAN Z ORKIESTRĄ W swych koncertach fortepianowych Liszt dokonuje syntezy koncertu typu brillant oraz koncertu symfonicznego jakie pisał Beethoven. Rozwinął środki techniki pianistycznej i efektów wirtuozowskich. I Koncert Es-dur (1849) - jest zbudowany z 4 ogniw powiązanych attacca, II Koncert A-dur (1839) składa się z 6 ogniw. Totentanz (Taniec śmierci) (1849) jest to cykl wariacji na temat gregoriańskiej sekwencji Dies irae. Fantazja węgierska (1852)
Ad.3 W ostatnim okresie twórczości zainteresowania Liszta skupiają się na tematyce religijnej i fortepianowej. Na fortepian powstaje: III księga Lata pielgrzymstwa 7 utworów o charakterze religijnym. Z kolei muzyka wokalno-instrumentalna obejmuje takie gatunki jak: oratorium, msza, kantata, motet, pieśni. W latach młodości napisał jedną operę Don Sancho. Ważniejsze dzieła z tego okresu to: Oratoria: Legenda o św. Elżbiecie Chrystus Msze: Missa solemnis. Missa choralis, Requiem (na gł. męskie, organy i instrumenty dęte blaszane) Węgierska Msza Koronacyjna. inne: Pieśń o św. Franciszku z Asyżu. Legenda o św. Cecylii Wśród 70 pieśni na głos i fortepian znajdują się pieśni do poezji: niemieckiej - Goethe, Schiller, Heine, francuskiej - Hugo, Dumas, Musset, włoskiej - Petrarka, węgierskiej i angielskiej.