Halina Pawlak 1, Bożena Nowakowicz-Dębek 2, Piotr Maksym 3, Łukasz Wlazło 4 Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Obieg dokumentacji wymaganej przy ocenie ryzyka zawodowego Wstęp Ryzyko zawodowe definiowane jest jako prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą, powodujących straty, w szczególności wystąpienia u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania zadań [11]. W przepisach międzynarodowych ryzyko zawodowe jest definiowane, jako kombinacja prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzenia zagrażającego oraz ciężkości urazu lub pogorszenia stanu zdrowia pracowników powodowanego tym zdarzeniem [1]. Zatem można powiedzieć, że ryzyko zawodowe jest to ryzyko, które ponosi pracownik w związku z wykonywaną pracą. Przepisy prawne nakładają obowiązek informowania pracownika o ryzyku zawodowy na jego stanowisku pracy. Kodeks pracy zobowiązuje pracodawcę do: oceny i dokumentowania ryzyka zawodowego związanego z wykonywaną pracą oraz stosowania niezbędnych środków profilaktycznych zmniejszających ryzyko, a także informowania pracowników o istniejącym ryzyku zawodowym i zasadach ochrony przed zagrożeniami; stosowania środków zapobiegawczych chorobom zawodowym i innym chorobom związanym z wykonywana pracą [5]. Natomiast zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy pracodawca ma obowiązek [14]: zapewnić pracownikom bezpieczne i higieniczne warunki pracy poprzez zapobieganie zagrożeniom zawiązanym z wykonywaną pracą, właściwą organizację pracy, stosowanie koniecznych środków profilaktycznych oraz odpowiednie szkolenia; oceniać ryzyko zawodowe występujące w zakładzie pracy, w szczególności przy doborze wyposażenia stanowisk i miejsc pracy, stosowanych substancji chemicznych, biologicznych, rakotwórczych lub mutagennych oraz przy zmianie organizacji pracy i stanowisk; prowadzić dokumentację oceny ryzyka zawodowego oraz zastosowanych niezbędnych środków profilaktycznych [5, 14]. Zgodnie z wymaganiami prawa ocena ryzyka zawodowego powinna być udokumentowana. Dokument potwierdzający przeprowadzenie oceny ryzyka zawodowego powinien zawierać następujące informacje: 1. Opis ocenianego stanowiska z wyszczególnieniem: wykonywanych zadań, stosowanych maszyn, narzędzi i materiałów, występujących niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych czynników środowiska pracy, stosowanych środków ochrony zbiorowej i indywidualnej, osób pracujących na danym stanowisku. 1 Dr hab. inż. H. Pawlak, adiunkt, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Wydział Inżynierii Produkcji, Katedra Podstaw Techniki, Zakład Ergonomii 2 Prof. dr hab. inż. B. Nowakowicz-Dębek, profesor nadzwyczajny, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Wydział Biologii i Hodowli Zwierząt, Katedra Higieny Zwierząt i Środowiska, Pracownia Zagrożeń Zawodowych i Środowiskowych 3 Dr inż. P. Maksym, adiunkt, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Wydział Inżynierii Produkcji, Katedra Podstaw Techniki, Zakład Ergonomii 4 Dr inż. Ł. Wlazło, asystent, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Wydział Biologii i Hodowli Zwierząt, Katedra Higieny Zwierząt i Środowiska Logistyka 5/2015 437
2. Wyniki przeprowadzonej oceny ryzyka zawodowego dla każdego z czynników środowiska pracy oraz opis niezbędnych środków profilaktycznych zmniejszających ryzyko. 3. Datę przeprowadzonej oceny oraz dane osobowe osoby dokonującej oceny [7, 8, 15]. Powstaje pytanie kto i w jaki sposób powinien prowadzić tę dokumentację, aby zawarte w niej wyniki trafiały do pracownika? Celem pracy było opracowanie procedur logistycznych dokumentacji ryzyka zawodowego. Postępowanie dotyczące oceny ryzyka zawodowego Ocenę ryzyka zawodowego przeprowadza się dla wszystkich stanowisk pracy, zarówno dla istniejących, nowopowstałych, jak również dla tych, na których lub w otoczeniu których wprowadzono zmiany, mogące wpłynąć na poziom ryzyka [3, 10, 12]. Ocena ryzyka zawodowego jest systematycznym badaniem wszystkich aspektów pracy, prowadzanym w celu zidentyfikowania prawdopodobnych przyczyn urazów lub pogorszenia się stanu zdrowia pracownika i czy zagrożenia te można wyeliminować, a w razie braku takiej możliwości określenia środków zapobiegawczych lub ochronnych koniecznych do kontrolowania zagrożeń [2, 4]. Zgodnie z obowiązującą w Polsce normą PN-N-18002: 2011 w procedurze oceny ryzyka zawodowego można wyróżnić 3 główne etapy: proces analizy ryzyka, składający się ze zbierania informacji do oceny ryzyka, identyfikacji zagrożeń oraz oszacowania ryzyka związanego z każdym występującym zagrożeniem; wyznaczenie dopuszczalności ryzyka zawodowego, czyli ocena czy ryzyko jest dopuszczalne czy nie; planowanie i realizacja działań eliminujących lub obniżających poziom ryzyka zawodowego [12]. Działania wynikające z realizacją etapów oceny ryzyka zawodowego przedstawiają się następująco [6, 9]: Zbierać potrzebne do oceny ryzyka informacje. Ustalić, jakie czynniki zagrażające występują na stanowisku, Scharakteryzować narażenie pracowników na te czynniki, Ustalić, kto jest narażony na oddziaływanie tych czynników. Oszacować ryzyko zawodowe związane z każdym ze zidentyfikowanych zagrożeń. Ocenić czy ryzyko zawodowe jest dopuszczalne. Sformułować zalecenia odnośnie działań eliminujących lub ograniczających ryzyko. Uzgodnić kryteria oceny skuteczności wdrożonych działań. Skonsultować z pracownikami lub ich przedstawicielami wyniki oceny ryzyka zawodowego oraz proponowane działania eliminujące lub ograniczające ryzyko. 438 Logistyka 5/2015
Poinformować pracowników o wynikach oceny ryzyka zarodowego. Wdrożyć zalecane działania eliminujące lub ograniczające ryzyko. Sprawdzić skuteczność wdrożonych działań. Przeprowadzić, jeżeli jest to konieczne, działania korygujące. Realizację zadań związanych z przeprowadzeniem oceny ryzyka zawodowego powierza się osobom o odpowiednich kompetencjach w tym zakresie. Mogą to być na przykład: pracownicy służby BHP (w zakładach zatrudniających powyżej 100 osób powołanie wewnętrznej służby BHP jest obowiązkiem pracodawcy); osoby, które wykonują zadania służby BHP (w zakładach pracy zatrudniających do 100 pracowników zadania służb BHP mogą realizować wyznaczeni pracownicy lub specjaliści zewnętrzni); specjaliści spoza zakładu pracy - przy braku kompetentnych pracowników w zakładzie pracy [16]. W przedsiębiorstwach zatrudniających do 20 pracowników, zadania związane z przeprowadzeniem oceny ryzyka zawodowego może wykonywać sam pracodawca, jeżeli jego kompetencje w tym zakresie są wystarczające. Tam jednak, gdzie jest to możliwe, ocenę ryzyka zawodowego należy powierzać zespołowi złożonemu z pracowników, który powinien obejmować: przedstawiciela kadry kierowniczej, przedstawiciela pracowników, specjalistę ds. BHP, pracownika laboratorium wykonującego pomiary czynników szkodliwych w środowisku pracy. W razie potrzeby skład zespołu może być uzupełniany o specjalistów, których obecność jest niezbędna ze względu na występujące zagrożenia, np. osoby odpowiedzialne za konserwację maszyn i innych urządzeń technicznych, elektryków, przedstawicieli działu kadr, psychologów itp. Do współpracy z członkami zespołu mogą być również powoływani eksperci zewnętrzni, jeżeli wymaga tego prawidłowa identyfikacja zagrożenia i określenie działań ograniczających ryzyko zawodowe. Zdarza się, że celowe jest zapewnienie udziału lekarza medycyny pracy, np. w przypadku oceny ryzyka dla osób niepełnosprawnych [4, 13, 15]. Każde działanie wynikające z prowadzenia oceny ryzyka zawodowego wymaga dokumentowania. Obieg dokumentów z uwzględnieniem osób odpowiedzialnych za ich prowadzenie przedstawiono na schemacie (Rys. 1). Logistyka 5/2015 439
Rys.1. Schemat oceny ryzyka zawodowego z uwzględnieniem obiegu dokumentacji [11,12,13] Wyniki końcowe oceny ryzyka zawodowego zapisywane są w karcie oceny ryzyka zawodowego. Karta uzupełniona zostaje po uprzedniej analizie oceny ryzyka zawodowego wynikającej z poprawnej identyfikacji zagrożeń w oparciu o zgromadzoną dokumentację. Podstawą tworzenia wymaganej dokumentacji są obserwacje na ocenianym stanowisku pracy, prowadzone wywiady, protokoły pokontrolne i badania środowiskowe. Pomocnym dokumentem zalecanym przez Międzynarodową Organizacje Pracy, Europejską Agencję Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy oraz CIOP są również listy kontrolne. Stanowią one odpowiadającą standardom, również międzynarodowym, skuteczną pomoc w wypełnianiu karty zagrożeń. Wyniki badań środowiskowych wpisywane do karty badań i pomiarów czynników szkodliwych tworzą rejestr czynników szkodliwych. Niedbale wypełniana dokumentacja przez zespół oceniający, który bagatelizuje informacje pozyskiwane w wywiadzie z pracownikami zatrudnionymi na ocenianym stanowisku może skutkować niewiarygodną oceną końcową ryzyka zawodowego [9, 16]. Podsumowanie Głównym celem oceny ryzyka zawodowego jest zapewnienie poprawy warunków pracy oraz ochrony życia i zdrowia pracowników. Od sposobu prowadzenia i dokumentowania tej oceny zależy nie tylko funkcjonowanie przedsiębiorstwa, ale również kultura bezpieczeństwa. Ponadto ważne jest aby dokumentacja oceny ryzyka zawodowego stanowiła istotny element systemu zarządzania bhp. 440 Logistyka 5/2015
Streszczenie Ryzyko zawodowe to ryzyko, które ponosi pracownik w związku z wykonywaną pracą i jest konsekwencją występowania zagrożeń w środowisku pracy. Określa ono prawdopodobieństwo pojawienia się zagrożeń i ciężkości ich następstw. Zgodnie z PN-N-18002:2011 ocena ryzyka zawodowego opiera się na systematycznym badaniu wszelkich aspektów pracy, podejmowanych w celu zidentyfikowania prawdopodobnych przyczyn urazów lub uszkodzenia ciała oraz ustalenia możliwości uniknięcia lub ograniczenia szkody. W razie braku takiej możliwości określenia środków zapobiegawczych. Dlatego konieczny jest sprawny nadzór nad prawidłowym obiegiem dokumentacji, gdyż prawidłowo i systematycznie prowadzony proces oceny ryzyka zawodowego realizuje wymagania staniane pracodawcy przez Kodeks pracy. ANALYSIS OF THE RECORDS MAINTAINED ON OCCUPATIONAL DISEASES Abstract Occupational risk is the risk that sustain the employee in relation with work and is a consequence of the occurrence of hazards in the workplace. It determines the probability of occurrence of hazards and severity of their consequences. According to PN-N-18002: 2011 occupational risk assessment is based on a systematic examination of all aspects of the work taken to identify the probable causes of injuries or damage to the body and the possibility of avoiding or limiting the damage. In the absence of such a possibility - the definition of preventive measures. Therefore, it is necessary to efficiently supervision over the correct circulation of documentation. Properly and systematically carried out the risk assessment process satisfies the requirements of becoming a professional employer in the Labour Code. Bibliografia [1] Dyrektywa Rady z dnia 12 czerwca 1989 r. (89/391/EWG) w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy. [2] Górska E., Kossobudzka-Górska A., Ocena ryzyka zawodowego. W: Współczesne i przyszłe wyzwania ergonomii, Oficyna Wyd. Politechniki Warszawskiej, 2011. [3] Iwko I., Aby zapewnić bezpieczeństwo. Analiza bezpieczeństwa pracy na stanowisku operatora wtryskarki, Cz. 4. PlastNews 9, 26-31, 2010. [4] Karczewski J.T., Karczewska K.W., Zarządzanie bezpieczeństwem pracy, ODDK Gdańsk, 2014. [5] Kodeks pracy, art. 226 i 227 [6] Krause M., Praktyczne aspekty doboru metod oceny ryzyka zawodowego. Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej, 177-178, 2011. [7] Lis T., Nowacki K., Małyska T., Ocieczek W., Dokumentacja oceny ryzyka zawodowego jako element zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, Oficyna Wydawnicza Polskiego Towarzystwa Zarządzania Produkcją, 597 603, 2014. [8] Pawłowska Z., Pietrzak L., Ocena ryzyka zawodowego według wymagań polskiej normy PN-N- 18002, materiały konferencji - Risk Analysis and Safety Management of Technical Systems, Gdynia - Gdańsk 25-27.06.2001. [9] Pawłowska Z.,: Wskaźniki do oceny skuteczności zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, Bezpieczeństwo Pracy. Nauka i Praktyka, 8 (491): 32-34, 2012. [10]Pawłowska Z., Zarządzać bezpieczeństwem to przewidywać zagrożenia. Bezpieczeństwo Pracy. Nauka i Praktyka, 5 (464), s. 42-43, 2010. [11]PN-N-18001: 2004 Wymagania dla zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. [12]PN-N-18002: 2011 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego. Logistyka 5/2015 441
[13]PN-N-18004: 2001 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Wytyczne wdrażania - praktyczne wskazówki. [14]Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (tekst jednolity), Dz.U.2003.169.1650 z późn. zmian. [15]Romanowska-Słomka I., Słomka A., Zarządzanie ryzykiem zawodowym, Wyd. VI, Tarnobus, Kraków-Tarnobrzeg, 2008. [16]Raport PIP, Ocena Ryzyka Zawodowego w małych przedsiębiorstwach, 2008. 442 Logistyka 5/2015