Wszystkie scenariusze lekcji, komiksy i animacje są dostępne na: www.for.org.pl Temat: Z budżetu, czyli z naszych podatków o absurdalnych wydatkach? Autor: Jolanta Czajkowska Poziom Gimnazjum: Podstawa programowa kształcenia ogólnego w gimnazjum Wiedza o społeczeństwie Rozumienie zasad gospodarki rynkowej. Uczeń: rozumie procesy gospodarcze oraz zasady racjonalnego gospodarowania w życiu codziennym. Gospodarka w skali państwa. Uczeń: wyjaśnia terminy: produkt krajowy brutto, wzrost gospodarczy, inflacja, recesja; wymienia najważniejsze dochody i wydatki państwa; wyjaśnia, co to jest budżet państwa. Szkoła ponadgimnazjalna: Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół ponadgimnazjalnych Podstawy przedsiębiorczości Gospodarka i przedsiębiorstwo. Uczeń: charakteryzuje mechanizmy funkcjonowania gospodarki i instytucji rynkowych oraz rolę państwa w gospodarce; analizuje aktualne zmiany i tendencje w gospodarce świata i Polski. Państwo, gospodarka. Uczeń: 1
wymienia i charakteryzuje ekonomiczne funkcje państwa; opisuje podstawowe mierniki wzrostu gospodarczego; przedstawia przyczyny i narzędzia oddziaływania państwa na gospodarkę; wymienia źródła dochodów i rodzaje wydatków państwa; wyjaśnia wpływ deficytu budżetowego i długu publicznego na gospodarkę. Cele: Uczniowie powinni: definiować pojęcia: budżet państwa, podatek, wydatki budżetu państwa, deficyt budżetowy, kapitał intelektualny. wymienić źródła dochodów i rodzaje wydatków państwa. podać przykłady absurdalnych wydatków finansowanych z pieniędzy publicznych. wyjaśnić, w jaki sposób doraźna polityka wpływa na kształt budżetu państwa. wyjaśnić, w jaki sposób wydatki budżetu wpływają na rozwój gospodarczy kraju. Metody: praca w grupie metaplan mini wykład Pojęcia kluczowe: budżet państwa podatki deficyt budżetowy Materiały: Materiał pomocniczy nr 1 - Komiks autora Jarosława Kaźmierczaka wyróżniony przez prof. Leszka Balcerowicza w III edycji konkursu Forum Obywatelskiego Rozwoju Materiał pomocniczy nr 2 Tekst pomocniczy: Z budżetu, czyli naszych podatków o absurdalnych wydatkach, tekst dostępny jest na stronie FOR Materiał pomocniczy nr 3 schemat metaplanu Materiał pomocniczy nr 4 ćwiczenie: Oblicz podatek Materiał pomocniczy nr 5 Dziedziny finansowane z budżetu państwa 2
Duży arkusz papieru, kartki wielkości A-4, flamastry Czas: 1 godzina lekcyjna Przebieg zajęć: 1. Rozpocznij zajęcia od udostępnienia uczniom komiksu Jarosława Kaźmierczaka, wyróżnionego przez prof. Leszka Balcerowicza w III edycji konkursu FOR (materiał pomocniczy nr 1). Poleć, aby młodzież zapoznała się z komiksem. Następnie poproś, aby uczniowie nazwali problem, jaki poruszony jest w pracy, poleć, aby zaproponowali tytuł, jakim można by opatrzyć komiks. Propozycje tytułów możesz zapisać na tablicy. Wyjaśnij uczniom, że komiks został zgłoszony w konkursie do kategorii: Z budżetu, czyli z naszych podatków o absurdalnych wydatkach. Porównajcie tytuł z waszymi propozycjami, ustalcie czy dobrze odczytaliście intencje twórcy. Przypomnij uczniom, że budżet państwa to zastawienie, w którym planuje się dochody i wydatki na następny rok budżetowy. Na dochody składają się, m.in. podatki, dochody z ceł, dochody z prywatyzacji. Na wydatki państwa składają się m.in. obsługa sfery budżetowej, opieki społecznej, koszty dotacji, obsługa długu publicznego. 2. Podziel klasę na grupy, uczniowie nadal pracują z komiksem, dodatkowo rozdaj zespołom tekst pomocniczy: Z budżetu, czyli naszych podatków o absurdalnych wydatkach, tekst jest dostępny na stronie internetowej FOR (materiał pomocniczy nr 2). Poleć, aby się z nim zapoznali. W czasie lekcji uczniowie będą pracowali metodą metaplanu, czyli zastanowią się nad problemem Jak wydawane są pieniądze z budżetu państwa?, odpowiadając na pytania: Jak jest? Dlaczego nie jest tak, jak być powinno? Jak być powinno? Na koniec wyciągną wnioski. Praca będzie rozłożona na kilka etapów. Na początek rozdaj każdej grupie kartkę papieru A-4 i poproś, aby każda grupa wypisała przykłady absurdalnych wydatków budżetowych, które przedstawione są w komiksie i w tekście. Zachęć uczniów do podawania przykładów, których nie ma w materiałach pomocniczych, a które oni znają z innych źródeł. Na 3
dużym arkuszu papieru przygotuj schemat metody (patrz materiał pomocniczy nr 3). W miejscu gdzie jest pytanie Jak jest?, umocujcie kartki z przygotowanymi przez grupy przykładami, porównajcie powstałe listy, zwróć uwagę na zapisy wynikające z wiedzy i opinii uczniów, zwróć również uwagę młodzieży, że to nie jest pełny zestaw nieracjonalnych, czy zbędnych wydatków, a tylko wybrane najbardziej rażące i obciążające budżet przykłady. Następnie poproś młodzież, aby wróciła do pracy w grupach i odpowiedziała na pytanie, Dlaczego nie jest tak, jak być powinno? Po wykonaniu zadania, uzupełnijcie kolejny fragment zbiorowego metaplanu, w taki sam sposób jak pierwszą część. Zwróć uwagę uczniów, że partykularne żądania różnych grup zawodowych i interesy partyjne powodują, że budżet niezrównoważony wykazuje deficyt, czyli wydatki są większe niż dochody, potocznie nazywa się to dziurą budżetową. Wieloletnie zadłużanie się państwa hamuje rozwój, konserwuje zacofanie i może grozić niewypłacalnością. Po omówieniu tej części ćwiczenia powiedz uczniom, że na chwilę odłożycie wypełnianie schematu metaplanu, ale nadal zajmować będziecie się problemami związanymi z dochodami i wydatkami budżetu. 3. Przypomnij uczniom, że główne dochody budżetu pochodzą z podatków, poleć, aby uczniowie odnaleźli na stronach komiksu, jakie rodzaje podatków wymienia autor, wyjaśnij, ewentualnie sprawdź, czy młodzież rozumie pojęcie podatek i wie, co kryje się za skrótami: PIT, CIT, VAT, akcyza. Jeśli jest taka potrzeba, to przypomnij uczniom, że podatek to forma bezzwrotnej, przymusowej, nieodpłatnej i powszechnej daniny pieniężnej, którą uiszczają obywatele na rzecz państwa lub innych instytucji publicznych, np. samorządu terytorialnego. Najczęściej podatki dzieli się na bezpośrednie i pośrednie. Bezpośrednie to podatki dochodowe, od osób fizycznych (PIT) i od osób prawnych (CIT), a także podatki majątkowe (np. od spadku i nieruchomości, rolny, leśny, od środków transportu, od psów). Podatki pośrednie inaczej nazywa się konsumpcyjnymi. Odnoszą się one bowiem do rzeczy, które nabywamy, a więc ostatecznie ciężar podatku wliczonego w cenę produktu zazwyczaj ponosi kupujący. W tej grupie znajduje się podatek od towarów i usług, popularny VAT, a także akcyza, czyli podatek nałożony na niektóre towary, np. paliwa, samochody, ale też zapałki, czy perfumy. Wyjaśnij uczniom, że raczej nie 4
przypadkowo w komiksie znalazły się te cztery typy podatków (PIT, CIT, VAT i akcyza), ponieważ to one stanowią główny składnik dochodów budżetu państwa. Najwięcej wpływów do budżetu przynosi podatek VAT, powyżej 40 procent, następnie akcyza, około 20 procent, kolejno PIT, około 15 procent i CIT - zwykle powyżej 10 procent. Następnie poproś młodzież, aby jeszcze raz sięgnęła do komiksu i przypomniała sobie jego zakończenie. Jakim zdaniem autor komiksu kończy swoją pracę? ( Czy jesteś w stanie podać kwotę, którą pod różnymi postaciami zabieram ci z kieszeni? ). Zapytaj, czy są w klasie osoby, które potrafią przypomnieć sobie wydatki dzisiejszego dnia i powiedzieć jakiej wysokości podatek mogły zapłacić, pamiętając, że podstawowy podatek VAT wynosi 23 procent, 8 procentowym obłożone są, np. leki, media, a na większość towarów żywnościowych, książki, czasopisma stawka wynosi 5 procent. Poleć uczniom, aby wszyscy wykonali ćwiczenie (materiał pomocniczy nr 4), polegające na obliczeniu zapłaconego podatku w sytuacji wyjścia do kina (po podliczeniu powinna wyjść kwota 3,49 zł). Zapytaj, czy to duża kwota? Czy uczniowie robiąc zakupy są świadomi, że odprowadzają podatek? 4. Zapytaj uczniów, dlaczego autor komiksu zwraca tak dużą uwagę na fakt, że każdy obywatel w jakimś stopniu współfinansuje budżet? ( Każdy chce żyć na koszt państwa zapominając, że państwo żyje na koszt każdego ). Czy z tego faktu wynika przesłanie, jeśli tak, to jakie? (Przypomnij uczniom, że podatki są obowiązkowe i nie możemy ich nie płacić, a budżet jest konieczny do funkcjonowania państwa). Zwróć uwagę uczniów, że wszyscy odpowiadamy za nasze państwo, a żądania egoistyczne, partykularne w konsekwencji szkodzą wszystkim, nawet tym, którzy tę pomoc otrzymują. Obywatele mają prawo wymagać od polityków, aby wydatki budżetu służyły rozwojowi kraju i społeczeństwa. Odpowiedzialność i aktywność obywatelska wymaga od nas, abyśmy wiedzieli, jakie wydatki są konieczne i które służą rozwojowi państwa. 5. Przeczytaj uczniom dwa krótkie opisy wizji przyszłości Polski: Polska jest jednym z najbiedniejszych krajów Unii Europejskiej, młodzi, zdolni ludzie wyjeżdżają w poszukiwaniu satysfakcjonujących warunków do życia, firmy przenoszą się do krajów 5
o prostszych systemach podatkowych. I druga wizja: Polska staje się jedną z najbardziej dynamicznych gospodarek Unii Europejskiej.(...) dzięki temu wpływy podatkowe do budżetu są wysokie i budżet stać na inwestowanie w infrastrukturę i kapitał intelektualny. 1 Zapytaj młodzież, czy na spełnienie się tych wizji może mieć wpływ obecna polityka budżetowa? Który scenariusz wydaje się bardziej prawdopodobny? Następnie przedstaw uczniom listę, na której umieszczone są dziedziny finansowane z budżetu państwa (materiał pomocniczy nr 5). Porozmawiaj z młodzieżą przez chwilę o wydatkach. Zapytaj, czy ich zdaniem można by, bez większych konsekwencji społecznych, zrezygnować z finansowania niektórych dziedzin, czy raczej należy zmienić sposoby finansowania? Poproś o uzasadnienie stanowiska. Poleć, aby wskazali te dziedziny, których finansowanie przyczynia się do rozwoju gospodarczego. W cytowanym fragmencie pojawia się termin: kapitał intelektualny, wyjaśnij uczniom, że pojęcie to definiuje się jako niematerialne aktywa ludzi, przedsiębiorstw, społeczności, regionów i instytucji, które odpowiednio wykorzystane mogą być źródłem dobrostanu kraju. 2 Inna z definicji tego pojęcia to: wytworzone bogactwo, powstałe z wiedzy zatrudnionych pracowników przedsiębiorstwa zaangażowanych w stały proces przyrostu jego wartości. Eksperci i ekonomiści zwracają uwagę, że poziom kapitału intelektualnego w danym kraju ma istotny wpływ dla rozwoju państwa. W przypadku Polski, która ma potrzebę i ambicje zmniejszania dystansu cywilizacyjnego, inwestowanie w rozwój kapitału intelektualnego jest szczególnie ważny. 6. Powiedz uczniom, że wrócą do pracy w grupach, odwołaj się do wykonanego częściowo schematu metaplanu. Przypomnij, że ustaliliście już, jakie są absurdalne wydatki budżetu i dlaczego tak się dzieje. Przeczytaj zapisy już sporządzone, następnie rozdaj zespołom kartki papieru. Powiedz, że wracacie do uzupełnienia schematu, kolej na odpowiedź na pytanie Jak powinno być? Zadaniem zespołów jest krótkie podsumowanie zagadnienia i wypisanie postulatów. Następnie poleć, aby przedstawiciele grup zaprezentowali wyniki prac, poproś, aby umieścili kartki na 1 Raport o Kapitale Intelektualnym Polski, Warszaw, 10 lipca 2008r, s. 8. 2 Tamże, s.6. 6
ogólnym schemacie i odczytali proponowane rozwiązania. Porównajcie wasze wnioski. Zwróć uwagę, czy wśród propozycji znalazły się postulaty, aby z budżetu jak najmniej finansować przywileje różnych grup zawodowych i społecznych, że pomoc rodzinie powinna być efektywna i kompleksowa, a system ubezpieczeń społecznych jednolity, rozwiązania budżetowe powinny stwarzać mechanizmy sprzyjające aktywizacji zawodowej osób po pięćdziesiątym roku życia (tzw. seniorów), priorytetem budżetu powinny być też inwestycje w naukę i w nowoczesną infrastrukturę. 7. Ostatnim zadaniem grup będzie podsumowanie dyskusji, czyli wyciągnięcie wniosków. Poproś, aby uczniowie sformułowali wnioski w grupach, a następnie zaprezentowali je na forum klasy umieszczając na schemacie w miejscu: Wnioski! Na zakończenie uzgodnijcie, które z waszych wniosków, dotyczących wydatków budżetowych są najważniejsze. Porównajcie je z postulatami zgłaszanymi przez ekspertów, którzy zwracają uwagę, że absurdalne wydatki z budżetu hamują rozwój Polski i nie pozwalają zmniejszać dystansu cywilizacyjnego. Powiedz uczniom, że specjaliści zwracają uwagę na to, że: zbyt wiele zadań uważa się w budżetach za równie ważne, brak jest hierarchii ważności, nowelizacje budżetowe mają tendencje do obrastania w zbędne wydatki, brak jest poważnej, merytorycznej i publicznej debaty na temat budżetu. Politycy nie są zainteresowani przeprowadzeniem prawdziwych zmian, bo zmiana jest trudna i na pewno napotka na opór, a pozytywne efekty wymagają czasu. Specjaliści zwracają również uwagę na to, że częściowe lub połowiczne poprawki zazwyczaj nie są skuteczne. 8. Kończąc zajęcia poleć młodzieży wykonanie zadania domowego. Poproś, aby wykorzystując różne źródła informacji wyszukali przykłady nieefektywnych wydatków budżetowych, takich, jakich nie było na zajęciach, a które wydają im się szczególnie szkodliwe społecznie. Poproś, aby swój wybór opatrzyli krótkim komentarzem pisemnym. Materiały pomocnicze: 7
Materiał pomocniczy nr 1 Komiks autora Jarosława Kaźmierczaka wyróżniony przez prof. Leszka Balcerowicza w III edycji konkursu FOR, http://www.for.org.pl/pl/a/1801,nagroda-leszka-balcerowicza Materiał pomocniczy nr 2 Z budżetu, czyli naszych podatków o absurdalnych wydatkach, tekst dostępny jest na stronie FOR, http://www.for.org.pl/pl/z-budzetu-czyli-naszych-podatkow---o-absurdalnychwydatkach Materiał pomocniczy nr 3 Schemat metody metaplan JAK WYDAWANE SĄ PIENIĄDZE Z BUDŻETU PAŃSTWA? JAK JEST? JAK BYĆ POWINNO? DLACZEGO NIE JEST TAK, JAK BYĆ POWINNO? WNIOSKI! 8
Materiał pomocniczy nr 4 Ćwiczenie: Oblicz podatek! Oblicz, ile podatku odprowadzasz do budżetu wychodząc do kina, przy założeniu, że ze swojego kieszonkowego kupiłeś: Bilety na komunikację miejską 4 zł, w tym 8% VAT Bilet ulgowy do kina 22 zł, w tym 8% VAT Colę 7,5 zł, w tym 23% VAT Popcorn 9,90 zł, w tym 8% VAT Materiał pomocniczy nr 5 Dziedziny finansowane z budżetu państwa. Pieniądze publiczne dzielone są pomiędzy: Obronę narodową Bezpieczeństwo publiczne Wymiar sprawiedliwości Administrację publiczną Urzędy naczelnych organów władzy Rolnictwo Naukę Oświatę i wychowanie Szkolnictwo wyższe Ubezpieczenia społeczne Ochronę zdrowia Opiekę społeczną Z budżetu finansuje się także: dotacje do podmiotów gospodarczych dotacje do gospodarstw komunalnych i mieszkalnictwa 9
obsługa długu krajowego obsługa zadłużenia zagranicznego subwencje dla gmin wydatki bieżące jednostek budżetowych wydatki inwestycyjne 10