WIELKOŚĆ I STRUKTURA OBCIĄŻEŃ TRENINGOWYCH PŁYWAKÓW NAJWYŻSZEJ KLASY W BEZPOŚREDNIM PRZYGOTOWANIU STARTOWYM DO ZAWODÓW GŁÓWNYCH

Pol. J. Sport Tourism 2010, 18, 227-238 Marcin Siewierski Zakład Teorii Sportu, Akademia Wychowania Fizycznego, Warszawa WIELKOŚĆ I STRUKTURA OBCIĄŻEŃ TRENINGOWYCH PŁYWAKÓW NAJWYŻSZEJ KLASY W BEZPOŚREDNIM PRZYGOTOWANIU STARTOWYM DO ZAWODÓW GŁÓWNYCH Słowa kluczowe: trening pływacki, bezpośrednie przygotowanie startowe (BPS), obciążenia treningowe, dyspozycja startowa STRESZCZENIE Cel pracy: Celem pracy było określenie wielkości i struktury obciążeń treningowych pływaków najwyższej klasy w Bezpośrednim Przygotowaniu Startowym (BPS) do Mistrzostw Europy w Budapeszcie (2006). Materiał i metody: Materiał badawczy stanowiły dane treningowe ośmiu pływaków klasy międzynarodowej (dwie kobiety i sześciu mężczyzn). Do rejestracji i analizy obciążeń treningowych wykorzystano stworzony w tym celu arkusz, który podzielono na dwie części. W pierwszej informacyjnej w sposób analityczny rejestrowano udział poszczególnych grup środków treningu, w drugiej energetycznej identyfikowano intensywność realizowanych grup środków treningu na podstawie stężenia mleczanu we krwi po zakończeniu wysiłku oraz dodatkowo kierując się prędkością pływania i charakterem zadania. Praca wykonana w Zakładzie Teorii Sportu AWF w Warszawie w ramach Projektu Badawczego PBR-1, finansowanego z funduszy Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. 1

Wyniki: Stwierdzono istotne różnice (p<0,001) między objętością pływania z wykorzystaniem podstawowych grup środków treningu (pływanie w koordynacji, ramionami i nogami) oraz w intensywności wysiłków, między kolejnymi fazami Bezpośredniego Przygotowania Startowego (BPS). W kolejnych fazach BPS wraz ze zbliżaniem się do zawodów głównych wzrastał udział obciążeń beztlenowych (T 4 ), które odpowiadają specyfiką wyścigom pływackim, rozgrywanych na średnich dystansach. Największą objętość pływania w zakresie T 4 zawodnicy zrealizowali w fazie intensyfikacji BPS (3,0% całkowitej objętości treningu w BPS). Wnioski: Zastosowane obciążenia treningowe (o przedstawionej wielkości i strukturze) przyczyniły się do uzyskania najlepszych rezultatów w sezonie podczas zawodów głównych Mistrzostw Europy. WSTĘP Szczegółowo zaplanowane zadania szkoleniowe, realizowane przed zawodami głównymi każdym z sezonów wymagają specjalnego przygotowania przedstartowego określanego w teorii treningu jako bezpośrednie przygotowanie startowe (BPS) [1, 2, 3, 4]. Głównym zadaniem BPS jest wytworzenie u zawodników stanu najwyższej dyspozycji startowej do podjęcia rywalizacji w konkretnych warunkach klimatycznych, w jakich będą rozgrywane główne zawody sezonu [5]. Czas trwania i struktura BPS-u uwarunkowany jest terminem ostatniego startu prestiżowego, często kwalifikacyjnego (w tym przypadku - Mistrzostwa Polski) oraz terminem zasadniczego startu sezonu (Mistrzostwa Europy). Budowa BPS-u zależy także od wielkości i charakteru obciążeń w tej fazie szkolenia [4]. Należy je odpowiednio określić dla każdej fazy BPS, gdyż w tym czasie trening jest niejako podsumowaniem rocznego przygotowania pływaka do zawodów głównych. W BPS można znacznie poprawić 2

dyspozycje zawodnika (nawet do kilku %), ale także spowodować ich obniżenie poprzez niewłaściwy, np. zbyt intensywny trening [6]. Sterkel [7] i Zhou [8] zalecają szczegółowo planować poszczególne zadania, które będą sukcesywnie realizowane aż do zawodów głównych. Należy je odpowiednio określić dla każdego z cykli. Dzięki temu unika się przypadkowości, a proces treningu przebiega w sposób zorganizowany, co zwiększa prawdopodobieństwo sukcesu. Szczegółowe zaplanowanie Bezpośredniego Przygotowania Startowego (BPS) pozwala dodatkowo zwiększa prawdopodobieństwo sukcesu [9, 10, 11]. W literaturze możemy spotkać wiele propozycji budowy BPS-u, w którym struktura oraz wielkość obciążeń jest odmienna w zależności od rodzaju dyscypliny, stopnia realizacji dotychczasowego planu szkolenia, wymogów startowych (zawody jednodniowe lub kilkudniowe), warunków rozgrywania zawodów (strefa klimatyczna, wysokość nad poziomem morza, temperatura itp.) [2, 3, 6, 12, 13]. W Polsce, w pływaniu bardzo często wykorzystywany jest model BPS, który na ogół trwa od 5-8 tyg. [3, 4]. Można w nim wyróżnić trzy fazy: odbudowy, intensyfikacji i transformacji. Pierwsza z nich charakteryzuje się odbudową sił fizycznych i wypoczynkiem psychicznym po zawodach kwalifikacyjnych oraz aklimatyzacją do nowych warunków treningowych (zawodnicy wysokokwalifikowani przygotowują się do startu w warunkach wysokich gór lub w warunkach (miejscach) bardzo zbliżonych do tych, które występują w miejscu startów głównych. W drugiej fazie BPS intensyfikacji następuje wzrost intensywności pracy w stosunku do fazy odbudowującej. Ogólne obciążenie treningowe w tej fazie jest najwyższe i ma na celu zwiększyć adaptację organizmu do dużych obciążeń. W wyniku realizacji treningu o wysokiej intensywności zwiększa się stan wytrenowania zawodnika, oraz występuje zjawisko superkomensacji w kolejnej fazie BPS. W fazie trzeciej - transformacji zawodnik powinien osiągnąć najwyższą gotowość startową. Jest ona 3

poprzedzona 48-godzinnym wypoczynkiem, w który wspomagany jest zabiegami odnowy biologicznej. Trening w tej fazie ukierunkowany jest na wyrównywanie drobnych błędów technicznych, wprowadzanie zawodnika w modelowe warunki startów, poświęcanie znacznej uwagi na najdrobniejsze elementy wpływające na uzyskanie wysokiego wyniku (m. in. start, nawrót, rozkład tempa na dystansie) [10, 14, 15]. Chcąc efektywnie kierować procesem treningu, należy bazować na sprawdzonych sposobach oddziaływania na zawodnika. Tu bardzo ważny jest właściwy dobór obciążeń treningowych, a poszukiwanie przykładów skutecznego ich oddziaływania dostarcza cennych informacji szkoleniowych i wniosków aplikacyjnych. Celem pracy było określenie wielkości i struktury obciążeń treningowych pływaków najwyższej klasy w Bezpośrednim Przygotowaniu Startowym do Mistrzostw Europy w Budapeszcie (2006) oraz charakterystyka uzyskanych wyników w zawodach głównych kończących cykl przygotowań. MATERIAŁ I METODY Badani (dwie kobiety i sześciu mężczyzn) to obecnie najlepsi pływacy kraju, rekordziści Polski. Wśród nich są także medaliści i liczni finaliści mistrzostw Europy, mistrzostw świata a część z nich również igrzysk olimpijskich. Od wielu lat są podstawowymi zawodnikami Kadry Narodowej Polskiego Związku Pływackiego. Posiadają klasę sportową mistrzowską międzynarodową (MM). Dane charakteryzujące badaną grupę zamieszczono w tab. 1. 4

Tabela 1. Charakterystyka badanych zawodniczek (n=2) i zawodników (n=6) K M Badani Wiek [lata] Masa ciała [kg] Wysokość ciała Zawartość tłuszczu Beztłuszczowa masa ciała BMI Staż treningowy Klasa sportowa [cm] [%] [kg] [lata] O.J. 24 74 187 22,8 57,2 21,2 16 MM P.B 21 69 182 21,4 54,2 20,8 10 MM P.K. 22 83 192 11,1 73,8 22,5 10 MM Ł.D. 23 77 186 11 68,6 22,3 12 MM S.K. 22 76 183 10,8 67,8 22,7 14 MM Ł.G. 21 82 191 11,9 72,2 22,5 12 MM M.R. 23 78 188 8,9 71,1 22,1 11 MM M.W. 23 83 194 10,1 73,2 22 14 MM Średnia 22,4 77,8 187,9 13,5 67,3 22,0 12,4 SD 1,1 4,9 4,3 5,4 7,5 0,7 2,1 MM klasa mistrzowska międzynarodowa; K- kobiety; M - mężczyźni Wielkość i strukturę obciążeń treningowych analizowano w oparciu o stworzony w tym celu arkusz, który podzielono na dwie części. W pierwszej informacyjnej (tab. 2) w sposób analityczny rejestrowano udział poszczególnych grup środków treningu (np. pływanie na RR, NN, z zatrzymanym oddechem, w łapkach, płetwach, w pełnej koordynacji stylowej). W obszarze informacyjnym (pierwsza część arkusza) wyróżniono poszczególne rodzaje grup środków treningu, których zastosowanie kwalifikuje obciążenia jako wszechstronne (W), ukierunkowane (U) i specjalne (S). Tabela 2. Grupy środków treningu w obszarze informacyjnym Obciążenia w wodzie [km] Pływanie stylem podstawowej konkurencji (S) Pływanie w koordynacji (W) Pływanie RR (U) Pływanie NN (U) Pływanie z zatrzymanym oddechem (U) Doskonalenie techniki (S) Pływanie z wykorzystaniem sprzętu Pływanie w łapkach (U) Pływanie w płetwach (U) Pływanie z kubkami (U) RR ramiona NN- nogi Ogólna objętość treningu została wyznaczona poprzez zsumowanie przepłyniętych km z wykorzystaniem trzech podstawowych grup środków treningu tj. pływania w pełnej 5

koordynacji, ramionami i nogami. Dla precyzyjnego określenia udziału pozostałych wytypowanych środków rejestrowano objętość pływania wykorzystując każdy z nich. W drugiej części arkusza obszar energetyczny (tab. 3), na podstawie określenia stężenia mleczanu we krwi (bezpośrednio po zakończeniu wysiłku, a jeśli przerwa wypoczynkowa była dłuższa to dodatkowo w 1 i w 3 minucie wypoczynku) oraz dodatkowo kierując się prędkością pływania i charakterem zadania identyfikowano intensywność realizowanych grup środków treningu (wskazanych w części pierwszej). Uwzględniając specyfikę ćwiczeń w treningu pływackim zaproponowano przedziały intensywności ćwiczeń w oparciu o stężenie mleczanu we krwi po wysiłku. Stężenie mleczanu (LA) we krwi pobranej z płatka ucha mierzono minifotometrem Dr Lange LP 420. Wskazano także terminy i wyniki startów kontrolnych odbytych w BPS oraz uzyskane rezultaty podczas zawodów głównych Mistrzostw Europy. Tabela 3. Zakresy intensywności wysiłku wg poziomu zakwaszenia krwi [mmol/l] (obszar energetyczny) oraz źródła przemian energetycznych Obciążenia w zakresach intensywności wg poziomu zakwaszenia krwi [mmol/l] do 2 (T 1 ) 2-3 (T 2 ) 3-5 (T 3 ) 5-.. (T 4 ) Sprint (T 5 ) Beztlenowe Tlenowe Mieszane Kwasomlekowe Niekwasomlekowe W tabeli 3 wyodrębniono w zakresie tlenowym strefę przemian do 2 mmol/l, która miała na celu uwzględnienie aktywnego wypoczynku i przerw między zadaniami głównymi w jednostce treningowej. Do tej strefy zakwalifikowano m.in. takie ćwiczenia jak: 50 100 m o bardzo niskiej intensywności, dopłynięcia do 25 m w zadaniach np. 10 x 10-15 m z maksymalną intensywnością, 50-100 m na grzbiecie z jednoczesnym przenosem ramion za głowę, 50-100 m, ćwiczenia czucia wody i ćwiczenia asymetryczne o bardzo niskiej intensywności itp. Ponadto w tabeli 3 wyodrębniono rubrykę Sprint, w której uwzględniono takie ćwiczenia jak: przepłynięcie odcinków 15-20 m z maksymalną intensywnością po odbiciu od ściany lub po skoku ze słupka startowego, start z akcentem na maksymalną szybkość 6

lub siłę ruchów, start z akcentem na maksymalne tempo pierwszych ruchów, krótkie przyspieszenia o charakterze zrywowym, przepłynięcie odcinka 25 m w płetwach z maksymalną intensywnością. Wyróżniono 3 fazy (etapy) bezpośredniego przygotowania startowego, które wynikały z celów treningu. W pierwszej fazie odbudowy (24 dni treningowe) zawodnicy kształtowali wytrzymałość ogólną, poświęcając dużo czasu między treningami na odnowę biologiczną w celu odbudowy sił fizycznych po startach w Mistrzostwach Polski (były to zawody kwalifikacyjne do Mistrzostw Europy) oraz wypoczynek psychiczny. W drugiej fazie intensyfikacji (19 dni treningowych) zaplanowano wyższą intensywność pracy poprzez większy udział obciążeń beztlenowych. Fazę tę zakończył start w zawodach kontrolnych (Mistrzostwa Słowenii). W fazie transformacji (14 dni treningowych) pływacy dążyli do osiągnięcia najwyższej gotowości startowej. W tym czasie pracowali nad wyrównywaniem braków w przygotowaniu sprawnościowym i technicznym, doskonalili starty (w tym starty sztafetowe) i nawroty, pod koniec tej fazy pływali w kostiumach pływackich. Do porównania wyników badań użyto analizy wariancji ANOVA-MANOVA w układzie 3x3 i 3x6 trzy fazy BPS i rodzaje grup środków treningu (W, U, S) oraz 3x5 - trzy fazy BPS i pięć zakresów intensywności wg poziomu zakwaszenia krwi. Istotność różnic między średnimi oceniano post hoc testem Tukeya (HSD). W przeprowadzonych analizach statystycznych poziom wartości p<0,001 przyjęto jako istotny. Wszystkie obliczenia wykonano programem STATISTICA (v. 8.0, StatSoft). WYNIKI BADAŃ Wielkość i struktura obciążeń treningowych w trzech fazach Bezpośredniego Przygotowania Startowego (BPS) w grupie badanych zawodników różniła istotnie się 7

zarówno co do rodzaju użytych grup środków treningu (ryc. 1 i tab. 4) jak i intensywności wykonywanych ćwiczeń (tab. 5). Średnie różnią się istotnie względem: faza odbudowy vs faza intensyfikacji, faza transformacji a - p<0,001; faza intensyfikacji vs faza transformacji b - p<0,001. Rycina 1. Objętość pływania [km] z wykorzystaniem trzech podstawowych grup środków treningu (Pływanie RR, NN oraz w pełnej koordynacji) w poszczególnych fazach BPS do Mistrzostw Europy w Budapeszcie (2006). 8

Średnie różnią się istotnie względem: faza odbudowy vs faza intensyfikacji, faza transformacji a - p<0,001; faza intensyfikacji vs faza transformacji b - p<0,001. Rycina 1. Objętość pływania [km] z wykorzystaniem trzech podstawowych grup środków treningu (Pływanie RR, NN oraz w pełnej koordynacji) w poszczególnych fazach BPS do Mistrzostw Europy w Budapeszcie (2006). Dla pełnego zobrazowania wielkości zrealizowanych obciążeń w poszczególnych fazach BPS przedstawiono oddzielnie objętość pracy z wykorzystaniem trzech podstawowych grup środków treningu tj. pływania w koordynacji, tylko ramionami czy nogami (ryc. 1) oraz 6 innych grup środków treningu wykorzystywanych w połączeniu ze wspomnianymi trzema podstawowymi (tab. 4). Średnią objętość pływania badanych zawodników w poszczególnych fazach różniła się istotnie, co widzimy na ryc. 1, a zmniejszanie objętości pływania [km] w kolejnych fazach była podyktowana zbliżającym się terminem zawodów głównych - Mistrzostw Europy w Budapeszcie. Zawodnicy odbywali coraz mniej jednostek treningowych, na których 9

przepływali krótszy dystans, ale z większą intensywnością, akcentując przygotowanie techniczne. W pierwszej fazie badani przepłynęli średnio 307,9 km, realizując 95,6% planu treningu dla tej fazy, w drugiej (faza intensyfikacji) pokonali średnio dystans 193,3 km (96,6% planu), w trzecie zaś przepłynęli 78,7 km, co stanowiło 90,5% planu (ryc. 1). W fazie intensyfikacji zaplanowano 38 jednostek treningowych, w których zwiększyła się intensywność treningu, zaś objętość treningu uległa zmniejszeniu. Zawodnicy w tej fazie w poszczególnych jednostkach treningowych pływali średnio od 5 do 5,5 km. Fazę tę zakończył start kontrolny w otwartych Mistrzostwach Słowenii w Ravne (13-16.07.2006 r.). W każdej jednostce treningowej z trzema podstawowymi grupami środków treningu (ryc. 1) łączono inne środki (tab. 4), pozwalające zintensyfikować trening, w celu podniesienia poziomu wytrenowania zawodników. Tu również wystąpiły istotne różnice w objętości pływania, co przedstawiono w tabeli 4. Tabela 4. Objętość pływania [km] z uwzględnieniem poszczególnych grup środków treningu zawodników kadry narodowej (n=8) w kolejnych fazach BPS do Mistrzostw Europy (2006) (średnia±sd) Pływanie stylem podstawowej konkurencji (S) Pływanie z zatrzymanym oddechem (U) Doskonalenie techniki (S) Pływanie w łapkach (U) Pływanie w płetwach (U) Pływanie z kubkami (U) Faza odbudowy (29.05-25.06) 37,2 ± 1,6 11,2 ± 0,6 12,2 ± 0,2 122,1 ± 5,3 42,8 ± 2,0 11,8 ± 0,9 Faza intensyfikacji (26.06-16.07) 24,9 a ± 0,5 7,1 a ± 0,1 10,3 a ± 0,0 65,2 a ± 2,8 31,1 a ± 0,7 9,5 a ± 0,0 Faza transformacji (17-30.07) 10,5 ab ± 1,0 2,7 ab ± 0,4 8,4 ab ± 0,5 16,1 ab ± 1,7 5,7 ab ± 0,8 0,7 ab ± 0,2 Średnie różnią się istotnie względem: I faza vs II faza, III faza a - p<0,001; II faza vs III faza b - p<0,001. (U) - grupy środków treningu o charakterze ukierunkowanym; (S) grupy środków treningu o charakterze specjalnym Wraz ze zbliżaniem się do zawodów głównych rósł udział obciążeń beztlenowychkwasomlekowych (T 4 ) odpowiadających specyfiką wysiłkom towarzyszącym pływakom 10

podczas wyścigów na średnich dystansach, a w takich specjalizowali się badani zawodnicy i zawodniczki. Największą objętość pływania w zakresie T 4 badani zrealizowali w fazie intensyfikacji, przepływając średnio 17,2 km (tab. 5). To właśnie w tej fazie zaplanowano najbardziej intensywne wysiłki w celu wywołania efektu superkompensacji przed Mistrzostwami Europy. Tabela 5. Objętość pływania [km] w poszczególnych strefach energetycznych zawodników kadry narodowej (n=8) w kolejnych fazach BPS do Mistrzostw Europy (2006) (średnia±sd) Poziomy intensywności wg stężenia mleczanu we krwi[mmol/l] (T1-T5) do 2 (T 1 ) 2-3 (T 2 ) 3-5 (T 3 ) 5-.. (T 4 ) Sprint (T 5 ) Faza odbudowy (29.05-25.06) 19,2 ± 0,6 210,8 ± 7,3 66,3 ± 4,4 10,5 ± 1,0 1,1 ± 0,2 Faza intensyfikacji (26.06-16.07) 15,5 a ± 0,4 121,8 a ± 4,9 37,5 a ± 5,3 17,2 a ± 0,3 1,5 ± 0,0 Faza transformacji (17-30.07) 8,6 ab ± 0,8 58,1 ab ± 5,4 8,6 ab ± 1,0 2,1 ab ± 0,4 1,3 ± 0,1 Średnie różnią się istotnie względem: I faza vs II faza, III faza a - p<0,001; II faza vs III faza b - p<0,001. Najlepszym sprawdzianem skuteczności procesu treningu są zawody sportowe. Analiza wyników sportowych uzyskanych przez badanych w zawodach głównych Mistrzostwa Europy, kończących Bezpośrednie Przygotowanie Startowe, pokazała, że pięć osób (O.J., P.K., Ł.D., S.K., ŁG) z ośmiu badanych, uzyskało w nich najlepsze wyniki w sezonie. Poprawili oni swój wynik o ok. 0,2 1,7% (tj. 0,4 2,4 sekundy) w stosunku do rezultatu uzyskanego na zawodach kwalifikacyjnych (wymagane uzyskanie minimum kwalifikacyjnego do ME) odbywających się tuż przed rozpoczęciem treningu w BPS (ryc. 2). Ponadto badani O.J., P.K., S.K. okazali się najlepszymi w Europie zawodnikami w swoich koronnych konkurencjach. 11

* - wynik uzyskany podczas Mistrzostw Polski (zawody kwalifikacyjne do Mistrzostw Europy) 200-B 200 metrów stylem motylkowym 200 F 200 metrów stylem dowolnym 200-BR 200 metrów stylem klasycznym 50-F 50 metrów stylem dowolnym Rycina 2. Procentowy przyrost wyników sportowych uzyskanych podczas Mistrzostw Europy w odniesieniu do zawodów kwalifikacyjnych, po których rozpoczęto trening w BPS. Jednocześnie bardzo prawdopodobne wydaje się, że specyfika treningu grupy średniaków (zawodnicy specjalizując się na dystansach 200-400 m), z którą trenował sprinter (MW) wpłynęła na obniżenie jego formy sportowej. Podczas zawodów głównych zawodnik ten uzyskał wynik o ok. 3,5% gorszy w porównaniu do startu podczas zawodów kwalifikacyjnych rozegranych tuż przed rozpoczęciem BPS. Zawodnicy specjalizujący się na średnich dystansach w odróżnieniu do sprinterów w BPS (szczególnie w fazie intensyfikacji) wykonują zadania treningowe o charakterze mieszanym (tlenowo-beztlenowym) (T 3 ) oraz beztlenowym kwasomlekowym (T 4 ). Sprinterzy w tej fazie powinni realizować więcej obciążeń charakterze sprinterskim wysiłki beztlenowe niekwasomlekowe). Trening sprintera ze średniakami spowodował zmianę jego struktury obciążeń, co w konsekwencji mogło być przyczyną pogorszenia jego dyspozycji startowych. 12

Najwyższy efekt treningu w BPS wystąpił u badanego S.K. (poprawa wyniku o ok. 1,7%), który specjalizując się na dystansie 200m w stylu klasycznym podczas zawodów kwalifikacyjnych (Mistrzostw Polski - długi basen) uzyskał wynik 2:14,47 (min, s, s) wygrywając wyścig finałowy. Niespełna dziewięć tygodni później - podczas Mistrzostw Europy zwyciężył w finale poprawiając ten czas prawie o ok. 2,5 s, ustanawiając nowy rekord kraju (ryc. 2). Uzyskanie wysokiego stanu wytrenowania w wyniku realizacji obciążeń w rocznym cyklu szkolenia połączonych z treningiem w cyklu BPS - mającym za zadanie zwiększyć dyspozycje startowe zawodników, ukierunkowując ich na start w zawodach (w tym przypadku ME) - zaowocowało poprawą wyników w stosunkowo krótkim okresie czasu. Z uwagi na wzrost wyników sportowych podczas zawodów głównych, zasadne wydaje się stosowanie cyklu BPS, w którym realizowany jest trening o przedstawionej strukturze i wielkości obciążeń. DYSKUSJA Wyszczególnienie odrębnego cyklu szkolenia jakim jest Bezpośrednie Przygotowanie Startowe (BPS) ma na celu zwiększyć efekt treningu przed zawodami głównymi jak to miało miejsce w przypadku badanych pływaków. Struktura BPS (podział na 3 fazy, ich specyfika, i czas trwania) badanych do Mistrzostw Europy (2006) była bardzo podobna do modeli opisanych w literaturze: 6-tygodniowego [2] i 5-8 tygodniowego [10, 15] mimo, iż całkowity czas trwania BPS był nieco dłuższy (9 tygodni). Przyjęta koncepcja treningu uwzględniająca przedstawione wielkości i strukturę obciążeń treningowych w Bezpośrednim Przygotowaniu Startowym podobnie jak przed Mistrzostwami Europy (2006) tak i w poprzednich sezonach przed Mistrzostwami Świata 13

(2005) i Igrzyskami Olimpijskimi (2004) przyniosła efekty w postaci wysokich wyników uzyskanych przez badanych zawodników. Największe z nich to I miejsce w MŚ i IO badanej OJ, IV miejsce w IO i I miejsce MŚ - zawodnika P.K., 4 miejsce w IO zawodniczki P.B. W Bezpośrednim Przygotowaniu Startowym pływacy oprócz zajęć treningowych zwiększających ich poziom możliwości funkcjonalnych doskonalili przygotowanie startowe, biorąc udział w zawodach różnej rangi. Szczególnie w tym cyklu istniała potrzeba zwiększania gotowości startowej poprzez różnego rodzaju zawody kontrolne, uzupełniające trening. Podczas takich zawodów poziom mobilizacji badanych był większy niż podczas treningu, a rywalizacja z innymi pływakami kształtowała ich odporność psychiczną i zwiększała doświadczenie startowe. Colwin [9], Leonard, [16], Maglischo [17] zwracają uwagę, że duża liczba startów w zawodach (w tym zawodach głównych o zasięgu międzynarodowym), wymaga racjonalnego zaplanowania i realizowania obciążeń treningowych w całym rocznym cyklu szkolenia, ze szczególnym zwróceniem uwagi na jakość i sposób trenowania przed zawodami, szczególnie tymi najważniejszymi w roku. Odpowiednio prowadzony trening jak podaje Costill i wsp. [18], poprawia zdolności organizmu do produkcji energii, zwiększa tolerancję na wysiłek, co w efekcie może przekładać się na lepsze wyniki. Autor ten podkreśla, że chodzi o to, aby osiągnąć przyrost optymalny i nie przekroczyć granicy adaptacji, a więc obciążenia powinno się tak dobierać, aby wzrastały stopniowo. Należy zatem odpowiednio je zaplanować, określając ich wielkość (np. objętość pływania w km) i równocześnie ich strukturę (wskazując proporcje pomiędzy obciążeniami tlenowymi a beztlenowymi) w każdym z cykli szkolenia. Wypracowany skuteczny model treningu indywidualnego dla zawodnika powinien być powiązany z częstotliwością i liczbą startów. Przykładowo najlepsi polscy pływacy startują średnio ok. 50 razy w rocznym cyklu szkolenia (ok. 31 startów krótki basen i 19 startów 14

długi basen) w ok. 13 zawodach różnej rangi (zawody główne, kontrolne, selekcyjne) [19]. Potrzeba gotowości startowej, szczególnie na zawodach głównych (kończących z reguły roczny cykl przygotowań), wymaga realizacji przez zawodnika obciążeń treningowych o odpowiedniej wielkości i strukturze. Zdarza się, że zaplanowane w trakcie prowadzonego procesu szkolenia, obciążenia treningowe (także startowe) wymagają zmian w kolejnych cyklach dlatego dokonuje się ich modyfikacji (zarówno wielkości jak i struktury). Takie zmiany wymuszone są różnymi czynnikami, wynikającymi m.in. ze zmiennych dyspozycji zawodnika, choroby, kontuzji czy wypadków losowych. Odpowiednie rozłożenie obciążeń treningowych w kolejnych okresach treningu ma duży wpływ na wynik uzyskany podczas zwodów głównych. Najlepsi polscy pływacy realizują szkolenie w którym wyszczególnione są 2 okresy przygotowawcze, Bezpośrednie Przygotowanie Startowe poprzedzające najważniejsze zawody i trzy okresy startowe. W pierwszym okresie przygotowawczym, który rozpoczyna się we wrześniu, głównym zadaniem jest uzyskanie wysokich dyspozycji na czas zimowych mistrzostw kraju, które są zawodami kwalifikacyjnymi do mistrzostw Europy (ME) na krótkim basenie. Drugi okres przygotowawczy rozpoczyna się na przełomie grudnia i stycznia, a kończy przed letnimi mistrzostwami kraju na długim basenie (maj/czerwiec). W tym okresie zawodnicy przygotowują się do mistrzostw Polski, które są zawodami kwalifikacyjnymi do mistrzostw Europy lub świata rozgrywanymi na długim basenie w okresie letnim (lipiec/sierpień). Po mistrzostwach kraju pływacy, którzy spełnili minimum kwalifikacyjne, uczestniczą w przygotowaniach do zawodów międzynarodowych (mistrzostw Europy (ME) lub mistrzostw świata (MŚ) w bezpośrednim przygotowaniu startowym (BPS). W pływaniu rozwijanie specyficznych właściwości pływackich, m.in. wytrzymałości specjalnej (m.in. szybkościowej, siłowej czy trening rozkładu tempa na określonym dystansie) odbywa się w trzecim zakresie intensywności (tlenowo-beztlenowym). Wyniki niniejszych badań wykazały, że w tym zakresie intensywności badani pływacy zrealizowali 15

średnio ok. 19,4% (11,4% - faza odbudowy, 6,5% - faza intensyfikacji, 1,5% faza transformacji) całkowitej objętości treningu Bezpośredniego Przygotowania Startowego. Największą objętość treningu stanowiły obciążenia tlenowe z uwagi na specyfikę treningu pływackiego (znaczną część jednostki treningowej wypełnia rozgrzewka, część końcowa oraz luźne ćwiczenia pływackie występującymi między głównymi zadaniami realizowanymi z wyższą, często submaksymalną intensywnością). Wysiłki tlenowe miały na celu zwiększyć poziom wytrzymałości, stanowiąc podstawę do dalszego treningu specjalnego z wyższą intensywnością (również startową) - w fazie intensyfikacji. Zwiększenie obciążeń beztlenowych w fazie intensyfikacji z 10,5 km (1,8%) do 17,2 km (3,0%) w wyniku realizacji zadań treningowych o wyższej intensywności (metoda interwałowa intensywna) miało na celu podniesienie poziomu adaptacji zawodników do wysiłków startowych. Był to jeden z elementów uzyskania w kolejnej fazie (transformacji), poprzedzającej zawody główne, zjawiska superkomensacji. Taka koncepcja treningu potwierdza spostrzeżenia Costilla [20], który podaje, że gdy objętość obciążenia osiągnie maksymalny pułap to dalszą poprawę dyspozycji fizycznych można uzyskać jedynie poprzez zwiększenie intensywności pracy. Na potrzebę wprowadzania wysiłków z intensywnością startową zwracają uwagę Jeffrey i Bauerle [12]. Podają, że u pływaków o wysokim poziomie sportowym proces treningowy tylko wtedy jest skuteczny, jeśli są w nim systematycznie stosowane obciążenia z prędkość startową. Autorzy przytaczają szereg przykładów z pracy najlepszych trenerów na świecie, którzy często stosują obciążenia o wysokiej intensywności. I tak np. Denis Cotterell, trenujący wielokrotnego rekordzistę świata na długich dystansach Granta Hacketta wykorzystuje elementy szybkości startowej niemal na każdych zajęciach. Australijska pływaczka Leisel Jones, rekordzistka świata w stylu klasycznym, takie obciążenia wykonuje trzy razy w tygodniu. David Salo, jeden z czołowych trenerów pływania akademickiego w USA, wychowawca m.in. takich gwiazd pływania jak Amanta Beard czy Aaron Peirsol od 16

dawna jest zwolennikiem treningu o wysokiej intensywności ( high-intensity training ). Inny amerykański trener pływania, Jay Bener, twierdzi, że trening wg prędkości startowej może przynieść korzyść tym zawodnikom, którzy posiadają odpowiednie przygotowanie wytrzymałościowe, określając je mianem bazy tlenowej. Z drugiej jednak strony zdaniem Costilla i wsp. [21] pływak powinien realizować trening z intensywnością startową lub zbliżoną do niej nie częściej niż raz w tygodniu. Tworzenie optymalnych programów treningu wymaga uwzględnienia wielu czynników, wśród których ocena energetyki wysiłku pływaka i dobór odpowiedniego obciążenia staje się rzeczą nadrzędną, co podkreślają Toussaint i Hollander [22]. Istotne są tu relacje, które zachodzą pomiędzy różnymi rodzajami obciążeń (tlenowe-mieszane-beztlenowe) oraz wielkość ponoszonego kosztu energetycznego i sprawność funkcjonowania poszczególnych układów biorących udział w dostarczeniu energii pokrywającej ten koszt. Według autorów równowaga, pomiędzy energią wykorzystaną do realizacji konkretnych obciążeń i całkowitą energią pływaka możliwą do wytworzenia przez poszczególne układy, jest ważna w wyznaczaniu intensywności wysiłku pływaka (np. w prognozowaniu czasu pokonywania różnych dystansów w celu uzyskania odpowiedniej intensywności wysiłku). Możliwości energetyczne do wykonywania wysiłków tlenowych i beztlenowych można zwiększyć poprzez stosowanie obciążeń o różnym rodzaju i intensywności [22]. Potrzebę stosowania BPS przed zawodami głównymi i poszukiwania optymalnych rozwiązań w zakresie doboru obciążeń w tym cyklu potwierdzają wyniki sportowe. Większość badanych poprawiła swoje rezultaty (nawet do 2,5 s) w zawodach głównych, które poprzedził trening w cyklu BPS, stanowiący część rocznego cyklu przygotowań do Mistrzostw Europy. Wzrost poziomu sportowego w okresie 9-tygodni przed zawodami, pokazuje efekt skumulowanego treningu, wykorzystującego rezerwy zawodników w różnych aspektach przygotowania (w tym technicznego, motorycznego i psychicznego). Uzyskane w 17

wyniku przeprowadzonych badań informacje stają się pomocne w wyznaczaniu modelu treningu dla ostatniego cyklu przygotowań do zawodów głównych. Systematycznie poszukiwane coraz doskonalsze rozwiązania i modyfikacje (wynikające z obserwacji i analizy procesu treningu) mają na celu zwiększyć jego efektywność. WNIOSKI 1. Stwierdzono istotne różnice (p<0,001) między objętością pływania z wykorzystaniem podstawowych grup środków treningu (pływanie w koordynacji, ramionami i nogami) między kolejnymi fazami BPS. 2. Odnotowano istotne różnice w intensywności wysiłków między trzema fazami (odbudowy, intensyfikacji i transformacji) Bezpośredniego Przygotowania Startowego (BPS). Objętość pływania [km] z zadaną intensywnością ocenianą na podstawie stężenia mleczanu we krwi po wysiłku różniła się istotnie między każdą fazą BPS. Nie stwierdzono jedynie istotnych różnic w objętości pływania z intensywnością maksymalną (wysiłki sprinterskie) między fazami BPS. 3. W kolejnych fazach BPS wraz ze zbliżaniem się do zawodów głównych wzrastał udział obciążeń beztlenowych-kwasomlekowych (T 4 ), które odpowiadają specyfiką wyścigom pływackim, rozgrywanych na średnich dystansach, a w takich specjalizowali się badani pływacy. Największą objętość pływania w zakresie T 4 zawodnicy zrealizowali w fazie intensyfikacji BPS (3,0% całkowitej objętości treningu w BPS). 4. Całkowita objętość treningu [km] w grupie badanych pływaków wysokiej klasy zmniejszała się w kolejnych fazach BPS, podczas gdy wzrastała intensywność treningu. Zawodnicy w jednostce treningowej w fazie odbudowy pływali średnio ok. 6,5 km, w fazie intensyfikacji ok. 5 km, a w fazie transformacji ok. 3,5 km. 18

5. Zastosowane obciążenia treningowe (o przedstawionej wielkości i strukturze) przyczyniły się do uzyskania przez badanych najlepszych rezultatów w sezonie szkolenia podczas zawodów głównych. PIŚMIENNICTWO 1. Bompa T.O.: Theory and methodology of training the key to athletic performance. Toronto, 1989. 2. Płatonow, W.N., Trening wyczynowy w pływaniu, RCMSzKFiS, Warszawa 1997. 3. Płatonow, W.N., Sozański, H., red., Optymalizacja struktury treningu sportowego, RCMSzKFiS, Warszawa 1991. 4. Siewierski M.: Participation effectiveness versus participation policy of top swimmers. Monograph on participation workload optimization. (in:) Moloda Sportywna Nauka Ukrainy. L viv State University of Physical Culture. Lwów, 2007: 178. 5. Kielak, D., Bezpośrednie przygotowanie startowe oczekiwania i wątpliwości, Sport Wyczynowy, 2004, 3-4: 13-21. 6. Rakowski, M., Zmiany obciążeń treningowych młodych pływaków w okresie bezpośredniego przygotowania startowego. Sport Wyczynowy, 2005, 7-8: 30-34. 7. Sterkel, J., Long and short Range Planning (in:) D. Hannula, N. Thornton, eds., The Swim Coaching Bible, Human Kinetics, Champaign, 2001: 99-110. 8. Zhou M.: Training for the dashers of free-style: short periodic plan as well as adjustment and control. Chinese Sports Science and Technology 1991, 5: 20-24. 9. Colwin C.M.: Swimming into the 21 st century. Human Kinetics. Champaign, 1992. 10. Sozański, H, Koch, R., Sikorki, R., Wojcieszak, I., Bezpośrednie przygotowanie startowe a prawidłowości budowania formy sportowej, Sport Wyczynowy, 1987, 2-3: 7-18. 19

11. Sozański, H., Śledziewski, D., red., Obciążenia treningowe. Dokumentowanie i opracowywanie danych, RCMSzKFiS, Warszawa 1995. 12. Jeffrey J., Bauerle J.: Benefits of balanced training. Swimming Technique 2004, 41: 10. 13. Pęczak-Graczyk, A., Efektywność zastosowanych środków treningowych w przygotowaniu do zawodów w pływaniu na poziomie mistrzowskim, Rozprawa doktorska, AWFiS, Gdańsk 2007. 14. Białecki R., Siewierski M., Słomiński P., Dudkowski R.: Wielkość i struktura obciążeń treningowych zawodniczki O. J. w dwóch BPS-ach do ME (2002) i MŚ (2005). Kultura Fizyczna 2007, 7-8: 16-19. 15. Sozański, H., red., Podstawy teorii treningu sportowego, COS, Warszawa 1999. 16. Leonard J.: Tailoring your approach to specific competition level. (in:) Colwin C.M. Breakthrough swimming. Human Kintetics. Champaign, 2002. 17. Maglischo E.W.: Swimming fastest. Human Kinetics. Champaign, 2003. 18. Costill D.L., Maglischo E.W., Richardson A.B.: Swimming. Oxford Blackwell Scientific Publication. London, Edinburgh, Boston, Melbourne, Paris, Berlin, Vienna, 1992. 19. Siewierski M.: Skuteczność startowa pływaków najwyższej klasy a liczba startów w makrocyklu rocznym. Sport Wyczynowy, 2007, 1-3: 26-37. 20. Costill D.L.: Effects of repeated days of intensified training on muscle glycogen and swimming performance. Medicine and Science in Sports and Exercise 1998, 20: 249-254. 21. Costill D.L., King D.S., Holdren A., Haregreaves M..: Swimming speed vs. swimming power. Swimming Technique 1983, 20: 20-22. 22. Toussaint H. M., Hollander A.P.: Energrtics of Competitive Swimming: Implications for training Programmes. Sport Medicine, 1994, 18(6): 384-405. 20