Leszek Lewandowicz W 30-LECIE CENTRALNEGO ARCHIWUM WOJSKOWEGO Działalność Centralnego Archiwum Wojskowego na przestrzeni minionych trzydziestu lat, jego rozwój, osiągnięcia i trudności kształtowały się różnie zależnie od wielu zjawisk. Ten warsztat pracy historyka, jakim są archiwa, a wśród nich odgrywające nie poślednią rolę archiwa wojskowe, powinien być tak zorganizowany, aby udostępnianie akt lub dotarcie badacza do interesującego materiału źródłowego nie sprawiało większego kłopotu. Muszą tu być jednak spełnione pewne warunki, które umożliwią archiwum realizację tych zadań. Głównie chodzi o zabezpieczenie w odpowiednie siły i środki, którymi każde archiwum, zależnie od wielkości posiadanych zasobów aktowych, winno dysponować. Do podstawowych czynników mających wpływ na wyniki pracy każdego archiwum, ą w związku z tym wpływających na ocenę jego działania należy zaliczyć: miejsce archiwum w układzie organizacyjnym danego resortu, zakładu czy instytucji (im szerszy zakres obowiązków instytucji tym wyższy winien być stopień podporządkowania archiwum); warunki lokalowe a więc odpowiednie pomieszczenia na akta; pracownie wraz z odpowiednimi urządzeniami technicznymi; pomieszczenia dla pracowników własnych jak i dla osób postronnych korzystających z akt (pracownie naukowe); introligatornie i fotolaboratorium oraz pomieszczenia i urządzenia dla powielania akt 1. 1 Tak istotne sprawy funkcji archiwów oraz ich zadań szerzej omawiają: M. B i e l i ń s k a, Współczesne zadania archiwów, [w:] Pamiętnik X Powszechnego Zjazdu Historyków w Lublinie. Referaty
Istotne znaczenie odgrywa kadra pracowników, jej ilość w stosunku do zasobu aktowego archiwum, kwalifikacje fachowe i osobiste zaangażowanie w pracy archiwalnej 2. Natomiast na miejsce i rolę archiwum w układzie danego resortu czy instytucji, na wielkość pomieszczeń i stan etatowy kadry pracowniczej archiwum wpływają takie czynniki, jak: wielkość zasobu aktowego, którym dysponuje archiwum w chwili jego organizacji oraz przewidywane roczne zwiększanie tego zasobu; stopień uporządkowania i opracowania archiwalnego tego zasobu, a więc ilość i jakość sporządzonych dotychczas pomocy archiwalnych (inwentarze kartkowe i ciągłe, indeksy, skorowidze, katalogi tematyczne, przewodniki po zespołach, kartoteki rzeczowe i imienne itp.); stan fizyczny akt, których udostępnianie jest rzeczą konieczną. Biorąc pod uwagę te wszystkie elementy można dopiero właściwie określić, czy osiągnięcia danego archiwum są adekwatne do sił i środków, jakie mu przydzielono na przestrzeni lat. * Droga rozwojowa CAW w okresie 30 lat przebiegała równolegle z umacnianiem się ludowej obronności. Zmiany zachodzące w kraju w minionych latach miały też swe odbicie na gruncie funkcjonowania archiwów. Łączyły się z tym głównie problemy dotyczące zasady proweniencji; wiele zespołów akt uległo rozbiciu. Niektóre akta wojskowe znalazły się w posiadaniu innych archiwów. Dopiero po dłuższym okresie część z nich powróciła na swe właściwe miejsce, tj. do CAW. Na pewno nie ustrzeżono się wówczas i przed stratami bezpowrotnymi. Zachodzące zmiany miały też i pewien wpływ na sprawy organizacyjne i magazynowanie akt. Trudności lokalowe, które w ostatnich latach zostały poważnie złagodzone, utrudniały pracę CAW przez wiele lat. Pomoc okazywana w tym okresie przez przełożonych cz. 2. Warszawa 1968, s. 344 i nast. oraz cz. 4, Warszawa 1971, s. 456 489 (dyskusja); L. C h a j n, Rola i zadania państwowej służby archiwalnej w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Archeion nr 56, 1971, s. 17 23. 2 Warto wspomnieć, że ostatnio tym sprawom poświęca się szczególnie wiele uwagi. Por.: K. B i e l e c k i, Niektóre problemy kierowniczej kadry archiwów terenowych w Polsce w latach 1950 1970, Archiwista nr 2 (29), 1972, s. 1 18; A. T o m c z a k, Problemy zatrudnienia wg projektu wzorcowej ustawy archiwalnej UNESCO, tamże nr 2 (33), 1973, s. 1 4; tegoż. Zmiany w programie kształcenia archiwistów na uniwersytetach w Polsce, tamże nr 1 (36), 1974, s. 25 31.
pozwoliła instytucji przezwyciężyć wiele trudności i nadać właściwy rytm pracy archiwalnej. Okres minionego 30-lecia można podzielić na dwa podokresy, które decydowały o pracy i rozwoju służby archiwalnej w wojsku. Pierwszy bierze swój początek w sierpniu 1945 roku, kiedy to po wyzwoleniu całej Polski spod okupacji hitlerowskiej utworzone zostało Centralne Archiwum Wojskowe w Gdańsku-Oliwie, a kończy się z chwilą jego likwidacji w 1950 roku. Drugi zapoczątkowany został utworzeniem zreorganizowanego Centralnego Archiwum Wojskowego w Warszawie w 1951 roku i trwa po dzień dzisiejszy 3. Podstawę wojskowych zbiorów archiwalnych stanowiły materiały archiwalne wytworzone do 1939 roku, które w ilości ponad 10 tys. mb. odnalezione zostały w 1945 roku w Gdańsku-Oliwie, po wyzwoleniu Wybrzeża. Gromadzenie tych materiałów na Wybrzeżu rozpoczął okupant jeszcze w 1939 roku Już w początkach 1940 roku było tam ponad 60 wagonów kolejowych z polskimi aktami wojskowymi. O zespołach tych akt, ich stanie fizycznym i wartości historycznej pisano już wiele, dlatego nie ma potrzeby szersze ich omawianie 4. Warto natomiast z okazji 30-lecia CAW i 36 rocznicy napaści hitlerowskiej na Polskę wspomnieć o innym zagadnieniu, a mianowicie czym kierowały się wojskowe władze niemieckie wywożąc polskie akta wojskowe z Warszawy i innych miast do Gdańska-Oliwy. Względy zabezpieczenia archiwaliów polskich przed ich ewentualnym zniszczeniem, jakiemu uległy później wszystkie archiwa warszawskie w czasie powstania warszawskiego w 1944 roku, nie mogą mieć żadnego uzasadnienia. Znany jest przecież stosunek okupanta do pamiątek kultury podbitych narodów. Prawdopodobnie decydującym momentem było to, że uważali oni, iż na terenie Rzeszy będą one bezpieczniejsze aniżeli na terenie tzw. Generalnego Gubernatorstwa. Władze hitlerowskie szybko zorientowały się o wartości tych akt, które w rezultacie stanowiły szczególny przedmiot zainteresowania 3 Sprawy te były już szerzej omawiane. Por. L. L e w a n d o w i c z, Początkowy okres kształtowania zasobu aktowego Centralnego Archiwum Wojskowego po zakończeniu wojny w roku 1945, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 3, 1971, s. 5 17. 4 Informacje o archiwaliach okresu międzywojennego znajdzie czytelnik na łamach naszego Biuletynu. Ponadto: B. W o s z c z y ń s k i, Wojskowe archiwalia w kraju, [w:] Historia wojskowości polskiej. Wybrane zagadnienia. Warszawa 1972, s. 770 789; tegoż, Źródła do historii Wojska Polskiego w Centralnym Archiwum Wojskowym, Żołnierz Wolności nr 109, 1973.
Wehrmachtu i gestapo. Wśród około 15 tys. mb polskich akt wojskowych, jakie zgromadził okupant w Gdańsku-Oliwie, znajdowały się również materiały Oddziału II Sztabu Głównego, Oddziału II Straży Granicznej, Szefostwa Wywiadu Korpusu Ochrony Pogranicza, Dowództwa Żandarmerii Wojskowej, Państwowego Urzędu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego, Junackich Hufców Pracy, Związku Harcerstwa Polskiego, Związku Strzeleckiego, akta powstań wielkopolskiego i śląskich oraz teczki personalne oficerów, podoficerów zawodowych i rezerwy. Właśnie te materiały stanowiły zasadniczy przedmiot zainteresowania wojskowych i politycznych władz hitlerowskich; nad nimi w zasadzie skupiała się praca składu personalnego specjalnie dobranego pod względem politycznym. W oparciu o te przedwojenne akta gestapo ustalało niezbędne dane oraz adresy interesujących ich osób. Pozostawienie przez polskie władze wojskowe bogatej dokumentacji personalnej było niewątpliwie zaskoczeniem dla samych Niemców. Właśnie o tymfakcie wspomina w swoich pamiętnikach szef zagranicznego wywiadu i kontrwywiadu politycznego hitlerowskich Niemiec, który stał na czele VI Departamentu Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy. (RSHA), SS Brigadenfuhrer i generał-major Waffen SS Walter Schellenberg 5. Był on jednym z pierwszych wyższych oficerów SS, którzy przybyli do Warszawy po jej kapitulacji. W swym pamiętniku 6 z okresu kampanii wrześniowej w 1939 roku w Polsce, pisze on m.in.: Czas do przybycia Hitlera do Warszawy wykorzystałem do zabezpieczenia pozostawionych materiałów polskiego wywiadu. Wbrew oczekiwaniom znaleźliśmy prawie całą kartotekę polskiej sieci wywiadowczej [...]. Po powrocie do Berlina przystąpiłem do opracowania i wykorzystania tej kartoteki. Na podstawie tych materiałów okazało się, że wywiad polski miał w Niemczech około 430 agentów; większość z nich aresztowaliśmy i oddaliśmy pod sąd. O jednym z nich, Polaku mieszkającym wówczas w 5 Walter Schellenberg (1910 1952) w 1949 roku skazany został przez Międzynarodowy Trybunał na 6 lat więzienia- Zwolniony już w 1950 roku, zmarł we Włoszech. 6 Pamiętniki te zostały wydane po jego śmierci najpierw w języku angielskim The Schellenberg Memoirs, a następnie w języku niemieckim Memoiren. Własnoręczne zapiski Schellenberga znajdują się w monachijskim Instytucie Historii Współczesnej (Münchener Institut für Zeitgeschichte). Fragmenty tych pamiętników drukował. Express Wieczorny w Warszawie w kilku kolejnych numerach w końcu 1973 roku (odcinek pierwszy ukazał się 10.12.1973 roku).
Dortmundzie, Schellenberg pisze obszerniej, choć nie podaje jego nazwiska. Polaków został skazany na śmierć; Schellenberg usiłował z niego coś wydobyć, ale bezskutecznie. Gdy po raz ostatni z nim rozmawiałem pisze Schellenberg powiedział mi:»no cóż, nie wiadomo jeszcze jaki będzie kiedyś pana koniec«7. Niemieckie władze wojskowe interesowała natomiast inna grupa materiałów. Chodziło im głównie o akta pozostałych oddziałów Sztabu Głównego, Generalnego, Inspektoratu Sił Zbrojnych i Wytwórni Uzbrojenia. Wiele wartościowych dokumentów wyłączono i od razu przekazano do odpowiednich komórek wojskowych lub też tłumaczono je na miejscu w Gdańsku-Oliwie i w tej formie przesyłano, zainteresowanym 8. * Nie wszystkie akta zgromadzone podczas okupacji w Gdańsku-Oliwie zachowały się dla historii. Część zdążyli Niemcy wywieźć w głąb Rzeszy, około 5 tys. mb spłonęło w ostatniej fazie walk na Wybrzeżu 9. Na bazie pozostałych akt przejętych przez władze polskie utworzone zostało w sierpniu 1945 roku Centralne Archiwum Wojskowe, które podporządkowano Głównemu Zarządowi Polityczno- Wychowawczemu WP. Od tego momentu zapoczątkowany został okres rozwoju wojskowej służby archiwalnej. Były to lata, w których archiwistyka polska miała do spełnienia poważne i jakże trudne zadania. Należało ratować, przed dalszym zniszczeniem, rozproszone materiały źródłowe, zabezpieczyć je i szybko włączyć do obiegu naukowego. Pracownicy CAW już w początkowym okresie przystąpili do zabezpieczenia i ochrony od zniszczenia cennych akt o. wartości historycznej, 7 Por.; W pociągu specjalnym. Z pamiętników szefa hitlerowskiego kontrwywiadu. Opracował i do druku podał St. W a n a d, Express Wieczorny nr 292 z 10.12.1973 roku. W świetle zachowanych akt sprawozdawczych można sądzić, że dokumentacja wytworzona przez polskie komórki wywiadowcze nie była zgromadzona w przedwojennym Archiwum Wojskowym przed wybuchem wojny we wrześniu 1939 roku. 8 Ślady tych tłumaczeń zachowały się w zbiorach Centralnego Archiwum Wojskowego, o czym pisze L. T e t e r, Losy archiwaliów wojskowych okresu międzywojennego. Wybrane zagadnienia z teorii i praktyki wojskowej służby archiwalnej. Warszawa 1967, s. 157. Ponadto; L. L e w a n d o w i c z, Do czego służyły hitlerowcom polskie archiwa wojskowe, Żołnierz Wolności nr 274, 1969. 9 Szersze omówienie dziejów polskich archiwaliów wojskowych w czacie okupacji 1939 1945 znajduje się w artykule opublikowanym na łamach Wojskowego Przeglądu Historycznego nr 2, 1972, s. 476 481. Por. też: M. S e r e j s k i, Ze wspomnień o Wojskowym Biurze Historycznym wrzesień i październik 1939, [w:] Walka o dobra kultury. Warszawa 1939 1945, t. 1, Warszawa 1970, s. 462 467.
wytworzonych w okresie międzywojennym. Równocześnie zaistniała potrzeba zorganizowania sieci archiwów wojskowych na terenie kraju, zabezpieczających akta wytworzone przez ludowe Wojsko Polskie. Należało też właściwie uregulować problemy normatywne. Już wówczas opracowano tymczasowe wytyczne w sprawie postępowania z wojskowymi materiałami archiwalnymi. Wydane zostały również instrukcje, omawiające metody gromadzenia i zabezpieczania akt, w kancelariach jednostek wojskowych. Szczególną wagę przywiązuje się do akt przedstawiających przebieg działań wojennych w latach 1939 1945. Zakończenie wojny stworzyło warunki do właściwego przygotowania akt wytworzonych przez jednostki oraz instytucje wojskowe w okresie 1943 1945 i przekazania ich do archiwum. Wydawane zarządzenia i rozkazy regulowały sposób postępowania z archiwaliami. Jednostkom wojskowym polecono przekazać do CAW wszystkie akta zbędne w bieżących pracach. Ponadto przystąpiono do przyjmowania akt od tych instytucji i jednostek, które zostały zlikwidowane w okresie przechodzenia wojska na stopę pokojową. Już w początkowym okresie istnienia Centralne Archiwum Wojskowe zabezpieczyło, oprócz akt okresu międzywojennego przejętych w Gdańsku-Oliwie, ponad 250 zespołów akt dowództw, instytucji i jednostek wojskowych LWP. Ogólna liczba jednostek archiwalnych tych zespołów wynosiła około 15 tys. (prawie 300 mb akt) 10. Pozostawione przez okupanta polskie archiwalia wojskowe wymagały szczególnej opieki, tak samo zresztą jak i akta ludowego Wojska Polskiego, które nie były w najlepszym stanie. Częste przenoszenie ich z miejsca na miejsce w czasie działań wojennych, pozostawiało po sobie ślady. Pomimo jednak wielu trudności, skromnego liczebnie i niewykwalifikowanego kolektywu pracowników, podjęto od początku istnienia CAW podstawowe czynności archiwalne, tworząc pierwsze pomoce ewidencyjne. W tych trudnych dla archiwistyki wojskowej początkowych latach (1945 1951) nie uniknięto i omyłek. Wiele zespołów akt proweniencji wojskowej z okresu międzywojennego przydzielono do innych archiwów państwowych. W wyniku 10 Szczegółowe informacje o przejętych wówczas zespołach akt znalazły swoje odbicie w innym artykule: L. L e w a n d o w i c z, Organizacja i działalność Centralnego Archiwum Wojskowego, Archeion nr 31, 1959, s. 65 81. Ponadto: O Centralnym Archiwum Wojskowym słów kilka, Archiwista nr 1 (36), 1974, s. 17 24.
tych decyzji zostały one rozproszone. Zapoczątkowane w Gdańsku-Oliwie prace nabrały pełnego rozmachu dopiero po przeniesieniu Centralnego Archiwum Wojskowego w roku 1951 do Warszawy i podporządkowania go szefowi Sztabu Generalnego. W następnych latach (1952 1956) przejęto dalsze akta wytworzone przez jednostki ludowego WP; włączono też do właściwych zespołów odnalezione dodatkowo archiwalia przedwojenne. W latach 1957 1959 zasób aktowy CAW powiększył się o poważną ilość zespołów akt zwróconych przez inne archiwa, w których znalazły się one w wyniku niewłaściwych decyzji podjętych w latach poprzednich. Powiększona została też liczba pracowników z odpowiednimi kwalifikacjami, co miało poważny wpływ na dalszy postęp w działalności podstawowej archiwum. Dzisiaj, po trzydziestu latach wytężonej pracy, prawie cały zasób Centralnego Archiwum Wojskowego obejmujący akta od 1914 roku i wynoszący ponad 13.700 mb akt doprowadzony został do właściwego stanu, umożliwiającego korzystanie z różnorodnych materiałów, na które składa się: ponad 4 tys. mb akt z lat 1914 1939, 7 mb dotyczących wojny obronnej w 1939 roku, ponad 250 mb akt polskich jednostek wojskowych walczących na Zachodzie w lalach 1940 1945, około 6 mb akt polskich organizacji podziemnych z okresu okupacji hitlerowskiej (GL, AL, BCh, AK), około 9 tys. mb akt ludowego Wojska Polskiego, około 200 mb akt obcych różnego pochodzenia, ponad 8 tys. egz. map wojskowych z okresu międzywojennego i ludowego WP, ponad 60 tys. zdjęć wojskowych :z okresu międzywojennego, około 100 tys. zdjęć armii obcych -z okresu drugiej wojny światowej, ponad 5 tys. zdjęć z okresu okupacji hitlerowskiej, około 20 m klisz (szkło) okresu międzywojennego. Dział regulaminów i kolekcji rozkazów wynosi ponad 280 mb (100 mb z lat 1918 1939, ponad 170 mb LWP oraz 17 mb armii obcych), dział czasopism i prasy wojskowej zamyka się w granicach 50 mb. Do wszystkich materiałów archiwalnych opracowano wiele różnego rodzaju pomocy naukowych umożliwiających dotarcie do nich. Sporządzono więc setki inwentarzy kartkowych i ciągłych dla akt okresu międzywojennego oraz inwentarze drukowane ciągłe dla 525 i maszynowe dla 182 zespołów akt ludowego Wojska Polskiego wytworzonych w latach 1943 1945. Ilość różnych kart pomocniczych
sporządzonych przez pracowników CAW do wszystkich materiałów o charakterze ewidencyjno-personalnym osiągnęła cyfrę ponad milion trzysta tysięcy. Rozwinięta została forma zabezpieczania archiwaliów poprzez mikrofilmowanie i zabiegi introligatorskie. Z bazy źródłowej CAW korzystają badacze wojskowi i cywilni; przez pracownię naukową instytucji przewinęło się kilkanaście tysięcy osób, które podejmowały różne prace badawcze dotyczące rozwoju i działalności polskich sił zbrojnych oraz zagadnień natury politycznej, społecznej czy gospodarczej. Wojskowe materiały archiwalne służą również pomocą w pracy dydaktycznej, politycznowychowawczej, przy odtwarzaniu struktury wojska okresu międzywojennego, działań we wrześniu 1939 roku i szlaku bojowego Ludowego Wojska Polskiego; wykorzystywane są też przy urządzaniu sal historii jednostek uczestniczących w wojnie 1943 1945 oraz dla zobrazowania udziału wojska w pracy pokojowej kraju. Akta proweniencji wojskowej służą również pomocą przy odtwarzaniu dziejów kształtowania się władzy ludowej w Polsce w pierwszych latach powojennych 1945 1948. Źródła wojskowe prezentowane są też za pomocą artykułów ogłaszanych na łamach różnych czasopism historycznych i archiwalnych. Ponadto organizowane są wystawy i pokazy umożliwiające bliższe zapoznanie się z nagromadzonym zasobem aktowym instytucji. Przy współdziałaniu z innymi placówkami naukowymi, głównie Wojskowym Instytutem Historycznym, wydano drukiem kilka tomów wybranych materiałów źródłowych. Należy wspomnieć jeszcze o innej niezwykle ważnej roli, jaką spełnia Centralne Archiwum Wojskowe w stosunku do obywateli kraju. Chodzi tu o wydawanie zaświadczeń o pełnieniu służby wojskowej lub pracy cywilnej w wojsku. Na przestrzeni 30-lecia do CAW wpłynęło kilkaset tysięcy tego rodzaju spraw. Istotne znaczenie ma fakt, że ilość napływających podań stale powiększa się dochodząc ostatnio do około 25 tysięcy w skali rocznej. * Osiągnięcia Centralnego Archiwum Wojskowego w okresie 30-lecia
dokonane zostały wysiłkiem całego kolektywu pracowników tej instytucji. Rozwijając swą działalność placówka nasza korzysta zawsze z doświadczeń państwowej służby archiwalnej, której metody pracy przystosowywane są jednak do specyfiki zasobu aktowego proweniencji wojskowej. Dorobek instytucji jest poważny, ale wiele jeszcze zostało do zrobienia. Stale poprawiające się warunki lokalowe i materialne, wyższy poziom i kwalifikacje pracowników wszystko to rokuje nadzieję, że każdy następny rok pracy CAW, będzie przynosił nowe osiągnięcia.