i przeżyć związanych z pracą na przykładzie pielęgniarek

Jachimowicz-Wołoszynek Probl Hig Epidemiol 2011, D i 92(4): wsp. Analiza 725-732zachowań i przeżyć związanych z pracą na przykładzie pielęgniarek 725 Analiza zachowań i przeżyć związanych z pracą na przykładzie pielęgniarek Analysis of work-related behaviors and experiences on the example of nurses Dorota Jachimowicz-Wołoszynek 1/, Mirosława Jakubowska 2/, Małgorzata Leźnicka 1/ 1/ Zakład Organizacji i Zarządzania w Ochronie Zdrowia, Katedra Zdrowia Publicznego, Collegium Medicum w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 2/ Studenckie Koło Naukowe Organizacji i Zarządzania w Ochronie Zdrowia przy Zakładzie Organizacji i Zarządzania w Ochronie Zdrowia Wydziału Nauk o Zdrowiu Collegium Medicum w Bydgoszczy, Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu Wprowadzenie. Wypalenie zawodowe jest jedną ze specyficznych reakcji organizmu na ciągły stres w pracy zawodowej. Zawód pielęgniarki należy do grupy profesji obciążonych wysokim ryzykiem wystąpienia zjawiska wypalenia zawodowego. Cel. Analiza nasilenia obszarów zachowań i przeżyć związanych z pracą badanego personelu pielęgniarskiego oraz wskazanie grupy pielęgniarek najbardziej zagrożonych wypaleniem zawodowym. Materiał i metoda. Grupę badaną stanowiło 106 pielęgniarek. Badaną grupę zróżnicowano ze względu na miejsce pracy. W pracy wykorzystano Kwestionariusz do badania indywidualnych wzorców zachowań i przeżyć związanych z pracą AVEM. Wyniki. Badane pielęgniarki, w zakresie zaangażowania zawodowego, charakteryzują się niskim poczuciem subiektywnego znaczenia pracy, dążeniem do perfekcji oraz rezygnacją w sytuacji porażki, średnia 16,08 pkt. W zakresie emocjonalnego stosunku do pracy badane pielęgniarki mają poczucie, że w wykonywanym zawodzie nie można odnieść sukcesu. W badanej próbie dominują osoby zaliczone do grup ryzyka, tj. typ A nadmiernie obciążony i typu B cechujący się wypaleniem zawodowym. Wnioski. Wśród badanego personelu pielęgniarskiego dominują osoby zaliczone do grupy ryzyka A i B. Miejsce pracy istotnie wpływa na występowanie określonych typów zachowań. Pielęgniarek prezentujących wypalony typ zachowania (typ B) jest dwukrotnie więcej w oddziałach zachowawczych, niż w oddziałach innych. Grupa badanych pielęgniarek różni się w wartościach średnich ocen poszczególnych skal kwestionariusza w zakresie dwóch, spośród trzech sfer osobowości (zaangażowania zawodowego i emocjonalnego stosunku do pracy). Słowa kluczowe: wypalenie zawodowe, wzorzec zachowań i przeżyć związanych z pracą, pielęgniarka, AVEM Introduction. Occupational burnout is one of the body s specific reactions to continuous work-related stress. Nursing belongs to the group of professions of high risk of the occupational burnout syndrome. Aim. To analyze the intensity of behaviors and work-related experiences among the studied nursing personnel and to identify the group of nurses at the highest risk of the burnout syndrome. Materials & method. The study group consisted of 106 nurses. The studied group was differentiated according to the place of work. An AVEM questionnaire, for the investigation of individual patterns of behavior and experiences related to work was used in this study. Result. In the area of professional commitment, the surveyed nurses were characterized by a low sense of subjective meaning of work, striving for perfection and resignation in the situation of failure (average: 16,08 points). In relation to the emotional attitude to work, the surveyed nurses felt that it was impossible to succeed in the performed profession. The studied sample is dominated by nurses assigned to the risk groups: type A overloaded and type B characterized by the burnout syndrome. Conclusions. Among the studied nursing personnel there are mostly nurses assigned for the risk groups A and B. The workplace has a significant impact on the occurrence of certain types of behavior. The nurses manifesting the burnout syndrome are twice as numerous in conservative wards than in other wards. The group of surveyed nurses differs in averages values of evaluation of particular scales of the questionnaire in two out of three spheres of personality (professional involvement and emotional commitment to work). Key words: occupational burnout syndrome, pattern of work-related behaviors and experiences, a nurse, AVEM Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 725-732 www.phie.pl Nadesłano: 20.05.2011 Zakwalifikowano do druku: 05.08.2011 Adres do korespondencji / Address for correspondence Dorota Jachimowicz-Wołoszynek ul. Sandomierska 16, 85-830 Bydgoszcz tel./fax 52 582 4152 e-mail: dwoloszynek@cm.umk.pl Wstęp Definicją operacyjną, najszerzej stosowaną w badaniach nad wypaleniem zawodowym, jest trójskładnikowy model opracowany przez Susan Jackson i Christinę Maslach obejmujący: wyczerpanie emocjonalne, depersonalizację oraz obniżone poczucie dokonań osobistych. Wyczerpanie emocjonalne odnosi się do poczucia danej osoby, że jest nadmiernie obciążona emocjonalnie, a jej zasoby emocji zostały w znacznym stopniu uszczuplone. Depersonalizacja dotyczy nega-

726 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 725-732 tywnego, bezdusznego lub zbyt obojętnego reagowania na innych ludzi, którzy zwykle są odbiorcami usług danej osoby lub przedmiotem opieki z jej strony. Obniżone poczucie dokonań osobistych odnosi się do spadku poczucia własnych kompetencji i sukcesów w pracy [1]. Według Freudenbergera i Richelsona wypalenie jest stanem zmęczenia czy frustracji wynikającym z poświęcenia się jakiejś sprawie, sposobowi życia lub związkowi, które nie przyniosły oczekiwanych efektów [2]. Zespół ten dotyczy jedynie tych zawodów, których istotą jest praca z ludźmi, a więc lekarzy, pielęgniarek, pedagogów, psychologów i prawników, czyli tych grup zawodowych, których istotą są bliskie i częste kontakty z ludźmi oraz niesienie im pomocy. Specyfika zawodów medycznych, wynikająca z ich charakterystycznej organizacji i warunków wykonywania, oraz stres towarzyszący pracy polegającej na bliskim kontakcie z osobą chorą, w zderzeniu z zarobkami niepozwalającymi na niezależność finansową oraz wywołującymi brak poczucia bezpieczeństwa, przy jednoczesnej niewielkiej możliwości awansu i rozwoju, powodują rozczarowanie i utratę wiary w słuszność idei [3, 4, 5, 6, 7]. Ciekawy opis procesu wypalenia proponują psychologowie z American Psychology Association, którzy wyróżniają w nim pięć charakterystycznych etapów, określając je obrazowo jako: 1. miesiąc miodowy (honeymoon) okres zauroczenia pracą i pełnej satysfakcji z osiągnięć zawodowych; dominują w nim energia, optymizm i entuzjazm, 2. przebudzenie (awaking) czas, w którym człowiek zauważa, że idealistyczna ocena pracy jest nierealistyczna, zaczyna pracować coraz więcej i desperacko stara się, by ten idealistyczny obraz nie uległ zburzeniu, 3. szorstkość (brownout) okres w którym realizacja zadań zawodowych wymaga w tym okresie coraz więcej wysiłku, pojawiają się kłopoty w kontaktach społecznych zarówno z kolegami w pracy, jak i z klientami, 4. wypalenie pełnoobjawowe (full scale burnout) okres w którym rozwija się pełne wyczerpanie fizyczne i psychiczne, pojawiają się stany depresyjne, poczucie pustki i samotności, chęć wyzwolenia się, ucieczki z pracy, 5. odradzanie się (phoenix phenomenon) to okres leczenia ran powstałych w wyniku wypalenia zawodowego [8]. Na pojawienie się zespołu wypalenia zawodowego narażone są przede wszystkim osoby zajmujące się pomaganiem innym, pracujące z ludźmi, jak lekarze, pielęgniarki, nauczyciele. Osobom tym zazwyczaj stawiane są wysokie wymagania moralne, wskazuje się na etos tych zawodów. Z wypaleniem zawodowym pielęgniarek związane są rozmaite stresory przynależne temu zawodowi, w tym: nadmierne obciążenie pracą, niewielkie wsparcie interpersonalne, konflikty z pracownikami administracyjnymi, lekarzami i innymi pielęgniarkami, konfrontacja ze śmiercią i umieraniem oraz emocjonalne wymagania pacjentów i ich rodzin [9]. Z kolei Ch. Maslach w swoich badaniach nad wypaleniem zawodowym pielęgniarek, wyodrębniła czynniki, które mogą sprzyjać wypaleniu, a mianowicie: spójność grupy, nawał pracy, stopień określenia zakresu obowiązków, udział w decyzjach, codzienny kontakt z chorobą, niepewność roli, niska możliwość kontrolowania otoczenia, wymóg stałej czujności, zhierarchizowany układ zależności zawodowej [8]. Cel badań Analiza nasilenia obszarów zachowań i przeżyć związanych z pracą oraz ocena przynależności badanych pielęgniarek do grupy, reprezentującej typ ryzyka B wypalonego. Badano również wpływ miejsca pracy na występowanie określonych typów zachowań. Materiał i metody Badania przeprowadzono w okresie marzec-czerwiec 2009 r. w Szpitalu Powiatowym im. Jana Pawła II w Trzciance. Badaniem objęto grupę 106 pielęgniarek reprezentujących różne oddziały, w wieku od 25 do 56 lat. Średnia wieku w badanej próbie była równa 40 lat z odchyleniem standardowym 7 lat. W analizie statystycznej ze względu na rodzaj miejsca pracy uwzględniono podział na trzy grupy. Pierwszą grupę (1) stanowiło 46 pielęgniarek (43% próby) pracujących na czterech oddziałach zachowawczych: pediatrycznym, noworodkowym, rehabilitacyjnym i internistycznokardiologicznym, drugą (2) stanowiło 41 pielęgniarek (39% próby), pracujących na oddziałach zabiegowych i ratunkowych: ginekologiczno-położniczym, chirurgicznym i szpitalnym oddziale ratunkowym, trzecią (3) stanowiło 19 pielęgniarek (18% próby) pracujących na bloku operacyjnym lub oddziale intensywnej opieki medycznej. Średnia długość stażu wynosiła 18 lat. W badaniach jako metodę badawczą zastosowano sondaż diagnostyczny. Jako narzędzie badawcze wykorzystano kwestionariusz do badania indywidualnych wzorców zachowań i przeżyć związanych z pracą w skrócie AVEM (Arbeitsbesorgenes Verhaltens- und Erlebenmuster) opracowany w Instytucie Psychologii Uniwersytetu Poczdamskiego przez K. U. Schaarschmidta i A. W. Fischera. Korzystano z polskiej adaptacji testu opracowanej przez T. Rongińską i W. Gaidę z Uniwersytetu Zielonogórskiego. Dane opracowano za pomocą programu AVEM v. 4.6.4.0 oraz arkusza kalkulacyjnego Microsoft Excel. Kwestionariusz AVEM składa się z 66 twierdzeń. Badana osoba ocenia w pięciostopniowej skali trafność każdego z twierdzeń

Jachimowicz-Wołoszynek D i wsp. Analiza zachowań i przeżyć związanych z pracą na przykładzie pielęgniarek 727 w stosunku do własnych odczuć, doświadczeń i przeżyć. Skale kwestionariusza opisują trzy podstawowe sfery osobowości związane z pracą: zaangażowanie zawodowe, odporność psychiczną i strategie zwalczania sytuacji problemowych, emocjonalny stosunek do pracy. Poszczególne skale i badane sfery osobowości ilustruje zamieszczona poniżej tabela I. Konstelacja oddzielnych skal kwestionariusza wykazuje istnienie czterech względnie stałych typów zachowań i przeżyć związanych z pracą: typ G typ zdrowy, zaangażowany, zdolny do dystansowania się i ofensywnych strategii. Równowaga wewnętrzna oraz Tabela I. Skale i badane sfery osobowości Table I. Scales and studied personality spheres Zaangażowanie zawodowe Odporność psychiczna i strategie zwalczania sytuacji problemowych Emocjonalny stosunek do pracy 1. Subiektywne znaczenie pracy (BA) 2. Ambicje zawodowe (BE) 3. Gotowość do wydatków zaangażowanie się (VB) 4. Dążenie do perfekcji (PS) 5. Zdolność do dystansowania się (DF) 6. Tendencje do rezygnacji w sytuacji porażki (RT) 7. Ofensywna strategia (OP) 8. Wewnętrzny spokój I równowaga (IR) 9. Poczucie sukcesu (EE) 10. Zadowolenie z życia (LZ) Pozycja pracy w życiu osobistym Podstawową treścią mojego życia jest praca). Dążenie do awansu zawodowego W moim zawodzie chciałabym osiągnąć lepsze wyniki niż większość moich znajomych). Gotowość do poświęcenia swoich sił w wykonanie zadania zawodowego Pracuje do pełnego wyczerpania, jeśli tego wymagają okoliczności). Akcent na sumienność i jakość w wykonywaniu swoich obowiązków Moja praca zawsze musi być wykonana bezbłędnie i bez zarzutu). Umiejętność psychicznego odpoczynku od pracy Zapominam o pracy po jej zakończeniu). Skłonność do pogodzenia się z niepowodzeniem i łatwego wycofania się Jeśli nie osiągam sukcesu, łatwo wycofuję się). Aktywna i optymistyczna postawa wobec występujących i zadań Według mnie trudności są po to, aby je przezwyciężać). Doświadczenie psychicznej stabilności i wewnętrznej równowagi Trudno wyprowadzić mnie z równowagi). Zadowolenie z osiągnięć zawodowych Dotychczas w mojej pracy zawodowej osiągałam sukcesy). Zadowolenie z całokształtu życia z uwzględnieniem życia zawodowego Mogę być zadowolona z dotychczasowego mojego życia). Źródło: Rongińska T, Gaida WA. Strategie radzenia sobie z obciążeniem psychicznym w pracy zawodowej. Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2003: 11. zdolność do zachowania dystansu w stosunku do związanych z pracą sprawiają, iż ten typ zachowań jest interpretowany w teście, jako najbardziej pożądany ze względu na efektywność pracy i zachowanie zdrowia psychicznego; typ S typ oszczędnościowy, o przeciętnych ambicjach zawodowych i stosunkowo niskim poziomie motywacji, ale jednocześnie wyraźnej skłonności do dystansowania się wobec pracy. Charakterystyczny dla tego typu jest wysoki stopień zadowolenia z pracy nawet w sytuacji niskich lub przeciętnych osiągnięć; typ A typ ryzyka, nadmiernie obciążony, przypisujący pracy bardzo wysokie znaczenie subiektywne, o wyraźnej tendencji do wzmożonego zaangażowania w problemy kariery zawodowej, przy jednocześnie niskiej odporności psychicznej. Typ zachowań A jest znany w świadomości potocznej, jako pracoholik, człowiek uzależniony od pracy; typ B typ wypalony o bardzo niskim subiektywnym znaczeniu pracy, zmniejszonej odporności na stres przy jednocześnie ograniczonej zdolności do dystansowania się, tendencji do rezygnacji w sytuacjach trudnych, ekstremalnie niskich znaczeniach równowagi wewnętrznej. Do opisowej analizy wyników zastosowano tabele przedstawiające liczebność i odsetek odpowiedzi na poszczególne pytania kwestionariusza. Graficznie przedstawiono je w postaci wykresów kolumnowych grupowanych (histogramów). Prezentując wyniki dotyczące poszczególnych skal kwestionariusza wykorzystano wykres giełdowy, w którym wysokość prostokąta oznacza wartość średniej arytmetycznej z dokładnością wyznaczenia tej średniej (SE standard error) (średnia ± SE), zaś długość słupków wartość średnią ± SD (odchylenie standardowe). Jako miarę tendencji centralnej punktowej oceny poszczególnych skal przyjęto średnią arytmetyczną i odchylenie standardowe. W celu porównania wyników surowych skal kwestionariusza w grupach według zmiennych wykorzystano testy różnic między średnimi dla prób niezależnych: t-studenta (dla prób o wariancjach jednakowych) oraz Cochrana-Coxa (dla prób o różnych wariancjach). Analizę wariancji wykonano testem F (Fishera-Snedecora). Ocenę zależności rozkładu typów zachowań i przeżyć związanych z pracą od zmiennych niezależnych dokonano nieparametrycznym testem c 2. Istotną statystycznie zależność od wskaźników zmiennych niezależnych przyjęto wówczas, gdy odpowiadający otrzymanej statystyce poziom istotności p spełnia kryterium p<0,05. W przypadku, gdy 0,05<p<0,1 przyjęto istnienie zależności bliskiej istotności statystycznej. Dla warunku p>0,1 nie stwierdza się zależności istotnej statystycznie (ns not significant).

728 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 725-732 Wyniki Przeprowadzona analiza wykazała, iż w zakresie zaangażowania zawodowego badane pielęgniarki charakteryzują się niskim poczuciem subiektywnego znaczenia pracy (BA), średnia 14,63 pkt, wykonując swoje obowiązki zawodowe dążą do perfekcji (PS), średnia 24,83 pkt, mają tendencję do rezygnacji w sytuacji porażki (RT), średnia 16,08 pkt. oraz poczucie, że w wykonywanym zawodzie nie można odnieść sukcesu (EE), średnia 16,84 pkt. Rozkład uzyskanych wyników przedstawia rycina 1. średnia +/- S.D. 35 30 25 20 15 10 5 0 19,46 15,10 14,16 9,81 23,36 19,63 18,82 15,09 25,46 21,59 20,76 16,90 28,61 25,20 24,46 21,05 25,28 20,98 20,06 15,76 20,47 16,49 15,63 11,64 26,27 23,08 22,39 19,20 BA BE VB PS DF RT OP IR EE LZ SU Ryc. 1. Statystyki skal surowych dla całej próby Fig. 1. Statistics of raw scales for general group 24,68 20,73 19,88 15,92 21,64 17,31 16,37 12,04 24,33 23,07 20,49 19,66 19,40 18,60 15,82 14,93 W badanej próbie dominują osoby zaliczone do grup ryzyka A i B (62%), w tej grupie co trzecia osoba przejawia cechy typy ryzyka A, zaś każde dwie spośród trzech należą do typu ryzyka B, 17 pielęgniarek przejawia cechy typu G (16%), 22% badanych prezentuje typ S. Uzyskane wyniki ilustruje zamieszczona poniżej rycina 2. Badania wykazały, iż 44 badane pielęgniarki w całej grupie prezentują typ ryzyka B wypalany. Tabela zamieszczona poniżej ilustruje, miejsce zatrudnienia pielęgniarek reprezentujących typ B. % 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 16% 22% 21% 41% Typ G Typ S Typ ryzyka A Typ ryzyka B Ryc. 2. Rozkład typów zachowań i przeżyć związanych z pracą w całej badanej grupie Fig. 2. Types of work-related behaviors and experiences in general group Tabela II. Oddziały zatrudnienia osób z grupy ryzyka B Table II. Employment offices of risk group B liczebność procent oddziały zachowawcze (1) pediatryczny 4 9% noworodki 3 7% rehabilitacyjny 2 5% internistyczno-kardiologiczny 11 25% oddziały zabiegowe (2) ginekologiczny 5 11% chirurgiczny 8 18% SZOR 1 2% oddziały pozostałe (3) Oddział intensywnej opieki medycznej(oiom) 7 16% blok operacyjny 3 7% suma 44 100% Tabela II ilustruje uzyskane wyniki badań w zakresie poszczególnych skal w grupie ryzyka B wypalonych. Grupa ta charakteryzuje się niskim subiektywnym znaczeniem pracy (BA), średnia 13,20 pkt, niskim poczuciem sukcesu (EE), średnia 14,00 pkt i tendencją do rezygnacji w sytuacji porażki (RT), średnia 18,11 pkt. W obrębie dążenia do perfekcji (PS) respondentki uzyskały najwyższą średnią wartość, mianowicie 24,59 pkt., co świadczy o rzetelnym wykonywaniu obowiązków zawodowych. Analizie statystycznej poddano trzy grupy oddziałów zatrudnienia: oddziały zachowawcze (1), oddziały zabiegowe (2) oraz blok operacyjny i oddział intensywnej opieki medycznej (3). Tabela IV zawiera Tabela III. Statystyki skal surowych dla grupy ryzyka B Table III. Statistics of raw scales for risk group B Subiektywne znaczenie pracy średnia±se SD min mediana max rozstęp BA 13,20±0,51 3,41 7 13,00 22 15 Ambicje zawodowe BE 17,86±0,50 3,35 12 18,00 27 15 Gotowość do wydatków VB 20,68±0,57 3,77 14 20,00 29 15 Dążenie do perfekcji PS 24,59±0,51 3,37 16 24,00 30 14 Zdolność do dystansowania DF 19,64±0,57 3,77 11 20,00 30 19 się Tendencja do rezygnacji RT 18,11±0,49 3,24 11 18,00 28 17 w sytuacji porażki Ofensywna strategia OP 21,23±0,50 3,35 13 21,00 28 15 Wewnętrzny spokój IR 19,20±0,60 4,01 13 18,00 30 17 i równowaga Poczucie sukcesu EE 14,00±0,48 3,19 6 13,00 21 15 Zadowolenie z życia LZ 17,02±0,46 3,07 7 17,00 24 17 Poczucie wsparcia społecznego SU 16,59±0,54 3,58 10 17,00 23 13

Jachimowicz-Wołoszynek D i wsp. Analiza zachowań i przeżyć związanych z pracą na przykładzie pielęgniarek 729 statystyki skal surowych dla grupy oddziałów zachowawczych. Analiza danych wykazała, iż najwyższą średnią wartość punktową 23,80 wśród personelu pielęgniarskiego zatrudnionego w oddziałach zachowawczych otrzymano dla PS (dążenie do perfekcji) w zakresie zaangażowania zawodowego. Porównywalne średnie otrzymano dla BE (ambicje zawodowe), DF (zdolność do dystansowania się) i UB (gotowość do wydatków ). Najniższy wynik uzyskano dla BA (subiektywne znaczenie pracy), średnia 15,20 pkt. W zakresie odporności psychicznej najwyższą średnią uzyskano dla OP (ofensywna strategia ), średnia 22,30 pkt, w połączeniu z niską wartością RT (tendencje do rezygnacji w sytuacji porażki), średnia 15,83 pkt. W sferze emocjonalnego stosunku do pracy średnia wartość dla LZ (zadowolenie z życia) i SU (poczucie wsparcia społecznego) mieści się na porównywalnym poziomie. Kolejną analizowaną grupą respondentek stanowiły pielęgniarki pracujące w oddziałach zabiegowych (2). Tabela IV przedstawia statystyki skal surowych dla oddziałów zabiegowych. Wyniki otrzymane w obszarze zaangażowania zawodowego są najniższe dla BA (subiektywne znaczenie pracy), gdzie średnia wynosi 15,07 pkt. Najwyższy wynik uzyskano dla PS (dążenie do perfekcji), ze średnią 24,66 pkt. W sferze odporności psychicznej i strategii zwalczania sytuacji problemowych najniższą średnią punktową, bo 16,37 pkt otrzymano dla RT (tendencje do rezygnacji w sytuacji porażki). W obszarze emocjonalnego stosunku do pracy wyniki uzyskane dla LZ (zadowolenie z życia) Tabela IV. Statystyki skal surowych dla grupy 1 Table IV. Statistics of raw scales for group 1 Subiektywne znaczenie pracy średnia±se SD min mediana max rozstęp BA 15,20±0,72 4,87 6 15,00 29 23 Ambicje zawodowe BE 19,50±0,54 3,63 11 20,00 27 16 Gotowość do wydatków VB 19,91±0,54 3,64 12 20,00 30 18 Dążenie do perfekcji PS 23,80±0,55 3,73 11 24,00 30 19 Zdolność do dystansowania DF 19,39±0,74 5,04 6 19,00 30 24 się Tendencja do RT 15,83±0,72 4,85 6 16,50 28 22 rezygnacji w sytuacji porażki Ofensywna strategia OP 22,30±0,55 3,75 14 22,00 30 16 Wewnętrzny spokój IR 19,78±0,65 4,43 13 19,00 30 17 i równowaga Poczucie sukcesu EE 17,76±0,69 4,70 6 18,00 30 24 Zadowolenie z życia LZ 20,00±0,69 4,65 7 19,00 30 23 Poczucie wsparcia społecznego SU 19,00±0,52 3,55 10 20,00 26 16 i SU (poczucie wsparcia społecznego) są porównywalne i wynoszą odpowiednio 21,71 pkt i 20,00 pkt. Najniżej w tej sferze oceniono EE (poczucie sukcesu ): średnia 17,20 pkt. Tabela V. Statystyki skal surowych dla grupy 2 Table V. Statistics of raw scales for group 2 Subiektywne znaczenie pracy średnia±se SD min mediana max rozstęp BA 15,07±0,74 4,71 8 15,00 29 21 Ambicje zawodowe BE 20,00±0,68 4,34 12 20,00 30 18 Gotowość do wydatków VB 21,37±0,68 4,35 12 22,00 30 18 Dążenie do perfekcji PS 24,66±0,54 3,47 18 24,00 30 12 Zdolność do DF 21,27±0,68 4,34 13 20,00 30 17 dystansowania się Tendencja do RT 16,37±0,69 4,44 6 17,00 26 20 rezygnacji w sytuacji porażki Ofensywna strategia OP 22,95±0,56 3,56 13 23,00 30 17 Wewnętrzny spokój IR 20,85±0,64 4,08 12 20,00 30 18 i równowaga Poczucie sukcesu EE 17,20±0,71 4,56 11 17,00 30 19 Zadowolenie z życia LZ 20,71±0,62 3,96 13 20,00 30 17 Poczucie wsparcia społecznego SU 20,00±0,64 4,10 10 20,00 27 17 Statystyki skal surowych dla oddziałów z grupy 3. przedstawia tabela V. Z przeprowadzonej analizy wynika, iż pielęgniarki pracujące w OIT oraz bloku operacyjnym charakteryzuje niski poziom BA (subiektywne znaczenie pracy), średnia 12,32 pkt i EE (poczucie sukcesu ), średnia 13,84 pkt. Oznacza to, iż respondentki nie są zadowolone z osiągnięć zawodowych i negatywnie ustosunkowują się do pełnienia swych obowiązków. W badanej grupie najwyższy wynik uzyskano dla PS (dążenie do perfekcji) gdzie średnia wynosi 27,68 pkt, nieco niższy dla VB (zaangażowania się) i OP (ofensywna strategia ). Rycina 3 przedstawia analizę większościową dla typów zachowań i przeżyć związanych z pracą w grupach oddziałów zatrudnienia. Jak wynika z ryciny, w oddziałach zachowawczych (1) najliczniejszą grupę, bo aż 20 pielęgniarek stanowią osoby z typem ryzyka B (43%), dwie równoliczne grupy po 9 osób (20%) przejawiają typ ryzyka A i S, natomiast u 17% badanych istnieje ryzyko wypalenia (typ A). Wśród respondentek pracujących w oddziałach zabiegowych (2) 20% badanych prezentuje typ G zdrowy, najliczniejsza 14 osobowa grupa prezentuje wypalony typ zachowania (B), a 24% badanych typ A, natomiast osoby o typie oszczędnościowym (S) stanowią 22% próby. Wśród ankietowanych pielęgniarek zatrudnionych

730 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 725-732 procent w grupach oddziałów 60 50 40 30 20 10 0 o. zachowawcze o. zabiegowe o. inne 20% 20% 0% 26% 22% 20% 24% 21% 17% Ryc. 3. Typy zachowań i przeżyć związanych z pracą w poszczególnych grupach (1,2,3) Fig. 3. Types of work-related behaviors and experiences in different groups 1, 2, 3) 43% 34% Typ G Typ S Typ ryzyka A Typ ryzyka B 53% w oddziałach z grupy 3. nie ma osoby przejawiającej typ G, natomiast najliczniejszą grupę stanowią osoby (53%) prezentujące typ wypalony B, typ ryzyka A stwierdzono u 4 osób, zaś 26% ankietowanych stanowią osoby przejawiające typ oszczędnościowy. Analizując rozkład typów zachowań i przeżyć związanych z pracą w trzech grupach oddziałów zatrudnienia, zaobserwowano nieznaczne różnice między wynikami uzyskanymi dla pielęgniarek z oddziałów zachowawczych, zabiegowych i bloku operacyjnego oraz oddziału intensywnej opieki medycznej. Oddziały zachowawcze i zabiegowe różnią się odsetkiem osób o typie ryzyka B w pierwszej z grup jest on większy o 11% niż w drugiej. Największy odsetek osób o tym typie zachowań znalazł się w 3. grupie oddziałów (53%). Analiza testem c 2 wykazała, że nie są to różnice istotne statystycznie na przyjętym umownie krytycznym poziomie istotności p(c 2 )=0,05. Otrzymana wartość statystyki c 2 =5,65436 odpowiada poziomowi istotności p(c 2 )=0,463 znacznie przekraczającemu krytyczny poziom istotności. Test t-studenta posłużył do oceny szczegółowych różnic w wartościach średnich skal surowych w grupach uwzględnionych zmiennych. Tabela VII zawiera szczegółowe wyniki analizy testem t-studenta różnic w wartościach średnich skal surowych w grupach oddziałów zatrudnienia. Tabela VI. Statystyki skal surowych dla grupy 3 Table VI. Statistics of raw scales for group 3 Subiektywne znaczenie pracy średnia±se SD min mediana max rozstęp BA 12,32±1,03 4,50 7 12,00 26 19 Ambicje zawodowe BE 16,89±0,96 4,20 12 16,00 27 15 Gotowość do wydatków VB 23,84±1,03 4,48 15 25,00 29 14 Dążenie do perfekcji PS 27,68±0,75 3,25 21 29,00 30 9 Zdolność do dystansowania DF 21,63±1,05 4,59 15 21,00 30 15 się Tendencja do RT 15,95±0,75 3,26 8 17,00 21 13 rezygnacji w sytuacji porażki Ofensywna strategia OP 23,32±0,68 2,94 17 24,00 28 11 Wewnętrzny spokój IR 20,37±1,14 4,96 12 21,00 29 17 i równowaga Poczucie sukcesu EE 13,84±1,05 4,60 8 12,00 25 17 Zadowolenie z życia LZ 18,89±0,86 3,77 10 19,00 25 15 Poczucie wsparcia społecznego SU 16,84±1,04 4,52 10 16,00 24 14 Tabela VII. Statystyki t-studenta różnic w wartościach średnich skal surowych w grupach oddziałów zatrudnienia Table VII. t-student statistic of differences between raw scale average values in different employment groups (average ± SD) o. zachowawcze (1) o. zabiegowe (2) blok op. OIOM (3) poziom istotności p(t) poziom istotności p(t) poziom istotności p(t) (n=46) (n=41) (n=19) 1 2 2 3 1 3 Subiektywne znaczenie pracy BA 15,20±4,87 15,07±4,71 12,32±4,50 0,453 0,018** 0,015** Ambicje zawodowe BE 19,50±3,63 20,00±4,34 16,89±4,20 0,280 0,006** 0,007** Gotowość do wydatków VB 19,91±3,64 21,37±4,35 23,84±4,48 0,047** 0,023** 0,000** Dążenie do perfekcji PS 23,80±3,73 24,66±3,47 27,68±3,25 0,137 0,001** 0,000** Zdolność do dystansowania się DF 19,39±5,04 21,27±4,34 21,63±4,59 0,034** 0,384 0,050** Tendencja do rezygnacji w sytuacji RT 15,83±4,85 16,37±4,44 15,95±3,26 0,296 0,358 0,454 porażki Ofensywna strategia OP 22,30±3,75 22,95±3,56 23,32±2,94 0,207 0,350 0,149 Wewnętrzny spokój i równowaga IR 19,78±4,43 20,85±4,08 20,37±4,96 0,123 0,345 0,321 Poczucie sukcesu EE 17,76±4,70 17,20±4,56 13,84±4,60 0,286 0,005** 0,002** Zadowolenie z życia LZ 20,00±4,65 20,71±3,96 18,89±3,77 0,225 0,050** 0,181 Poczucie wsparcia społecznego SU 19,00±3,55 20,00±4,10 16,84±4,52 0,113 0,005** 0,022** *różnica średnich bliska istotnej statystycznie: 0,050<p(t)<0,100 **różnica średnich istotna statystycznie: p(t)<0,050

Jachimowicz-Wołoszynek D i wsp. Analiza zachowań i przeżyć związanych z pracą na przykładzie pielęgniarek 731 W trzech grupach oddziałów: zachowawczych (1), zabiegowych (2) i bloku operacyjnego oraz oddziału intensywnej opieki medycznej (3) w ocenie jedenastu skal kwestionariusza w zakresie odporności psychicznej i strategii zwalczania sytuacji problemowych, nie otrzymano istotnych statystycznie różnic między pielęgniarkami p(t)>0,100. W obszarze zaangażowania zawodowego w skalach VB i PS najwyższą średnią wartość uzyskały pielęgniarki pracujące na bloku operacyjnym oraz oddziale intensywnej opieki medycznej, natomiast najniższą w oddziałach zachowawczych, różnice były istotne statystycznie. Pielęgniarki oddziałów zabiegowych różnią się na poziomie istotności statystycznej w sferze emocjonalnego stosunku do pracy od pielęgniarek pracujących na bloku operacyjnym oraz oddziale intensywnej opieki medycznej. Osoby znajdujące się w tej grupie zatrudnienia nie są zadowolone z osiągnięć zawodowych p(t)<0,005, życia p(t)<0,050 i mają mniejsze poczucie wsparcia społecznego p(t)<0,005. Dyskusja Przeprowadzone badania wykazały, że problem wypalenia zawodowego dotyka szeroko grupy pielęgniarek. Wśród badanych pielęgniarek dominuje nadmiernie obciążony typ A i wypalony typ B. Niepokojące jest to, że 41% respondentek cechuje bardzo niski poziom subiektywnego znaczenia pracy, ambicji zawodowych, oraz obniżona umiejętność dystansowania się od i tendencja do rezygnacji w sytuacjach trudnych. Ponadto badane pielęgniarki mają mniejsze poczucie wsparcia społecznego i są przekonane, że w tym zawodzie nie można odnieść sukcesu. W grupie badanych, w większości znalazły się osoby w przedziale wiekowym od 41 do 48 lat, z ponad dwudziestoletnim stażem zawodowym. Negatywne nastawienie, wręcz awersja do pracy, uczucie bezradności, notoryczne zmęczenie i rozczarowanie nieodzownie wpisuje się w kontekst syndromu wypalenia zawodowego. W takiej sytuacji wymagane są działania interwencyjne skierowane na redukcję stresu i negatywnych emocji oraz szybkiej zmianie nastawienia do pracy. Niepokój może budzić również fakt, iż w badanej grupie udział pielęgniarek prezentujących zdrową postawę wobec pracy (typ G) stwierdzono na poziomie tylko 16%. Osoby te identyfikują się z wykonywanym zawodem, a praca jest dla nich źródłem satysfakcji, sprzyja rozwojowi osobistemu i zdrowiu psychicznemu. Taki optymalny wzór zachowań cechuje się wysokim poziomem ambicji zawodowych, dobrą umiejętnością dystansowania się od pracy i ofensywną strategią. Na uwagę zasługuje również fakt, iż znaczna część respondentek (22%) reprezentuje oszczędnościowy typu zachowań S. Cechą charakterystyczną tego typu jest niskie subiektywne znaczenie pracy i niski poziom zaangażowania osobistego. Osoby te nie mają dużych ambicji zawodowych i nie zależy im, aby wykonywana przez nich praca była najwyższej jakości. Jednak w sytuacjach stresowych wyraźnie dystansują się od i potrafią być opanowane oraz czerpać zadowolenie z życia. Należy jednak w tym miejscu zastanowić się nad tym, jaką funkcje w naszej społeczności pełnią pielęgniarki, ponieważ od tego, jaki jest poziom świadczonej przez nie pracy zależy zdrowie i życie pacjentów. Uzyskane wyniki w badaniach własnych są porównywalne z innymi, dostępnymi w literaturze. W badaniach A. Andruszkiewicz analiza porównawcza wykazała, iż pielęgniarki pracujące w bydgoskich szpitalach są mniej zadowolone z życia i mają mniejsze poczucie, że odniosły sukces zawodowy, niż kobiety z ogólnopolskiej próby. Natomiast w obszarze zaangażowania zawodowego pielęgniarki wykazują większą zdolność do dystansowania się od zawodowych. W publikacji autorka podkreśla, iż utrzymujące się niezadowolenie z pracy zawodowej pielęgniarek budzi uzasadniony niepokój, gdyż proces ten wpływa negatywnie na rozwój profesji i może być w przyszłości źródłem poważnego kryzysu. Potwierdza to obserwowane od wielu lat zjawisko braku satysfakcji z wykonywanej pracy i pogłębiającej się frustracji tego środowiska [10]. Podobne wyniki uzyskała również W. Grzelewska. Badaniu kwestionariuszem AVEM poddano 56 pielęgniarek pracujących w opiece paliatywnej. W grupie tej 41 badanych reprezentuje ty ryzyka A i B (73%), tylko 2 osoby reprezentują typ S oszczędnościowy, natomiast 23% badanej próby stanowią pielęgniarki z typem zdrowym (Typ G) [11]. Podobne wyniki uzyskała M. Gill. Badaniami objęła pielęgniarki pracujące na bloku operacyjnym [12]. Wypalenie zawodowe w grupie pielęgniarek występuje na większą skalę, w porównaniu z innymi grupami zawodowymi. Co potwierdzają badania Olleya, prowadzone w grupie 104 pielęgniarek, 83 lekarzy, 21 farmaceutów, 10 pracowników socjalnych i 42 pomocy pielęgniarskich [13]. Wyniki uzyskane w badanych własnych, jak i przytoczone powyżej i szereg innych dostępnych w literaturze, jednoznacznie wskazują na fakt istnienia ważnego i groźnego problemu jakim jest wypalenie zawodowe. W odczucia Autorki niniejszej pracy nie podejmuje się działań niwelujących czy ograniczających to zjawisko. Z uwagi na duże znaczenie społeczne jakości usług wytwarzanych przez system opieki zdrowotnej, w tym usług pielęgniarskich jest to istotny problem. Nie jest to problem łatwy do rozwiązania, gdyż jest wiele czynników odpowiedzialnych za powstawanie tego problemu i wiele podmiotów, które takie działania

732 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 725-732 powinny podjąć. Wśród istotnych czynników można wskazać: ograniczoną samodzielność zawodową pielęgniarek pomimo istniejących w tym zakresie regulacji prawnych, nadmierne obciążenie obowiązkami, nie wynikającymi z funkcji zawodowych, będących często czynnościami nie wymagających tak wysokich kwalifikacji, nie przestrzeganie norm zatrudnienia, co prowadzi do nadmiernego obciążenia pracą, co nie sprzyja wytwarzaniu usług wysokiej jakości, brak regulacji prawnych dotyczących kompetencji pielęgniarek w zależności od uzyskiwanych kwalifikacji zawodowych, niskie wynagrodzenie w porównaniu do innych grup zawodowych zatrudnionych w systemie opieki zdrowotnej. Zdaniem Autorki istotnym problemem jest również brak wiedzy co do roli i funkcji zawodowych pielęgniarki ze strony społeczeństwa, osób zarządzających i współpracowników, postrzegającej pielęgniarkę jako pracownika wykonującego zlecenia lekarskie, pozbawionego samodzielności działania, ponadto skostniała kadra zarządzająca, często nie przygotowana merytorycznie do pełnienia funkcji kierowniczych, nie nastawiona na zmiany, a nawet wrogo nastawiona na zmiany, nie reprezentująca interesów własnej grupy zawodowej, konflikty w zespole pielęgniarskim, brak jedności, mobbing, brak wsparcia psychologa w trudnych sytuacjach zawodowych. Poważnym problemem, wynikającym z rozmów z pielęgniarkami jest nie przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, a nawet łamanie tego prawa za cichym, chociaż nie tak bardzo, przyzwoleniem kadry zarządzającej. Te i szereg innych czynników powodują, że problem wypalenia zawodowego ciągle narasta, niestety nie są dostrzegalne żadne działania przeciwdziałające temu zjawisku. Należy żywić nadzieję, tego rodzaju badania naświetlą problem, na tyle jasno, że zostanie on dostrzeżony prze decydentów i kadrę zarządzającą. Piśmiennictwo / References 1. Maslach C. Burnout. Human Behavior 1982, 5: 16. 2. Freudenberger HJ, Richelson G. Burnout: The high cost of high achievement. Garden City, NY 1980. 3. Demeronti E, Bakker AB, Nachreiner F, et al. A model of burnout and life satisfaction among nurses. J Adv Nurs 2000, 32: 454-464. 4. Gliszczyńska X. Człowiek jako przedmiot życia społecznego. Ossolineum, Wrocław 1983. 5. Gmitrowicz A, Lewandowska A. Zespół wypalenia zawodowego wśród terapeutów a zachowania suicydalne pacjentów. Suicydol 2006, 1: 41-46. 6. Makowska Z. Indywidulane strategie radzenia sobie ze stresem. Uwarunkowania strategii stosowanych w związku z pracą oraz ocena ich skuteczności. Prom Zdr 1996: 8-9. 7. Maslach C, Schanfeli WB, Leiter MP. Job burnout. Ann Rev Psychol 2001, 52: 397-422. 8. Carson RC, Butcher JN, Mineka S. Psychologia zaburzeń. GWP, Gdańsk 2003. 9. Schaufeli WB, Maslach C, Marek T. Burnout a Multidimensional Perspective. Taylor & Francis, Washington 1993. 10. Andruszkiewicz A. Typy zachowań i przeżyć w pracy w grupie pielęgniarek. Probl Pielęgn 2007, 2: 159-161. 11. Grzelewska W. Wypalenie zawodowe pielęgniarek pracujących na oddziale opieki paliatywnej. Praca magisterska. Uniwersytet Mikołaja Kopernia, Toruń 2009. 12. Gill A. Analiza obciążenia psychicznego praca pielęgniarek operacyjnych. Praca magisterska. Uniwersytet Mikołaja Kopernia, Toruń 2009. 13. Ramuszewicz M, Krajewska-Kułak E, Rolka H, Łukaszuk C. Próba oceny wiedzy na temat zespołu wypalenia zawodowego wśród pielęgniarek bloku operacyjnego. Pielęg XXI w. 2004, 3: 25-30.