Instytut Badań Edukacyjnych

Transkrypt

1 Szanowni Państwo! Krajowe Ramy Kwalifikacji zmienią polską edukację i polski rynek pracy. Dotyczą nas wszystkich, a także tych pokoleń, które dopiero przygotowują się do wejścia na rynek pracy. Oto dokument, który przedstawia podstawowe informacje o genezie, wizji i proponowanym modelu Polskich Ram Kwalifikacji. W toku rozpoczynającej się debaty będziemy do państwa dyspozycji, by udzielać bardziej wyczerpujących wyjaśnień i informacji. Z poważaniem, Zespół projektu Opracowanie założeń merytorycznych i instytucjonalnych wdrażania Krajowych Ram Kwalifikacji oraz Krajowego Rejestru Kwalifikacji dla uczenia się przez całe życie Instytut Badań Edukacyjnych instytut badawczy ul. Górczewska 8, Warszawa tel.: krkbiuro@ibe.edu.pl NIP Regon KRS Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy w Warszawie

2 Spis treści 1. Skąd się wzięły ramy kwalifikacji? Jak Polska podeszła do Krajowych Ram Kwalifikacji? Nowy słownik i nowy język mówienia o kwalifikacjach Kwalifikacje w Polsce stan obecny Sposoby potwierdzania kompetencji w Polsce Zapewnianie jakości System transferu i akumulacji osiągnięć Propozycja Krajowych Ram Kwalifikacji w Polsce Efekty uczenia jako podstawa budowy systemu kwalifikacji Cele Polskich Ram Kwalifikacji Poziomy kwalifikacji Wyodrębnione kategorie kluczowe efektów uczenia się Deskryptory Załącznik - Model Polskich Ram Kwalifikacji

3 1. Skąd się wzięły ramy kwalifikacji? Rynek pracy stale się zmienia, rozwój technologiczny, nowe idee, zmiany sposobu organizacji pracy, inne procesy modernizacyjne, a także integracja Unii Europejskiej i zmiany demograficzne sprawiają, że każdy w ciągu swojego życia będzie musiał stawiać czoła nowym wyzwaniom. To zaś stwarza konieczność uczenia się przez cale życie, rozwijania i uaktualniania posiadanych umiejętności, uzupełniania wiedzy, nabywania nowych kompetencji. Naprzeciw tym zmianom wychodzi nowe podejście do procesu uczenia się. Z jednej strony nowy sposób opisywania szeroko rozumianej edukacji poprzez efekty uczenia się, z drugiej konieczność reagowania na zmiany na rynku pracy w toku całego życia człowieka wymusza lepsze dopasowanie do naszych potrzeb systemów szkolenia i kształcenia otwarcia się na równoważne traktowanie rozmaitych ścieżek edukacyjnych, stworzenie dostępnych, elastycznych ofert inwestowania w nasz rozwój osobisty i zawodowy. Tylko skuteczne inwestowanie w kapitał ludzki w ramach systemów kształcenia i szkolenia i systemu nieformalnego zapewni dalszy rozwój cywilizacyjny Unii Europejskiej, w tym także Polski. By zaspokoić te oczekiwania i potrzeby, żeby ułatwić ludziom rozwój zawodowy i osobisty, w tym zamianę wiedzy, umiejętności i kompetencji w dyplomy uznające kompetencje, by nasze kwalifikacje były zgodne z potrzebami rynku pracy, żeby umożliwić porozumienie się rozmaitym systemom edukacji i stworzyć klarowne opisy kwalifikacji, stworzono koncepcję Europejskich Ram Kwalifikacji. Idea ta pojawiła się w 2004 r., w ślad za nią poszły Zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie Europejskich Ram Kwalifikacji dla Uczenia się przez Całe Życie z 23 kwietnia 2008 r. oraz decyzja konferencji ministrów szkolnictwa wyższego UE z 2005 r., zgodnie z którą kraje uczestniczące w Procesie Bolońskim powinny wdrożyć Ramy Kwalifikacji dla Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego. W końcu Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady w z dnia 18 czerwca 2009 r. w sprawie ustanowienia europejskiego systemu transferu osiągnięć w kształceniu i szkoleniu zawodowym (ECVET). Celem Europejskich Ram Kwalifikacji jest ułatwienie porównywania kwalifikacji zdobywanych w różnym czasie, miejscach i formach, lepsze dostosowanie kwalifikacji do potrzeb rynku pracy, a w efekcie wzrost mobilności pracowników, wypromowanie i ułatwienie uczenia się przez całe życie. Wszystkie kraje europejskie dobrowolnie przystępują do wdrożenia krajowych ram kwalifikacji, każdy powinien odnieść krajowe kwalifikacje do ośmiu poziomów Europejskich Ram Kwalifikacji. Dzięki temu ERK będą spójnym punktem odniesienia dla systemów krajowych i pozwolą na zintegrowanie efektów uczenia się gdziekolwiek ma ono miejsce: w systemie edukacji i poza nim, w edukacji formalnej, pozaformalnej i nieformalnej, w kształceniu ogólnym i zawodowym, w szkołach, na uczelniach, a także na kursach i szkoleniach zawodowych. Docelowo wszystkie kwalifikacje nadawane w Europie (poświadczone przez dyplomy, świadectwa, certyfikaty, upoważnienia) będą zawierały odniesienie do poziomu krajowych ram kwalifikacji, a za ich pośrednictwem do Europejskich Ram Kwalifikacji. 2

4 Każdy kraj opracowuje własny model Krajowych Ram Kwalifikacji, a następnie odnosi się do ERK w tzw. raporcie referencyjnym. Powiązanie Krajowych Ram Kwalifikacji poszczególnych państw członkowskich, opracowanych zgodnie z ich własnym ustawodawstwem i praktyką, z Europejskimi Ramami Kwalifikacji umożliwi porównywanie kwalifikacji pomiędzy krajami. Każdy kraj jest odpowiedzialny za swój system szkolnictwa, swoją ocenę kwalifikacji, a więc także i za to, w jaki sposób praktyka zweryfikuje wartość, którą przypiszą swoim kwalifikacjom. RAMKA 1. SCHEMAT I PODSTAWOWE ZASADY FUNKCJONOWANIA SYSTEMU ERK Podstawowym celem wprowadzenia Europejskich Ram Kwalifikacji i odniesienie ich do Krajowych Ram Kwalifikacji poszczególnych państw członkowskich było zwiększenie zrozumienia i porównywalności kwalifikacji zdobywanych w poszczególnych państwach członkowskich, a w efekcie zwiększenie korzyści dla obywateli, którzy te kwalifikacje zdobyli. Przewiduje się, że dzięki ERK nastąpi wzrost mobilności, a tym samym lepsze dopasowanie popytu i podaży na europejskim rynku pracy. W momencie wdrożenia pełnego systemu ERK, w każdym kraju UE pracownik będzie posiadał kwalifikacje (tj. odpowiednie zaświadczenia, certyfikaty potwierdzające wiedzę i umiejętności danej osoby), które będą odniesione do poziomów Europejskich Ram Kwalifikacji (zgodnie ze schematem umieszczonym na Rysunku 1). ERK będą służyły jako tłumacz ram kwalifikacji pomiędzy krajami. W ten sposób pracodawcy i pracownicy będą mieć wiarygodne narzędzie do porównywania kwalifikacji pomiędzy krajami (co ważne, Krajowe Ramy Kwalifikacji umożliwią porównania również wewnątrz danego kraju). SCHEMAT PORÓWNYWANIA RAM KWALIFIKACJI POMIĘDZY KRAJAMI UE ZA POMOCĄ ERK Źródło: Opracowanie własne na podstawie EQF Newsletter. Główną zasadą tworzenia ERK jest budowanie przez każdy kraj członkowski własnego modelu ram kwalifikacji i odniesienie go do już istniejących 8 poziomów ram europejskich. Należy jednak zaznaczyć, że zbudowanie krajowych ram i odniesienie ich do europejskich jest warunkiem koniecznym, ale daleko nie wystarczającym dla sprawnego funkcjonowania całego systemu. Konieczne będzie także stworzenie efektywnych narzędzi zapewniania jakości, weryfikacji kompetencji nabywanych w ramach edukacji pozaformalnej i nieformalnej, a także innych elementów, które są przedstawione w dalszych częściach materiału. 3

5 2. Jak Polska podeszła do Krajowych Ram Kwalifikacji? Nad przygotowaniem i wdrożeniem Polskich Ram Kwalifikacji Polska pracuje od 2006 r. W celu koordynacji działań związanych z przygotowaniem Polskich Ram Kwalifikacji w Polsce 17 lutego 2010 r. powołany został Międzyresortowy Zespół do spraw uczenia się przez całe życie, w tym Krajowych Ram Kwalifikacji. W celu wykonywania zadań związanych z monitorowaniem procesu tworzenia i wdrażania Polskich Ram Kwalifikacji, utworzony został podzespół Komitet Sterujący do spraw Krajowych Ram Kwalifikacji dla uczenia się przez całe życie (Komitet ds. KRK), któremu przewodniczy Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego. W skład Komitetu ds. KRK dla uczenia się przez całe życie wchodzą przedstawiciele delegowani przez: Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego - przewodniczący Komitetu; Ministra Edukacji Narodowej; Ministra Gospodarki; Ministra Pracy i Polityki Społecznej; Ministra Rozwoju Regionalnego; Ministra Spraw Zagranicznych; Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego; Ministra Zdrowia; Ministra Obrony Narodowej; Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji; Ministra Infrastruktury. Od października 2008 r. do stycznia 2010 r. nad prowadzone były prace eksperckie w ramach projektu systemowego Opracowanie bilansu kwalifikacji i kompetencji dostępnych na rynku pracy w Polsce oraz modelu Krajowych Ram Kwalifikacji. W efekcie tych prac powstał ekspercki model polskich ram kwalifikacji () oraz wstępne wytyczne do ich wdrożenia. Najistotniejsze wyniki prac zespołu ekspertów zostały opisane w dokumencie pt. Od Europejskich do Krajowych Ram Kwalifikacji. Od lipca 2010 r. Instytut Badań Edukacyjnych realizuje w ramach kontynuacji prac nad projekt systemowy Opracowanie założeń merytorycznych i instytucjonalnych wdrażania Krajowych Ram Kwalifikacji oraz Krajowego Rejestru Kwalifikacji dla uczenia się przez całe życie, w efekcie którego zostanie wypracowany ostateczny model Polskich Ram Kwalifikacji w Polsce oraz instytucji ds. Krajowego Systemu Kwalifikacji. Powstanie też projekt raportu referencyjnego, w którym opisany zostanie sposób, w jaki polski model odnosi się do Europejskich Ram Kwalifikacji. Przedstawienie projektu raportu referencyjnego wymaga zakończenia podstawowych prac dotyczących kwalifikacji w Polsce, między innymi: Utworzenia pełnego modelu Polskich Ram Kwalifikacji zawierającego rozwinięty opis poziomów efektów uczenia się dla kwalifikacji pełnych i ewentualne wskazania zasadniczych podpoziomów typowych kwalifikacji cząstkowych (jeśli będą konieczne). Model powinien obejmować edukację ogólną, wyższą i zawodową wraz z systemem szkoleń zawodowych. Przypisanie poziomom KRK odniesień do poziomów ERK wraz z uzasadnieniem. Zaprojektowania pozostałych elementów systemu kwalifikacji: zasad budowy programów nauczania w oparciu o efekty uczenia się, punktacji pozwalającej na kumulowanie i transfer osiągnięć, walidacji (w tym efektów uczenia się zdobywanych poza edukacją formalną), zapewniania jakości. Przeprowadzenia konsultacji krajowych i międzynarodowych związanych z projektem. Stworzenia projektów regulacji prawnych dla wdrożenia ram kwalifikacji. 4

6 Stworzenia projektu instytucji zajmującej się koordynacją prac nad wdrażaniem ram, a następnie sprawujących pieczę nad ich funkcjonowaniem i aktualizacją. Stworzenia koncepcji krajowego rejestru kwalifikacji oraz opracowanie metody przyporządkowywania kwalifikacji do poziomów KRK. Stworzenia koncepcji krajowej platformy cyfrowej (portalu) dla KRK oraz innych narzędzi sprzyjających jawności i przejrzystości prac nad ramami oraz upowszechnianiu wiedzy o nich. Zakończenie prac projektowych nad modelem krajowego systemu kwalifikacji nie wyklucza, oczywiście, jego modyfikacji w przyszłości. Opracowanie i wdrożenie Polskich Ramy Kwalifikacji stanowi także jeden z obszarów działań planowanych w ramach Perspektywy uczenia się przez całe życie, która w lutym została przedstawiona do konsultacji społecznych. Jednym z proponowanych celów Perspektywy jest stosowanie podejścia opartego na efektach uczenia się w krajowym systemie kwalifikacji (zgodnie z zasadami stanowiącymi Europejskie Ramy Kwalifikacji). Kolejnym etapem tak zaprojektowanych prac będzie wdrożenie Krajowych Ram Kwalifikacji oraz Krajowego Rejestru Kwalifikacji. Ten etap prac ma się zacząć w 2012 r., co oznacza, że działania w realizowanym przez Instytut Badań Edukacyjnych projekcie będą w tym czasie służyły wsparciu wdrażania KRK realizowanego przez wyznaczoną do tego instytucję w ramach systemu administracji rządowej. Oznacza to dwuletni okres równoległego funkcjonowania dwóch projektów, który pozwoli na płynne przeniesienie wypracowanej wiedzy i metodologii do instytucji w ramach systemu KRK, jak również stanowić będzie okres pozwalający na testowanie i pilotaż oraz potencjalną korektę wypracowanych mechanizmów i procedur. RYSUNEK 1. POZIOMY REALIZACJI DZIAŁAŃ NA RZECZ PRZYGOTOWANIA I WDROŻENIA KRAJOWYCH RAM KWALIFIKACJI W POLSCE 5

7 Wdrażanie Polskich Ram Kwalifikacji wspierane jest przez projekty dotyczące różnych obszarów edukacji, w szczególności szkolnictwa zawodowego i szkolnictwa wyższego, a także rynku pracy, realizowane również w ramach priorytetu III PO KL. W ramach tych projektów realizowane są działania mające na celu przygotowanie propozycji modernizacji systemów edukacji oraz przygotowanie opisów zawodów w ramach kwalifikacji, z uwzględnieniem efektów uczenia się. Do projektów tych należy zaliczyć: Modernizacja egzaminów potwierdzających kwalifikacje zawodowe Szkoła zawodowa szkołą pozytywnego wyboru Doskonalenie podstaw programowych kluczem do modernizacji kształcenia zawodowego Krajowe Ramy kwalifikacji w szkolnictwie wyższym jako narzędzie poprawy jakości kształcenia Wsparcie prac studyjnych w zakresie wzajemnej uznawalności decyzji akredytacyjnych w europejskim obszarze szkolnictwa wyższego Rozwijanie zbioru krajowych standardów kompetencji zawodowych wymaganych przez pracodawców 3. Nowy słownik i nowy język mówienia o kwalifikacjach Skoro Europejskie Ramy Kwalifikacji (ERK) mają być narzędziem przekładu, dzięki któremu kwalifikacje nadawane w poszczególnych państwach Europy, zarówno w kształceniu ogólnym, wyższym, jak i w kształceniu oraz szkoleniu zawodowym, skoro mają być czytelne i łatwe do zrozumienia, to konieczne jest ustalenie wspólnego znaczenia terminów, które będą je opisywać. Tymczasem w obrębie samej polszczyzny już mamy problemy ze zdefiniowaniem pojęć, począwszy od definicji terminu kwalifikacja. Kwalifikacja oznacza, zgodnie ze Słownikiem wyrazów obcych : (1) uzdolnienie, przygotowanie do wykonywania jakiejś pracy, zawodu, (2) świadectwo stwierdzające takie uzdolnienie, przygotowanie, (3) zaliczenie do danej kategorii (jak na przykład w sporcie narciarskim) oraz (4) stwierdzenie, jaki przepis prawa został naruszony przez czyn sprawcy (kwalifikacja czynu). Tymczasem na potrzeby jednolitego słownictwa KRK wprowadzone jest nowe znaczenie tego słowa, które, zgodnie z treścią zalecenia unijnego, oznacza formalny wynik procesu oceny i walidacji (potwierdzenia efektów uczenia się) uzyskany w sytuacji, w której właściwy organ zgodnie z ustaloną procedurą stwierdził, że dana osoba osiągnęła efekty uczenia się zgodne z określonymi standardami, gdzie formalny wynik oznacza, że w wyniku przeprowadzenia określonej procedury dana osoba otrzymała jakiś dyplom bądź świadectwo, oraz, że tak zdefiniowana kwalifikacja może pociągać za sobą istotną zmianę statusu, np. podjęcie nauki w szkole wyższego szczebla lub uzyskanie zatrudnienia, które jest możliwe właśnie pod warunkiem posiadania danej kwalifikacji (czyli dyplomu lub świadectwa). Z kolei znaczenie terminu kwalifikacje (w liczbie mnogiej) w kontekście rynku pracy zdeterminowane zostało przez definicję sformułowaną dla potrzeb Rozporządzenia Ministra 6

8 Gospodarki i Pracy z dnia 8 grudnia 2004 r. w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności dla potrzeb rynku pracy oraz zakresu jej stosowania 1. Klasyfikacja zawodów i specjalności została oparta na systemie pojęć, z których najważniejsze to zawód, specjalność, umiejętności oraz kwalifikacje zawodowe. Przez kwalifikacje zawodowe rozumiana jest wiedza i umiejętności wymagane do realizacji składowych zadań zawodowych. Do celów klasyfikacji istotne są dwa aspekty kwalifikacji: poziom i specjalizacja. Poziom kwalifikacji potraktowano jako funkcję kompleksowości i zakresu umiejętności wynikających ze złożoności oraz zakresu zadań i obowiązków. Specjalizacje kwalifikacji zdefiniowano natomiast przez rodzaj koniecznej wiedzy czy umiejętności posługiwania się określonymi urządzeniami i narzędziami lub przez rodzaj stosowanych materiałów czy produkowanych wyrobów. Dla uporządkowania komunikacji realizujący I etap prac nad KRK zespół ekspertów wypracował na potrzeby KRK słownik pojęć (dostępny na stronie który umożliwi prowadzenie skutecznej wymiany poglądów wokół ram. Zaznajomienie się w tym słownikiem i jego przestrzeganie uznane zostało także w II etapie prac nad KRK za narzędzie niezbędne dla skutecznej realizacji celów projektu. Słownik ten będzie używany we wszystkich dokumentach dotyczących KRK, jak i w toku debaty społecznej. Należy się więc spodziewać, iż termin kwalifikacja oznaczający w języku KRK formalne potwierdzenie uzyskania odpowiednich efektów uczenia się, stopniowo przebije się do powszechnej świadomości i użycia, a w efekcie do słowników, podobnie jak i inne nowo zdefiniowane dla potrzeb KRK pojęcia, ale wymagać to będzie starannie przemyślanych działań. Zanim nastąpi urzędowe zatwierdzenie podstawowej, obowiązującej dla wszystkich terminologii, Komitet Sterujący ds. Krajowych Ram Kwalifikacji zaproponował następującą definicję kwalifikacji: RAMKA 2. DEFINICJA KWALIFIKACJI Kwalifikacja (qualification) dyplom, świadectwo, certyfikat lub inny dokument, wydany przez uprawnioną instytucję, stwierdzający że dana osoba osiągnęła efekty uczenia się zgodne z odpowiednimi wymaganiami. Źródło: MNiSW. 1 Dz.U. nr 265 z dnia 16 grudnia 2004 r. poz z późniejszymi zmianami. 7

9 W kolejnych ramach w tekście cytowane będą istotne z punktu widzenia definicje pojęć. RAMKA 3. PODSTAWOWE DEFINICJE ZWIĄZANE ZE SŁOWNIKIEM KRAJOWYCH RAM KWALIFIKACJI Do słownikiem ram kwalifikacji zostały wprowadzone dokładnie sprecyzowane pojęcia związane z procesem i efektami uczenia, które czasami odbiegają od ich potocznego rozumienia. Poniżej przedstawiamy podstawową siatkę pojęć wykorzystywaną w niniejszym opracowaniu: Kompetencje (competence) wszystko to, co dana osoba wie, rozumie i potrafi wykonać, czyli jej skumulowane efekty uczenia się. Efekty uczenia się (learning outcomes) to, co osoba ucząca się wie, rozumie i potrafi wykonać w wyniku uczenia się, ujęte w kategoriach wiedzy, umiejętności oraz kompetencji personalnych i społecznych. Wiedza (knowledge) zasób powiązanych ze sobą faktów, zasad, teorii i doświadczeń przyswojonych przez osobę uczącą się. Umiejętności (skills) zdolność wykorzystania wiedzy oraz wyćwiczonych sprawności do wykonywania zadań oraz rozwiązywania problemów. Kompetencje personalne i społeczne zdolność do autonomicznego i odpowiedzialnego wykonywania powierzonych zadań; gotowość do uczenia się przez całe życie; sprawność komunikowania się; umiejętność współdziałania z innymi zarówno w roli członka jak i lidera zespołu. Kwalifikacja (qualification) dyplom, świadectwo, certyfikat lub inny dokument, wydany przez uprawnioną instytucję, stwierdzający, że dana osoba osiągnęła efekty uczenia się zgodne z odpowiednimi wymaganiami. Potwierdzanie efektów uczenia się (validation) proces stwierdzania przez uprawnioną instytucję, czy dana osoba osiągnęła efekty uczenia się zgodne z odpowiednimi wymaganiami. Źródło: MNiSW. 4. Kwalifikacje w Polsce stan obecny W każdym kraju, także w Polsce, kwalifikacje są przyznawane osobom, które uzyskały pewne efekty w procesie uczenia się. Nie oznacza to jednak, że w każdym z nich system kwalifikacji, który może być porównany do ERK, tzn. posiadający jasno określone i możliwe do porównania z ramami europejskimi poziomy efektów uczenia się. W Polsce nie możemy obecnie sporządzić nawet odpowiedniego opisu sposobów uzyskiwania kwalifikacji z uwzględnieniem wszystkich podanych powyżej elementów. Kwalifikacje nie są bowiem uporządkowane w sposób systemowy, począwszy od przyjętego oficjalnie słownika a skończywszy na braku jasnych i powszechnie stosowanych zasad i procedur potwierdzania efektów uczenia się czy zapewniania jakości. 8

10 To, co można dzisiaj opisać, to przede wszystkim kwalifikacje zdobywane w instytucjach edukacji formalnej podległych organom administracji państwa: oświacie, edukacji zawodowej i wyższej. Już jednak ogarnięcie za pomocą spójnego słownictwa i zasad opisu np. systemu szkoleń zawodowych jest zadaniem bardzo trudnym. Nie mamy także w Polsce systemu rozpoznawania i potwierdzania kompetencji zdobywanych poza systemem edukacji formalnej, np. potwierdzania doświadczeń zawodowych (i innych) dla potrzeb rynku pracy oraz dalszego uczenia się. Warto pamiętać, że duża część posiadanych przez Polaków kompetencji jest efektem indywidualnej aktywności, zaś ich zakres stale rośnie wystarczy wspomnieć o kompetencjach związanych z używaniem mediów elektronicznych, które w ogromnej liczbie przypadków zdobywane są w drodze samodzielnego uczenia się i przeważnie nie są formalnie potwierdzane, nie przybierają więc postaci formalnie uznanej kwalifikacji. Założeniem przyjętym przy budowie ram kwalifikacji jest trzymanie się ziemi, czyli cech krajowego systemu kwalifikacji (nie odrywanie się od istniejących realiów). Zaproponowany model Polskich Ram Kwalifikacji ma w założeniu odpowiadać obecnie dobrze rozpoznanym cechom zasobu naszych kwalifikacji. Polskie Ramy Kwalifikacji tworzą w swoim założeniu system dynamiczny, który choć wywodzi się od rozpoznanych cech istniejącego zasobu kwalifikacji w zaawansowanym stadium może je zasadniczo zmienić. Poniżej przedstawiony jest opis wybranych elementów polskiego stanu posiadania w dziedzinie kwalifikacji, które powinny być brane pod uwagę przy projektowaniu i wdrażaniu ram kwalifikacji Sposoby potwierdzania kompetencji w Polsce Potwierdzanie nabywanych kompetencji (efektów uczenia się), patrz ramka 3, stanowią jeden z głównych elementów systemu kwalifikacji. W Polsce system oceny i weryfikacji nadawanych kwalifikacji jest regulowany prawnie w ramach edukacji formalnej, zarówno w systemie oświaty, jak i systemie szkolnictwa wyższego. W systemie oświaty do niedawna stosowane były rozwiązania oparte na założeniu, że kwalifikacje nadaje instytucja organizująca proces kształcenia na podstawie własnej oceny osiągnięć ucznia. Jednak w ramach reformy edukacji z końca lat 90-tych wprowadzono system egzaminów zewnętrznych, który wprawdzie nie ma wpływu na wydawanie świadectw ukończenia szkoły, jednakże egzamin maturalny i egzaminy potwierdzające kwalifikacje zawodowe zostały przekazane do kompetencji zewnętrznych instytucji oceniających. Przy tym wciąż możliwe jest eksternistyczne uzyskanie świadectwa ukończenia szkoły podstawowej i średniej oraz zdawanie matury. W szkolnictwie wyższym stosowany jest system oceny wewnętrznej (zaliczenia, egzaminy, procedury uzyskiwania dyplomów). Jej zasady określone są w ustawie Prawo o szkolnictwie wyższym (PSW) i jej aktach wykonawczych oraz w regulaminach studiów ustalanych przez właściwe organy władz uczelni. Poprawność i rzetelność oceny wewnętrznej oceniana jest w trakcie procesu akredytacji. Zewnętrzna weryfikacja w postaci osobnych egzaminów lub innych procedur dotyczy przede wszystkim zawodów regulowanych. Ponadto w szkolnictwie wyższym (zgodnie z art. 165 PSW) uznaje się, że organizacja i tok studiów uwzględniają przenoszenie i uznawanie wyników osiąganych przez studenta 9

11 w jednostce organizacyjnej uczelni macierzystej lub w innej uczelni, w tym zagranicznej, zgodnie z zasadami systemu przenoszenia osiągnięć. Minister określa, w drodze rozporządzenia, warunki i tryb przenoszenia osiągnięć, uwzględniając, przy zapewnieniu porównywalności i odpowiedniości standardów kształcenia i czasu trwania studiów odbywanych w różnych uczelniach, krajowych i zagranicznych, punktowe metody wyrażania osiągnięć studenta, warunki ich przenoszenia i akumulacji oraz tryb uznawania tych osiągnięć, mając na uwadze konieczność zapewnienia kontynuacji kształcenia. Należy przy tym zwrócić uwagę, że ustawa nie przewiduje uznawania kompetencji nabytych poza systemem szkolnictwa wyższego, jednakże uczelnie (w oparciu o swoje wewnętrzne przepisy) uznają niektóre kompetencje np. kompetencje językowe nabyte poza szkolnictwem wyższym, poświadczone odpowiednimi świadectwami/certyfikatami. Również w systemie edukacji pozaformalnej i nieformalnej istnieją pojedyncze regulacje dotyczące potwierdzania efektów uczenia się, są one jednak rozproszone i nie obejmują całości prowadzonej działalności tego rodzaju. Za przykład mogą służyć kwalifikacje czeladnicze i mistrzowskie nadawane w rzemiośle, ale wymienić należy także inicjatywy, które pojawiły się jako oddolna (systemowa) odpowiedź na zapotrzebowanie rynku pracy. Obejmują one liczne projekty, zogniskowane na potwierdzaniu kompetencji zdobytych drogą nieformalną i pozaformalną np. Budujmy razem projekt ZDZ z Olsztyna, sektorowe i korporacyjne praktyki w tym obszarze np. certyfikaty wydawane przez Stowarzyszenie Elektryków Polskich, Instytut Spawalnictwa z Gliwic, branżę spożywczą czy międzynarodowe korporacje rynku IT oraz liczne praktyki potwierdzania kompetencji pozaformalnych i nieformalnych w trzecim sektorze. Wiele organizacji pozarządowych i stowarzyszeń (np. Polski Czerwony Krzyż, Związek Harcerstwa Polskiego, Otwarte Drzwi, Tratwa ) oferuje swoim członkom możliwości uczenia się pozaformalnego i nieformalnego i potwierdzenia ich odpowiednimi kwalifikacjami w postaci różnorodnych certyfikatów i zaświadczeń, które jednak nie są uznawane na szczeblu krajowym. W krajach, w których rozwój społeczeństwa i gospodarki opartej na wiedzy jest sumą strategicznych działań, docenia się wartość uczenia się w wielu różnych miejscach w ramach edukacji formalnej, pozaformalnej i nieformalnej. Wynika to z przekonania, że żadna z zainteresowanych grup w systemie kształcenia i szkoleń nie może sobie pozwolić na to, aby ignorować efekty uczenia pozaformalnego i nieformalnego, czy też nie doceniać ich wkładu w rozwój gospodarki, społeczności i jednostek. W całej Europie coraz szerzej zmierza się do uznawania wiedzy, umiejętności i kompetencji zdobywanych w ramach edukacji pozaformalnej i nieformalnej, tj. określania, uznawania, akredytowania i certyfikacji efektów niezależnie od tego, kiedy, gdzie i jak takie efekty zostały osiągnięte. Z tych właśnie powodów, rozpoznanie stosowanych zasad i procedur weryfikacji efektów uczenia się poza systemem edukacji formalnej wymaga dokładnego zbadania i usystematyzowania, aby w kolejnym kroku móc wypracować rozwiązania pozwalające na zbudowanie kompleksowego systemu potwierdzania kompetencji, obejmującego całe spektrum form uczenia się. 10

12 4.2. Zapewnianie jakości W systemie oświaty jakość kwalifikacji zdobywanych w systemie formalnym zapewniają egzaminy zewnętrzne realizowane przez Centralną Komisję Egzaminacyjną (CKE) i Okręgowe Komisje Egzaminacyjne (OKE). To rozwiązanie jest przykładem rozdzielenia kompetencji instytucji kształcących i oceniających i egzaminujących. W ramach prac nad zmianami w systemie oceniania jakości w systemie edukacji w grudniu 2010 r. Ministerstwo Edukacji Narodowej rozesłało do konsultacji społecznych projekt ustawy o systemie oceniania jakości edukacji 2. Celem projektu jest zbudowanie efektywnego centralnego systemu zapewnienia jakości edukacji, na który składać się będzie sprawnie zarządzany, jednolity, nowoczesny, zapewniający wysoką jakość: państwowy system nadzoru pedagogicznego; system egzaminów zewnętrznych; system wspomagania szkół i placówek w systematycznym podnoszeniu jakości ich pracy. Dokonana przez MEN analiza stanu prawnego i faktycznego wykazała, że obecne rozwiązania w zakresie nadzoru pedagogicznego oraz egzaminów zewnętrznych nie dają odpowiednich możliwości systemowego i skutecznego oceniania jakości edukacji. Brak instytucjonalnych i formalnych powiązań między organami nadzoru pedagogicznego oraz komisjami egzaminacyjnymi powoduje rozproszenie działań dotyczących oceny efektów pracy szkół, co nie sprzyja podnoszeniu jakości ich pracy. Celem poprawy jakości kształcenia w polskich szkołach poprzez zmiany w nadzorze pedagogicznym proponuje się, aby ewaluację i kontrolę zewnętrzną w szkołach i placówkach, nad którymi nadzór pedagogiczny sprawuje obecnie kurator oświaty, prowadziły jednostki zajmujące się profesjonalnym badaniem jakości pracy szkół, które powstaną na bazie zasobów kadrowych i lokalowych obecnych centralnej i okręgowych komisji egzaminacyjnych oraz kuratoriów oświaty. Centralna Komisja Egzaminacyjna zostanie przekształcona w Krajowy Ośrodek Jakości Edukacji (KOJE). Jego zadaniem będzie przygotowanie i organizacja systemu egzaminów zewnętrznych oraz nadzoru pedagogicznego. Swoje zadania KOJE będzie wykonywać przy pomocy podległych mu 16 Regionalnych Ośrodków Jakości Edukacji. Osiem z nich powstanie na bazie istniejących obecnie okręgowych komisji egzaminacyjnych z włączonymi w ich struktury pracownikami kuratoriów oświaty i będzie pełnić 2 Ze względu na proces konsultacji społecznych projektu ustawy, informacje o planowanych działaniach zostały zawarte w niniejszym dokumencie, natomiast problematyka ta, ze względu na toczący się proces legislacyjny, nie będzie szczegółowo omawiana w trakcie debaty społecznej na temat Krajowych Ram Kwalifikacji. Projekt regulacji dostępny jest na stronie 11

13 wiodącą rolę w przygotowywaniu i organizacji egzaminów zewnętrznych. Pozostałe ROJE powstaną na bazie kuratoriów oświaty. Przewidywane jest również podniesienie rangi Ośrodka Rozwoju Polskiej Edukacji za Granicą (ORPEG). Jego zadaniem będzie budowa nowoczesnego systemu oświaty polskojęzycznej za granicą, prowadzenie w imieniu Ministra Edukacji Narodowej szkół przy przedstawicielstwach dyplomatycznych, urzędach konsularnych i przedstawicielstwach wojskowych RP oraz sprawowanie nadzoru nad tymi szkołami, a także wspieranie nauczania języka polskiego i polskiej kultury poza granicami kraju. Proponowane zawarte będą w przygotowywanej obecnie nowelizacji ustawy o systemie oświaty, co spowoduje, że w jednej ustawie zostaną opisane zarówno nowy system oceniania jakości pracy szkół, jak i nowy system ich wspomagania. Ponadto projekt przewiduje możliwość tworzenia przez regionalne ośrodki jakości edukacji komórek organizacyjnych poza siedzibą regionalnego ośrodka jakości edukacji, zapewniających obsługę pracy inspektorów jakości edukacji. W systemie szkolnictwa wyższego pieczę nad zapewnianiem jakości kształcenia sprawuje system akredytacji bazujący na wskazówkach i standardach sformułowanych przez European Network for Quality Assurance (ENQA). Na system ten składa się działalność Państwowej Agencji Akredytacyjnej (PKA), której pozytywna ocena jest podstawą do wydania przez Ministra decyzji o prowadzeniu kierunku studiów, oraz działalność środowiskowych komisji akredytacyjnych, samorzutnie utworzonych przez środowisko akademickie, a działających pod egidą Konferencji Rektorów Akademickich szkół Polskich (KRASP). Akredytacja PKA jest obowiązkowa, akredytacje komisji środowiskowych dobrowolna. W obydwu przypadkach podstawowymi obszarami oceny jest sam proces kształcenia oraz standardy określone w rozporządzeniu MNiSW. Powszechnie też ocenia się istnienie i funkcjonowanie wewnętrznych systemów zapewniania jakości. Ocena uzyskiwania założonych efektów uczenia się bazuje na badaniu prac dyplomowych, zasad i wyników egzaminowania itp. Agencje akredytacyjne są włączone w proces implementacji KRK dla szkolnictwa wyższego i prowadzą prace nad dostosowaniem standardów akredytacji do ich wymagań System transferu i akumulacji osiągnięć Tylko w szkolnictwie wyższym w Polsce działa system transferu i akumulacji osiągnięć jest to system punktowy ECTS. Pozwala on na przenoszenie osiągnięć pomiędzy uczelniami krajowymi i zagranicznymi oraz na ich akumulację w ramach uczelni macierzystej. Zgodnie z Poradnikiem ECTS (ECTS Users Guide) z roku 2009 oraz rozporządzeniem Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 3 października 2006 roku, jeden punkt ECTS odpowiada efektom uczenia się, których osiągnięcie wymaga od przeciętnego uczącego się w warunkach kształcenia formalnego stacjonarnego 25 do 30 godzin pracy. Podstawową zasadą jest, że student uczący się otrzymuje punkty przypisane danej jednostce uczenia się dopiero po potwierdzeniu efektów uczenia się i tylko w przypadku ich osiągnięcia. Warunkiem koniecznym prawidłowego wdrożenia systemu ECTS musi być zatem opisanie jednostek uczenia się w kategoriach efektów uczenia się oraz takie egzaminowanie, 12

14 w którym sprawdzane jest osiągnięcie efektów uczenia się z uwzględnieniem wszystkich kategorii efektów wiedzy, umiejętności i kompetencji. Zaleceniem z 18 czerwca 2009 roku Parlament Europejski i Rada zarekomendowała krajom członkowskim system ECVET czyli system transferu osiągnięć w kształceniu i szkoleniu zawodowym. Do chwili obecnej system ECVET nie został w pełni wdrożony ani w Polsce ani w innych krajach. Prowadzone są natomiast projekty pilotażowe mające na celu zebranie doświadczeń i dobrych praktyk, które mają ułatwić przyszłe wdrożenie systemu. W doniesieniach Komisji Europejskiej pojawiają się informacje o planach opracowania uniwersalnego systemu transferu i akumulacji osiągnięć dla wszystkich profili i poziomów kształcenia. 5. Propozycja Krajowych Ram Kwalifikacji w Polsce W tej części prezentujemy główne elementy propozycji Polskich Ram Kwalifikacji, bazujące na wypracowanym modelu eksperckim Polskich Ram Kwalifikacji, zmodyfikowanym przez dodanie rekomendowanego przez Komitet Sterujący ds. Krajowych Ram Kwalifikacji piątego poziomu Krajowych Ram Kwalifikacji. RAMKA 4. SYSTEM KWALIFIKACJI Krajowy system kwalifikacji (national qualifications system) ogół działań państwa związanych z potwierdzaniem efektów uczenia się dla potrzeb rynku pracy, społeczeństwa obywatelskiego oraz indywidualnego rozwoju osób uczących się, oparty na krajowych ramach kwalifikacji. Obejmuje on w szczególności nadawanie oraz uznawanie kwalifikacji, a także zapewnianie jakości kwalifikacji. Krajowe Ramy Kwalifikacji (national qualifications framework) opis wzajemnych relacji między kwalifikacjami, integrujący różne krajowe podsystemy kwalifikacji, służący większej przejrzystości, dostępności i jakości kwalifikacji, stworzony dla potrzeb rynku pracy i społeczeństwa obywatelskiego. W szczególności zawiera on opis hierarchii poziomów kwalifikacji każda kwalifikacja jest umieszczona na jednym z tych poziomów. Każdemu z tych poziomów przyporządkowany jest odpowiadający mu poziom w Europejskich Ramach Kwalifikacji. Poziom kwalifikacji (qualifications level) wyodrębniona kategoria kwalifikacji, scharakteryzowana poprzez wspólny zestaw wymagań ogólnych dotyczących efektów uczenia się, w szczególności obejmujący wszystkie wymagania definiujące jeden z poziomów Europejskich Ram Kwalifikacji. Europejskie Ramy Kwalifikacji (European Qualifications Framework) przyjęty w Europie układ odniesienia umożliwiający porównywanie kwalifikacji uzyskiwanych w różnych krajach. W Europejskich Ramach Kwalifikacji wyróżniono osiem poziomów kwalifikacji od najniższego poziomu edukacji obowiązkowej (1) do najwyższego poziomu wykształcenia akademickiego (8) określonych za pomocą wymagań dotyczących efektów uczenia się. Źródło: MNiSW. 13

15 Model ten umożliwi nie tylko lepsze dostosowanie kwalifikacji do potrzeb rynku pracy, a co za tym idzie wzrost mobilności pracowników i promowanie uczenia się przez całe życie, ale przede wszystkim spowoduje, że możliwe będzie porównywanie kwalifikacji nabywanych przez osoby nie tylko z różnych krajów UE, ale również wewnątrz danego kraju. Dlatego szczególnego znaczenia nabiera spojrzenie na uczenie się poprzez pryzmat rzeczywistego rezultatu nauki, natomiast przestaje mieć znaczenie fakt, czy dana kwalifikacja została nabyta w systemie formalnym, pozaformalnym czy też nieformalnym np. poprzez praktykę. W efekcie uczący się mogą lepiej i szybciej osiągać taki poziom kwalifikacji, który jest zgodny z ich aspiracjami i możliwościami. Przyjąć należy, iż nowe spojrzenie na kwestię kwalifikacji prowadzić będzie do większej akceptacji i wykorzystania potencjału różnorodnych ścieżek uzyskiwania kwalifikacji Efekty uczenia jako podstawa budowy systemu kwalifikacji. Obecnie w Polsce kwalifikacje określonego rodzaju przyznaje się przede wszystkim na podstawie takich kryteriów jak treści programowe realizowane w danym cyklu kształcenia i czas trwania kształcenia (liczba godzin, semestrów, lat nauki). Jednakże z punktu widzenia właściwie rozumianych celów edukacji najważniejsze jest, co człowiek wie, co potrafi i do czego czuje się zobowiązany w sprawach zawodowych, publicznych, w życiu osobistym, a nie to, czego i ile uczono go w szkole lub na uczelni. Dlatego przygotowywana (również w związku z wdrażaniem Europejskich Ram Kwalifikacji) przebudowa polskiego systemu kwalifikacji powinna doprowadzić do oparcia go na efektach uczenia się. Wiązać się to będzie z odpowiednią reorientacją systemu edukacji. W oświacie sytuacja już uległa zmianie w związku z wprowadzeniem zewnętrznych egzaminów na zakończenie szkoły ponadgimnazjalnej. Organizujące je instytucje 3 korzystają z ustalonych dla całego kraju standardów wymagań egzaminacyjnych, które wskazują na oczekiwane efekty uczenia się. Warto przy okazji wspomnieć, że obowiązujące od 2009 r. nowe podstawy programowe kształcenia ogólnego w całości zostały zredagowane w języku efektów uczenia się, przełamując w ten sposób dotychczasową tradycję opisywania programów kształcenia szkolnego. Obecnie trwające prace nad reformą nauki i szkolnictwa wyższego również idą w kierunku zgodnym z filozofią Europejskich Ram Kwalifikacji (o czy wspomnieliśmy w pkt. 4b). Uchwalona przez Sejm ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. o zmianie ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym, ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki oraz niektórych innych ustaw zakłada wprowadzenie Krajowych Ram Kwalifikacji. Zgodnie z założeniem do nowelizacji ww. ustawy, Krajowe Ramy Kwalifikacji rozszerzają autonomię uczelni w sferze dydaktyki, dopuszczając samodzielne tworzenie programów kształcenia z zachowaniem metody właściwej dla Ram Kwalifikacji. Programy kształcenia będą oparte bowiem na efektach kształcenia, wykorzystując właściwe opisy dla poziomów KRK, jak i obszarów kształcenia. Definiowane efekty uczenia się (a nie sam proces kształcenia) powinny być podstawowym kryterium przy nadawaniu kwalifikacji oraz uprawnień zawodowych. Do tego potrzebne jest jasne i konkretne 3 Centralna Komisja Egzaminacyjna i okręgowe komisje egzaminacyjne 14

16 określenie wymaganych dla danej kwalifikacji efektów uczenia się. Opis kwalifikacji poprzez sformułowanie standardów w zakresie wymaganych efektów uczenia się umożliwi rozwijanie różnorodnych sposobów organizowania kształcenia i uczenia się, a tym samym stworzy warunki konkurowania w zakresie metod, form organizacyjnych i programów edukacyjnych. W tym kierunku idą również prace związane z modernizacją egzaminów zawodowych. Warto podkreślić, że oparcie systemu kwalifikacji na efektach uczenia się pozwoli formalnie uznawać (po odpowiednim sprawdzeniu wiedzy, umiejętności i innych kompetencji) kwalifikacje osób uczących się poza systemem edukacji formalnej (tj. uczenia się pozaformalnego i nieformalnego). Dzięki przestawieniu całego systemu kwalifikacji na efekty uczenia się (jako podstawowe kryterium nadawania kwalifikacji) możliwe będzie rozbudowanie, zalążkowo istniejącego w Polsce, systemu potwierdzania (walidacji) efektów uczenia się pozaformalnego i nieformalnego. RAMKA 5.FORMY UCZENIA SIĘ Uczenie się formalne (formal learning) uczenie się poprzez udział w procesie kształcenia prowadzonym przez instytucję edukacyjną lub szkoleniową. Uczenie się pozaformalne (non-formal learning) uczenie się poza instytucjami edukacyjnymi i szkoleniowymi, poprzez realizację założonych celów edukacyjnych. Uczenie się nieformalne (informal learning) uczenie się poza instytucjami edukacyjnymi i szkoleniowymi (tj. bez udziału trenera), wykorzystujące także w sposób niezamierzony doświadczenie zdobywane w miejscu pracy i życiu codziennym Cele Polskich Ram Kwalifikacji Cele wprowadzenia Krajowych Ram Kwalifikacji w Polsce przedstawia Rysunek 2 4. Proponowany dla Polski model krajowych ram kwalifikacji należy traktować również jako przyszłościową koncepcję polskiego systemu uczenia się przez całe życie. System ten, pozostając autonomiczny, równocześnie będzie spójny z rozwiązaniami europejskimi w tej dziedzinie. 4 Cele sformułowane w toku prac zespołu ekspertów nad Polskimi Ramami Kwalifikacji. 15

17 RYSUNEK 2. CELE KRAJOWYCH RAM KWALIFIKACJI W POLSCE Ułatwienie i stymulowanie, a docelowo dokonanie w Polsce przejścia z obecnego systemu edukacji do systemu opartego na efektach uczenia się. Stworzenie systemu dogodnego dla realizacji strategii uczenia się przez całe życie, który umożliwi weryfikację efektów uczenia się pozaformalnegoi nieformalnego oraz nadawanie na tej podstawie kwalifikacji. Uelastycznienie systemu edukacji stworzenie praktycznych możliwości odpowiednio szybkiego reagowania na nowe potrzeby społeczeństwa, w tym rynku pracy. Zapewnienie większej integracji wszystkich trzech sektorów edukacji w Polsce (ogólnej, wyższej, zawodowej). Stworzenie warunków ułatwiających uznawanie kwalifikacji nadawanych w Polsce w innych krajach, w tym zwłaszcza w państwach członkowskich UE. Zrealizowanie zobowiązań Polski, które wynikają z uzgodnionych w ramach UE uregulowań dotyczących tego obszaru. W proponowanym modelu Polskich Ram Kwalifikacji przyjmuje się założenie, że docelowo w polskim systemie kwalifikacji będzie się wyróżniać kwalifikacje pełne (zawsze przyporządkowane do określonego poziomu) oraz węższe od nich zakresowo kwalifikacje cząstkowe. Uzyskanie pełnej kwalifikacji będzie umożliwiało ubieganie się o kwalifikację na wyższym poziomie (pełną). Nabycie kwalifikacji cząstkowej na danym poziomie nie będzie dawać podstawy do ubiegania się o pełną kwalifikację wyższego poziomu, będzie mogło natomiast oznaczać częściowe wypełnienie wymagań ustalonych dla określonej pełnej kwalifikacji, która może być przyporządkowana do tego samego, co nabyta kwalifikacja cząstkowa, albo wyższego lub niższego poziomu. Każda pełna kwalifikacja będzie miała określoną minimalną objętość (rozmiar, ilość, zakres efektów uczenia się, które się na nią składają), w tym minimalną objętość efektów uczenia się na poziomie co najmniej równym poziomowi tej kwalifikacji. Objętość kwalifikacji określana będzie przy pomocy punktów ECTS, ECVET. 16

18 5.3. Poziomy kwalifikacji Krajowe Ramy Kwalifikacji stanowią pewien układ odniesienia, który określa: 1. Poziomy kwalifikacji 2. Wyodrębnione kategorie kluczowe efektów uczenia się 3. Deskryptory (czynniki opisu poziomów dla zakresów efektów uczenia się). Proponuje się, aby w Polskich Ramach Kwalifikacji było osiem poziomów, które prezentujemy w załączniku. Każdy poziom charakteryzuje opis wykonany przy użyciu tzw. deskryptorów poziomów. Dzisiaj w edukacji formalnej w Polsce można łatwo wyróżnić siedem poziomów kwalifikacji, jednak wprowadzono dodatkowy poziom piąty, co jest uzasadnione przede wszystkim z uwagi na występowanie licznych przykładów efektów uczenia się (learning outcomes), spełniających wymogi deskryptorów poziomu piątego Europejskiej Ramy Kwalifikacji. Z czego więc wynika poziom piąty? Analiza przykładowych programów i wytycznych do nich wskazała, że polski dyplom licencjata w niektórych obszarach kształcenia może nie być porównywalny z kwalifikacjami odpowiadającymi 6. poziomowi ERK oferowanymi w innych krajach europejskich. Wskazuje to na potrzebę wyodrębnienia w obrębie szkolnictwa wyższego kształcenia tzw. krótkiego cyklu, które znalazłoby się na poziomie 5. KRK. Dodatkowym uzasadnieniem dla takiej propozycji jest w konsekwencji umasowienie edukacji wyższej oraz tworzenie warunków do stymulowania postaw uczenia się przez całe życie. Właśnie poziom 5. wspierałby możliwości uczenia się przez całe życie, różnicowania profilu studiów oraz lepszego dostosowania kształcenia do potrzeb rynku pracy oraz sytuacji życiowej uczestników rynku pracy. Poziom 5. KRK może stanowić również ważny układ odniesienia (kryteria poziomu) dla kwalifikacji zdobywanych w ramach kształcenia w szkołach pomaturalnych i policealnych, także kształcenia w formach kursowych czy w ramach nauki zawodu Wyodrębnione kategorie kluczowe efektów uczenia się W Europejskich Ramach Kwalifikacji deskryptory (czyli sformułowania opisujące pewne cechy na potrzeby katalogowania) wskazujące na efekty uczenia się podzielono na trzy następujące grupy: Wiedza która w kontekście ERK może być teoretyczna lub faktograficzna, a która oznacza efekt przyswajania informacji poprzez uczenie się. Jest zbiorem opisu faktów (danych), zasad, teorii i praktyk powiązanych z dziedziną pracy lub nauki. Umiejętności które w kontekście ERK mogą być umysłowe (myślenie logiczne, intuicyjne i kreatywne) oraz praktyczne (związane ze sprawnością manualną i korzystaniem z metod, materiałów, narzędzi i instrumentów). Umiejętności oznaczają zdolność do stosowania wiedzy i korzystania z know-how w celu wykonywania zadań i rozwiązywania problemów. Kompetencje które w kontekście ERK określa się w kategoriach odpowiedzialności i autonomii. Oznaczają one udowodnioną zdolność stosowania wiedzy, umiejętności oraz 17

19 kompetencji osobowych, społecznych lub metodologicznych, okazywaną w pracy, nauce oraz w rozwoju osobistym. Rozróżnienie pomiędzy wiedzą, umiejętnościami i kompetencjami w efektach uczenia się pomaga w jasnym skonstruowaniu deskryptorów i w łatwiejszej klasyfikacji poziomów kwalifikacji. Istnieje wiele rozmaitych możliwości zorganizowania i ustanowienia wyników procesów uczenia się. W następstwie dyskusji pomiędzy ekspertami technicznymi ze wszystkich krajów zajmujących się rozwojem Europejskich Ram Kwalifikacji uzgodniono, że podstawą ram będzie rozróżnienie pomiędzy wiedzą, umiejętnościami i kompetencjami, jako że jest to najszerzej uznawany sposób klasyfikacji efektów uczenia się. Należy przy tym zauważyć, że deskryptory w ERK (podobnie zresztą jak w i Polskich Ramach Kwalifikacji) zostały napisane w celu ujęcia pełnego spektrum efektów uczenia się bez względu na kontekst naukowy lub instytucjonalny, od kształcenia podstawowego poprzez poziomy szkoły oraz niewykwalifkowanego robotnika do poziomów doktoratu lub wyższych rangą poziomów zawodowych. Obejmują zarówno sytuacje związane z pracą, jak i nauką oraz tło akademickie i zawodowe, i odnoszą się do kształcenia lub szkolenia zarówno początkowego, jak i ustawicznego, tj. wszystkie formalne, pozaformalne i nieformalne sposoby uczenia się Również poziomy Polskich Ram Kwalifikacji proponuje się opisywać przy pomocy trzech kategorii efektów uczenia się. Dotyczyć one mają wiedzy, umiejętności oraz kompetencji personalnych i społecznych, przez co rozumie się stałą gotowość do podejmowania obowiązków i odpowiedzialności, które wiążą się z posiadaniem danej kwalifikacji, patrz: załącznik do niniejszego dokumentu. Przejście między jednym a drugim poziomem w ramach oznacza zawsze znaczą jakościową i skokową zmianę opisaną przez deskryptory. Zagadnienie deskryptorów opisujemy w pkt. 5.5, poniżej. RAMKA 6. DEFINICJE ZAKRESÓW EFEKTÓW UCZENIA SIĘ W KRK Efekty uczenia się (learning outcomes) to, co osoba ucząca się wie, rozumie i potrafi wykonać w wyniku uczenia się, ujęte w kategoriach wiedzy, umiejętności oraz kompetencji personalnych i społecznych. Wiedza (knowledge) zasób powiązanych ze sobą faktów, zasad, teorii i doświadczeń przyswojonych przez osobę uczącą się. Umiejętności (skills) zdolność wykorzystania wiedzy oraz wyćwiczonych sprawności do wykonywania zadań oraz rozwiązywania problemów. Kompetencje personalne i społeczne zdolność do autonomicznego i odpowiedzialnego wykonywania powierzonych zadań; gotowość do uczenia się przez całe życie; sprawność komunikowania się; umiejętność współdziałania z innymi w roli zarówno członka. jak i lidera zespołu. Źródło: MNiSW. 18

20 5.5. Deskryptory W projekcie Polskich Ram Kwalifikacji (patrz: załącznik) wyróżniono pięć grup deskryptorów, opisujących efekty właściwe dla każdego z poziomów kwalifikacji w ramach głównych zakresów uczenia się. Pierwsza grupa to deskryptory definiujące poziomy europejskich ram kwalifikacji 5, która stanowi szczególnego rodzaju punkt odniesienia dla polskich deskryptorów poziomów (efektów uczenia się). Stąd też w propozycji Polskich Ram Kwalifikacji umieszczone zostały deskryptory ustalone dla europejskich ram kwalifikacji, co pozwoli na ukazanie w zrozumiały sposób zaproponowanych odniesień polskich poziomów kwalifikacji do ośmiu poziomów wyróżnionych w ramach europejskich. Druga grupa są to deskryptory mające charakter uniwersalny. Opisują one efekty uczenia się właściwe dla poszczególnych poziomów, odnoszące się do wszystkich rodzajów (sektorów) edukacji ogólnej, zawodowej oraz edukacji na poziomie wyższym. Kolejne grupy (trzecia, czwarta i piąta) deskryptorów odnoszą się do poszczególnych sektorów edukacji: Deskryptory efektów uczenia się właściwe dla poszczególnych poziomów, odnoszące się do edukacji ogólnej. Deskryptory te mogą być stosowane do innego sektora, ale nie są uniwersalne. Deskryptory efektów uczenia się, właściwe dla poszczególnych poziomów, odnoszące się do edukacji zawodowej (kształcenia i szkoleń). Deskryptory te mogą być stosowane do innego sektora, ale nie są uniwersalne. Deskryptory efektów uczenia się właściwe dla poszczególnych poziomów odnoszące się do edukacji na poziomie wyższym. Deskryptory te mogą być stosowane do innego sektora, ale nie są uniwersalne. Deskryptory efektów uczenia się w odniesieniu do kwalifikacji uzyskanych w ramach edukacji ogólnej, odpowiadających kwalifikacjom na poziomach 1-4, są zawarte w podstawach programowych kształcenia ogólnego, które na mocy rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej 6 od września 2009 r. zaczęły obowiązywać w pierwszych klasach szkoły podstawowej i gimnazjum. W kolejnych latach wraz z tym rocznikiem uczniów podstawy te wchodzą do użytku w klasach programowo wyższych. W konsekwencji od 2012 roku w oparciu o te dokumenty odbywać się będą organizowane przez 5 Przedstawione w załączniku II do Zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 kwietnia 2008 r. w sprawie ustanowienia europejskich ram kwalifikacji dla uczenia się przez całe życie. 6 Podstawy programowe są załącznikami do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. (Dz. U. z 2009 r. Nr 4 poz. 17). 19