W ŚWIETLE TWÓRCZEGO FUNKCJONOWANIA UMYSŁU

Transkrypt

1

2 W ŚWIETLE TWÓRCZEGO FUNKCJONOWANIA UMYSŁU Wydawnictwo Psychoskok, 2013

3 Joanna Wajdenfeld Kreatywna plastykostymulacja w świetle twórczego funkcjonowania umysłu Copyright by Wydawnictwo Psychoskok, 2013 Copyright by Joanna Wajdenfeld, 2013 Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część niniejszej publikacji nie może być reprodukowana, powielana i udostępniana w jakiejkolwiek formie bez pisemnej zgody wydawcy. Skład: Wydawnictwo Psychoskok Projekt okładki: Joanna Wajdenfeld Zdjęcie okładki, rysunki i zdjęcia: Joanna Wajdenfeld ISBN: Wydawnictwo Psychoskok ul. Chopina 9, pok. 23, Konin tel. (63) , kom wydawnictwo@psychoskok.pl

4 Spis treści WPROWADZENIE ROZDZIAŁ I KREATYWNOŚĆ CZYLI TWÓRCZOŚĆ PRZEZ MAŁE T Jak możemy rozumieć twórczość Twórczość w różnym ujęciu teoretycznym Twórcze, czyli kreatywne myślenie Metody twórczego myślenia Sześć kapeluszy Edwarda de Bono Burza mózgów Metoda SCAMPER Synektyka Analiza morfologiczna Morfologia Funkcjonalna Gra ze słowami Metoda Polaya Twórczość dzieci Środowisko szkolne i czynniki mające wpływ na twórczość w szkole ROZDZIAŁ II SZTUKA Historia pojęcia sztuka Funkcje sztuki kulturze i pracy pedagogicznej

5 Spis treści 4 ROZDZIAŁ III ARTETERAPIA I ARTESTYMULACJA Czym jest arteterapia i artestymulacja? Historia arteterapii Funkcje i oddziaływanie Formy Muzykoterapia Choreoterapia Biblioterapia, bajkoterapia Plastykoterpia (terapia za pomocą sztuk plastycznych) Teatroterapia, dramatoterapia, psychodrama Estetoterapia Silwoterapia Talasoterapia Ludoterapia, zabawoterapia Chromoterapia terapia barwą Arteterapia punktu widzenia psychologii i pedagogiki Wykorzystanie arteterapii w szpitalach i ośrodkach psychiatrycznych ROZDZIAŁ IV PLASTYKOTERAPIA I PLASTYKOSTYMULACJA

6 Spis treści 5 1. Czym plastykoterapia i plastykostymulacja różni się od edukacyjnych zajęć plastycznych? Plastykoterapia i plastykostymulacja w różnych zastosowaniach Plastykostymulacja w rozwoju dziecka Plastykoterapia w rewalidacji Plastykoterapia w oddziaływaniach psychiatrycznych Metody stosowane w plastykostymulacji i plastykoterapii Metody indywidualne Praca indywidualna z dziećmi Terapia indywidualna w rewalidacji Metody grupowe Praca w grupie z dziećmi Terapia grupowa w rewalidacji Zasady pracy z podopiecznym Ogólne zasady pracy z podopiecznym Ogólne zasady heurystyczne Jak skutecznie kształcić uczniów ku twórczości? Jak skutecznie zabijać twórczość na lekcjach i zajęciach artystycznych i nie tylko? ROZDZIAŁ V TECHNIKI STOSOWANE W PLASTYKOSTYMULACJI Techniki rysunkowe Przykładowe techniki rysunkowe

7 Spis treści Specyficzne techniki rysunkowe w plastykoterapii i plastykostymulacji Techniki graficzne Specyficzne techniki graficzne w plastykoterapii i plastykostymulacji Specyficzne techniki malarskie w plastykoterapii i plastykostymulacji Techniki przestrzenne Lepienie Podstawowy przepis na masę solną Rzeźba Papieroplastyka Techniki mieszane - Collage Collage w plastykostymulacji i plastykoterapii Niekonwencjonalne techniki plastyczne w plastykostymulacji i plastykoterapii ROZDZIAŁ VI PLASTYKOSTYMULACJA ĆWICZENIA Ćwiczenia integracyjne Ćwiczenia z wykorzystaniem technik rysunkowych Ćwiczenia wykorzystujące malarstwo

8 Spis treści 7 4. Formy przestrzenne w ćwiczeniach - lepienie Papieroplastyka Ćwiczenia wykorzystujące techniki mieszane Materiały naturalne ROZDZIAŁ VII BIOLOGICZNE I NEUROPSYCHOLOGICZNE UWARUNKOWANIA TWÓRCZOŚCI Ogólna budowa i funkcje mózgu Komórki nerwowe Istota biała mózgu drogi neuronalne Istota szara mózgu - kora mózgowa Funkcjonalna struktura kory mózgowej Topograficzna struktura kory mózgowej Płaty mózgowe i ich funkcje Płaty czołowe Płaty potyliczne Płaty ciemieniowe Płaty skroniowe Układ limbiczny Najstarsze części funkcjonalne mózgu Wzgórze Jądra podstawne

9 Spis treści 8 7. Funkcje OUN w badaniach Badania porównawcze podstawy twórczego myślenia Badania pamięci Badania uwagi ROZDZIAŁ VIII METODY BADAŃ NEUROPSYCHOLOGICZNYCH Schemat badawczy Badania MRI i fmri ROZDZIAŁ XIX BADANIA TWÓRCZOŚCI, ARTETERAPII ARTESTYMULACJI I PLASTYKOSTYMULACJI Badania twórczości Badania arteterapii Badania plastykostymulacji Odbiór sztuki, a twórczość Plastykoterapia, a twórczość u osób starszych Badania neuropsychologiczne plastykostymulacji, arteterapii i sztuki Badania aktywności neuronalnej u osób z zaburzeniami, uprawiających sztukę Odbiór piękna Badania odbioru sztuki po treningu plastykostymulacyjnym

10 Spis treści 9 5. Badania neuropsychologiczne twórczości PODSUMOWANIE BIBLIOGRAFIA SPIS ILUSTRACJI RECENZJA PRACY RECENZJA KSIĄŻKI

11 Wprowadzenie Do napisania tej pracy skłoniło mnie kilka powodów zarówno zdecydowanie ideologicznych jak i czysto praktycznych. Przede wszystkim jestem artystą plastykiem i jednocześnie psychologiem, a także terapeutą zajęciowym to prawdopodobnie powoduje, że sztuka zwłaszcza plastyczna przewija się przez całe moje życie. W pracy z ludźmi mogę korzystać z różnych metod i praktyk każdej z tych dziedzin. Chciałabym przekazać w tej pracy, moje doświadczenia i pokazać jak można połączyć wiedzę i umiejętności z różnych dziedzin ze sobą, a także wykorzystywać je zarówno do stymulacji rozwojowych jak i do terapii oraz badań. Chciałabym też pokazać jak może sztuka stać się

12 Wprowadzenie 11 prostym narzędziem o ogromnych możliwościach, niekoniecznie wcale w rękach artystów. Innym czysto praktycznym powodem było zebranie wiedzy na temat twórczości, arteterapii i plastykostymulacji, oraz badań na temat ich oddziaływania, aby mogli z niej korzystać moi studenci oraz inne osoby zajmujące się takimi zajęciami. Nie jest to jednak podręcznik dający tylko gotowe przepisy na poprowadzenie zajęć, raczej zbiór wiedzy na temat wpływu zajęć arteterapeutycznych, a w szczególności plastykostymulacyjnych dającej twórczą inspiracje do własnej pracy. Plastykostymulacja, tak jak chciałabym ją przedstawić w tej pracy i jak od wielu lat stosuje ją do terapii z podopiecznymi, nie ma nic wspólnego z edukacją plastyczną, a jest rodzajem plastykoterapii. Nie jest zadaniem zajęć plastykoterapeutycznych podobnie jak plastykostymulacyjnych zmienić podopiecznego w wielkiego artystę, ani nawet nauczyć go jakiś specyficznych technik plastycznych, ale pokazać mu jak może się rozwijać i wychodzić poza własne możliwości i ograniczenia oraz bawić się sztuką

13 Wprowadzenie 12 plastyczną i korzystać z niej dla poprawy własnego życia. W plastykoterapii, która do celów terapeutycznych wykorzystuje się elementy sztuki i techniki sztuk plastycznych, najważniejszym jednak elementem terapeutycznym jest sam proces tworzenia, a niepowstający wytwór, który jest najistotniejszym elementem edukacji plastycznej. Sztuka jest tutaj narzędziem rozwojowym i poznawczym, a także rehabilitacyjnym. Wieloletnie doświadczenie w prowadzeniu zajęć arteterapeutycznych, a zwłaszcza plastykoterapeutycznych, dla różnych grup podopiecznych zarówno dzieci, młodzieży jak i osób dorosłych w różnym wieku, daje mi pewność, iż zajęcia takie są wielomodalną stymulacja poznawczą wpływającą zarówno na system poznawczy, myślenie twórcze i twórcze rozwiązywanie problemów jak i rozwój wewnętrzny podopiecznych. Można również każde takie zajęcia nazwać artestymulacją i plastykostymulacją niezależnie czy są formą terapii osób takiej terapii potrzebujących, czy też czystą stymulacją rozwojową osób zdrowych i sprawnych.

14 Wprowadzenie 13 Częsta obserwacja narastających zmian jakości funkcjonowania osób poddawanych rehabilitacji z użyciem arteterapii, jak również zmian rozwojowych u zdrowych i zaburzonych dzieci biorących udział zajęciach artestymulacji, skłoniła mnie do sprawdzenia mechanizmów i podstaw tych zmian. Największa zmiana u dzieci i młodzieży to przede wszystkim rozwój potencjału twórczego, zwiększenie wiary w siebie, co pozwala na przełamywanie barier i trudności jakie przynosi dzień codzienny i uwidacznia zwiększenie myślenia twórczego i twórczego rozwiązywania problemów. Zainteresowanie funkcją i sprawnością działania mózgu, jako nadrzędnego regulatora pracy całego organizmu pojawiło się w czasie mojej pracy, zarówno na oddziałach psychiatrycznych, neurologicznych jak przy pracy rozwojowej z dziećmi i młodzieżą, gdzie prowadząc od kilkunastu lat zajęcia zarówno ruchowe jak i arteterapeutyczne, zauważyłam różnorodny wpływ na rehabilitacje i stymulacje neuromotoryczną podobnych zajęć, w zależności od potrzeb podopiecznego. Praktyczne wykorzystywanie zajęć arteterapeutycznych

15 Wprowadzenie 14 w psychiatrii i neurologii jest stosowane od dawna, podobnie jak w pracy psychologicznej i pedagogicznej, jednak dopiero najnowsza technologia pozwala zobaczyć wpływ takiej pracy na mózg i w przyszłości pozwoli na precyzyjne dobieranie konkretnych aktywności do stymulacji odpowiednich obszarów mózgu. Do niedawna neuropsychologia poznawcza zajmowała się przede wszystkim badaniem i porównywaniem upośledzonych i zachowanych funkcji mózgu u pacjentów po uszkodzeniach mózgu i na tej podstawie wnioskowała o funkcjonowaniu i pracy mózgu w normie. Obecnie jednak nowe możliwości dają badania odwrotne, czyli funkcjonalne badanie zdrowych mózgów i obszarów funkcjonujących prawidłowo w różnych warunkach badawczych, badanie stymulacji i reakcji zdrowego mózgu na działania poznawcze, a następnie tworzenie programów poprawiających funkcjonowanie i prace mózgu osób chorych. Odbiór sztuki (w bardzo szerokim i egalitarnym jej rozumieniu) jest zasadniczo różny dla osób uprawiających ją oraz mających z nią jakikolwiek czynny kontakt niż przeciętnych osób,

16 Wprowadzenie 15 których praktyczny (proceduralny) kontakt ze sztuką skończył się w szkole podstawowej. Zajęcia artetestymulacyjne dają szansę poznawczego i twórczego kontaktu ze sztuką, przez co mogą stać się wspaniałym aktywatorem OUN. Osoba grająca na gitarze słysząc melodię czuje dotyk strun na palcach, podobnie jak malarz widząc obraz widzi też każde pociągnięcie pędzla i czuje ruch jaki sam wykonałby w trakcie malowania. Zadaniem arteterapii powinna być aktywizacja umiejętności proceduralnych związanych ze sztuką i przez to zwiększanie stymulacji wszystkich funkcji poznawczych, co w efekcie powinno prowadzić do rozwoju własnej kreatywności. W przyszłości może mieć to ogromne znaczenie zarówno dla rehabilitacji, rewalidacji i resocjalizacji jak i dla stymulacji poznawczej rozwijających się umysłów naszych dzieci oraz tworzenia rozwojowych programów pedagogicznych i psychologicznych.

17 Rozdział I Kreatywność czyli twórczość przez małe t Twórczość w pełnym przekroju swoich przejawów opiera się na łączeniu paradoksalnych tendencji we wszystkich wymiarach funkcjonowania ludzkiego umysłu (Elliott 1986, za Nosal, 1990 str. 109).

18 Kreatywność czyli twórczość przez małe t 17 Rysunek 1. Pojęcie twórczości J.W. Słowa tworzyć ( kreować ) i twórczość ( kreacja ) pochodzą od łacińskiego creatus i creare oznaczających robić, produkować i rosnąć. Słowa te są stosunkowo młode, bo w języku angielskim używane od końca XIX wieku. W słownikach angielskich słowo tworzyć pojawiło się dopiero w 1960 roku. Oznacza ono: powodowanie powstawania czegoś oraz komponowanie lub układanie i pisanie, a także postać czegoś lub składanie się na coś. (Szmidt, 2007).

19 Kreatywność czyli twórczość przez małe t Jak możemy rozumieć twórczość Aż do XIX wieku bardzo mało napisano o naturze twórczego myślenia, a mimo to już w średniowieczu tworzyli poeci i malarze. Grecy posługiwali się słowem robić zamiast tworzyć, przy czym słowo to odnosiło się również do poezji gdyż poeci robią, a malarze odtwarzają to co jest w naturze. Stąd Tatarkiewicz rozumie twórczość: jako działanie Boga (średniowiecze), jako działanie artysty (XIX wiek) i jako działanie człowieka (XX wiek). Większość ludzi ceni twórczość z dwóch powodów, a mianowicie dlatego, że wydając rzeczy nowe rozszerza ramy naszego życia oraz przez wzgląd hedonistyczny gdzie twórczość uszczęśliwia. (Szmidt, 2007). Bardzo trafne moim zdaniem określenie twórczości przytoczył Zimbardo za G.B. Show Rozsądny człowiek przystosowuje się do świata, człowiek nierozsądny ciągle stara się przystosować świat do siebie. Zatem wszelki postęp zależy od

20 Kreatywność czyli twórczość przez małe t 19 człowieka nierozsądnego, czyli twórczego, (Zimbardo, Ruch, 1996, str. 214). "Twórczość" jest terminem wieloznacznym. W bogatej literaturze przedmiotu brak jest jednej powszechnie przyjętej definicji twórczości. Twórczość - według definicji A. Kępińskiego: to każde świadome narzucanie własnego porządku otaczającemu światu lub każde świadome wprowadzanie własnego porządku w otaczający świat. (Dykcik, 1997, s. 359). Tak to tłumacząc możemy to zdefiniować jako pełną czci opiekę, która umożliwia świadome przeciwstawienie się, poprzez wprowadzanie własnych zamysłów w otaczający nas świat, tendencjom rozpadu, bezruchu, uzależnienia. (Dykcik, 1997, s. 359). Często utożsamia się jednak twórczość z procesem twórczym (Szymański 1987, s. 45). Proces twórczy w całym swoim przebiegu jest kreacją: przetwarzaniem, organizacją, odkrywaniem, powoływaniem form i znaczeń dotychczas nie istniejących. (Marciniak 1976, s. 32). W związku z takim rozumieniem. W procesie twórczości wyróżnia się kolejno po sobie następujące fazy: przeżyciowa, koncepcyjna, realizacyjna. (Marciniak 1976, s. 31).

21 Kreatywność czyli twórczość przez małe t 86 Rysunek 16. Dziecko bada świat dotykiem Dowiadując się czegoś o lesie dzieci uczą się pisać i czytać słowa z lasem związane, rysują las, śpiewają piosenki, liczą drzewa, oglądają filmy o zwierzętach, idą na wycieczkę do lasu oraz słuchają informacji werbalnych przekazywanych przez

22 Kreatywność czyli twórczość przez małe t 87 nauczyciela. To wszystko razem dopiero jest w stanie w pełni najwięcej dziecko nauczyć bez względu na jego poziom intelektualny, styl poznawczy czy skłonności temperamentalne. Jednak, kiedy dzieci kończą nauczanie początkowe, kończy się traktowanie ich jak dzieci i rozpoczynają poważną naukę. Większość informacji zostaje im przekazywana wyłącznie werbalnie, dzieci mogą słuchać, czytać i najczęściej to wszystko, wręcz ostatnio zostają wprowadzone ograniczenia takich przedmiotów jak plastyka, muzyka, technika, w wielu szkołach od dawna nie ma miejsca na doświadczenia chemiczne, fizyczne i przyrodnicze ani też wycieczki przyrodnicze czy geograficzne (informacje własne). Natomiast badania nad wpływem ilustracji na uczenie się wskazują, iż to właśnie w tej grupie wiekowej dzieci najwięcej korzyści odnoszą z różnorodności rodzaju informacji jednocześnie np. kodu obrazowego i werbalnego (Jagodzińska, 1991). Szkoła uczy i wymaga już w tym czasie powielania informacji, naśladowania bezpiecznych rozwiązań, stereotypów zarówno w wiedzy jak i zachowaniu. Trudno się w związku z tym dziwić, że dzieci w tym okresie rozwoju mogą być w okresie

23 Techniki stosowane w plastykostymulacji 250 Rysunek 32. Rysunek pastelami woskowymi

24 Techniki stosowane w plastykostymulacji 251 Rysowanie kredkami oprawionymi w drewno. W drugiej fazie wieku przedszkolnego, gdy przygotowujemy dziecko do nauki pisania, uczymy je prawidłowego trzymania kredki. Możemy również rysować kilkoma kredkami naraz. W takim wypadku układamy na podłodze bardzo dużą kartkę papieru albo przyklejamy ją do ściany lub do stołu taśmą klejącą, by się nie przesuwała. Związujemy gumką ze sobą kilka kredek o tej samej długości. Rysujemy po kartce i obserwujemy jak na papierze powstają tęczowe wzory. Możemy rysować przy muzyce, wykonując do taktu ruchy ręka. Technikę tą możemy stosować dla dzieci od trzech lat. Rysowanie ołówkiem, piórkiem (stalówką) Technika trudna pozwalająca na rysowanie kreską, jednak najczęściej kojarzona z rysunkiem. Wymaga gładkiego twardego papieru.

25 Plastykostymulacja - ćwiczenia Ćwiczenia z wykorzystaniem technik rysunkowych Rysunek 60. Przykładowe materiały

26 Plastykostymulacja - ćwiczenia 331 Tęcza Każdy z podopiecznych dostaje dużą kartkę A3 białego papieru i kawałek węgla rysunkowego (najlepiej nieprasowanego i bez oprawki). Prosimy o narysowanie tęczy tak, aby widać było wszystkie jej kolory, możemy pokazać zdjęcie kolorowej tęczy (ale nie schematycznego rysunku) lub prosić o odniesienie się do wyobraźni. Sugerujemy, że można rysować kreską, można rozcierać, rozmazywać palcami, wycierać gumką. Po skończonej pracy, prosimy podopiecznych o pokazanie i opisanie kolorów w tęczy. Można również od początku zrobić konkurs na jak najbardziej kolorową tęczę (zwłaszcza u dzieci). To najlepsze pierwsze ćwiczenie kontaktu z węglem. Pokazuje jego możliwości i rozwija wyobraźnię, pozwala na oderwanie się od schematów i abstrahowanie rzeczywistości oraz przetransformowanie jej na żądany efekt. Ćwiczenie dla każdej grupy wiekowej i sprawnościowej.

27 Rozdział VII Biologiczne i neuropsychologiczne uwarunkowania twórczości Mózg człowieka dorosłego, waży przeciętnie od 1100 do 1400 gramów, zawiera około 100 miliardów komórek nerwowych, z których każda swoimi kilkuset wypustkami łączy się z innymi komórkami nerwowymi oraz dziesięć razy więcej komórek innego rodzaju (np. gleju). W ten sposób tworzy się sieć neuronowa niewyobrażalnej wręcz złożoności. Tam powstaje świadomość, inteligencja, pamięć, emocje czy uzdolnienia twórcze.

28 Biologiczne i neuropsychologiczne uwarunkowania twórczości 412 Jedną z podstawowych cech systemu nerwowego jest jego plastyczność. Niemal wszystko, co potrafimy i co wiemy, jest efektem zapamiętywania. Stanowi ono podstawę naszej osobowości. Zdolność do uczenia się umożliwia przekazywanie własnych doświadczeń innym ludziom niejednokrotnie przez wiele pokoleń. Z kolei, zanik pamięci doprowadza do utraty własnej tożsamości, kontaktu z przeszłością i braku rozumienia teraźniejszości.

29 Biologiczne i neuropsychologiczne uwarunkowania twórczości 433 Rysunek 85. Pierwotna kora sensoryczna Obszar kory za bruzdą środkową można podzielić na trzy rodzaje stref korowych. Strefy pierwszorzędowe inaczej pierwszorzędowe okolice projekcyjne (rzutowe) charakteryzuje silna specyfikacja modalna, czyli każde poszczególne pole reaguje na bardzo zróżnicowane cechy informacji

30 Metody badań neuropsychologicznych 495 intensywnie pracują, wzrasta tam lokalny przepływ krwi i zmienia się stężenie tlenu. Lokalne zmiany w stężeniu tlenu i związane z tym zmiany w stężeniu deoksyhemoglobiny są uwidaczniane w zmianach sygnału BOLD. Zjawisko to opisał na początku lat 90. S. Ogawa i nazwał je kontrastem zależnym od utlenowania krwi - BOLD (ang. blood oxygenation level dependent). Sygnał BOLD jest punktem wyjścia w mapowaniu aktywacji struktur mózgu wywołanej aktywnością poznawczą (Heuttel, 2005). Odkrycie to rozszerzyło zdecydowanie możliwości wykorzystania skanera rezonansu magnetycznego, który do tej pory używany jako urządzenie radiologiczne do badań diagnostycznych, stał się narzędziem do badań podstawowych dla fizjologów, neuropsychologów i psychiatrów. Nastąpiła wręcz eksplozja zastosowań fmri w różnych dziedzinach medycyny. W wielu ośrodkach fmri stał się badaniem z wyboru w ocenie dostępu i ryzyka przed poważnymi zabiegami operacyjnymi w neurochirurgii i otolaryngologii. Coraz częściej badania czynnościowe wykorzystuje się do monitorowania leczenia niektórych chorób i skuteczności działania leków.

31 Metody badań neuropsychologicznych 496 Rysunek 98. Obraz mózgu w rezonansie aktywność płatów potylicznych (za Wajdenfeld 2010)

32 Rozdział XIX Badania twórczości, arteterapii artestymulacji i plastykostymulacji Jednym z podstawowych zagadnień w badaniach nad stymulacją zajęciami arteterapeutycznymi jest pytanie, czy skoro działania takie przede wszystkim opierają się na pracy ze sztuką, jak ważne są tutaj uzdolnienia twórcze, zarówno te małe będące przekraczaniem własnych granic, jak i te wielkie artystyczne. Pierwszym i zasadniczym pytaniem jest, często zadawane pytanie, czy w takich zajęciach powinny

33 Badania twórczości, arteterapii, artestymulacji i plastykostymulacji 502 uczestniczyć tylko osoby uzdolnione twórczo i artystycznie, czy też samo branie udziału w takich zajęciach jest na tyle stymulujące twórczo, że zanika różnica pomiędzy osobami twórczymi i nietwórczymi oraz uzdolnionymi artystycznie na poziomie skuteczności działania terapii.