Bateria PU- 1 w praktyce diagnostycznej

Transkrypt

1 Plan spotkania Bateria PU- 1 w praktyce diagnostycznej szkolenie kwalifikacyjne Bartosz M. Radtke Główne zadania diagnozy (Lewicki, 1969) 1. Opis występujących u dziecka trudności lub zaburzeń w różnych środowiskach jego życia O zaburzeniach mówimy, gdy dziecko nie potrafi sprostać zadaniom rozwojowym, stawianym mu na danym poziomie wiekowym. RODZIC NAUCZYCIEL PEDAGOG Wybrane rodzaje diagnoz 1) Diagnoza kategorialna (nozologiczna) 2) Diagnoza różnicowa 3) Diagnoza genetyczna 4) Diagnoza prognostyczna 5) Diagnoza funkcjonalna Diagnoza ale po co? Procesy uwagi w toku rozwoju Diagnoza uwagi w Baterii- PU1 Procesy pamięci w toku rozwoju Diagnoza pamięci w Baterii- PU1 Funkcje wykonawcze w toku rozwoju Diagnoza funkcji wykonawczych w Baterii- PU1 Ćwiczenia z zakresu posługiwania się Baterią- PU1 Opis wyników Podsumowanie Główne zadania diagnozy (Lewicki, 1969) 2. Wskazanie dysfunkcji, leżących u podłoża zaburzeń rozwojowych (np. zaburzenia procesów poznawczych, motywacyjnych, etc.) 3. Wykrycie przyczyn występujących trudności PSYCHOLOG (wpływ na powstanie zaburzeń czynników środowiskowych, psychologicznych, etc.) Diagnoza kategorialna Diagnoza kategorialna (nozologiczna) przyporządkowanie analizowanych danych empirycznych do określonej jednostki nozologicznej (choroby, zespołu, rodzaju zaburzenia). Diagnoza kategorialna powinna być traktowana jako wstępny etap złożonego procesu diagnozy funkcjonalnej. 1

2 Diagnoza różnicowa Diagnoza różnicowa polega na jednoczesnym badaniu analizowanych faktów, zjawisk, stanów, danych empirycznych pod kątem dwu lub więcej hipotetycznych rozpoznań, celem eliminacji rozpoznań fałszywych i podjęcia najbardziej prawdopodobnej decyzji diagnostycznej (np. diagnoza różnicowa pomiędzy globalną dysfunkcją intelektualną upośledzeniem umysłowym a dysfunkcją o charakterze parcjalnym). F70/F81 Diagnoza genetyczna Diagnoza genetyczna identyfikacja łańcucha przyczynowo- skutkowego obejmującego źródła określonych faktów, zjawisk, stanów, ich przyczyny pierwotne, wtórne oraz bezpośrednie i pośrednie skutki. W przypadku zaburzeń rozwojowych diagnozę genetyczną stanowi rekonstrukcja tzw. patomechanizmu konkretnego zaburzenia u konkretnego dziecka. Diagnoza prognostyczna Diagnoza funkcjonalna Diagnoza prognostyczna polega na przewidywaniu kierunku zmian, dalszego rozwoju danego zaburzenia, skutków, których dopiero można się spodziewać. Diagnoza funkcjonalna polega na ustaleniu miejsca analizowanych zjawisk i stanów w określonym obszarze aktywności badanego, w powiązaniu z innymi obszarami tej aktywności. Obejmuje diagnozę sytuacyjną, ukazującą różnice w funkcjonowaniu człowieka w wyróżnionym obszarze aktywności w zależności od zmieniających się, powtarzalnych okoliczności (np. zdolność do skupienia uwagi na różnego rodzaju materiale). Narzędzia Diagnoza funkcjonalna stanowi podstawę planowania pracy terapeutycznej. W oparciu o nią można ustalić, realizować i poddać ewaluacji program terapeutyczny dla ucznia ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Do diagnozy funkcjonalnej wykorzystujemy różne narzędzia, może to być również kombinacja narzędzi diagnostycznych służących do oceny funkcjonalnej różnych funkcji. Możemy posługiwać się zarówno obserwacją, jak i różnego rodzaju testami. Na osobie diagnozującej spoczywa odpowiedzialność za odpowiedni dobór trafnych i rzetelnych narzędzi. 2

3 OPINIA CZY WYNIKI? = Diagnoza całościowa Co zawiera opinia? 1) oznaczenie poradni wydającej opinię; 2) numer opinii; 3) datę wydania opinii; 4) podstawę prawną wydania opinii; 5) imię i nazwisko dziecka albo pełnoletniego ucznia, którego dotyczy opinia, jego numer PESEL, a w przypadku braku numeru PESEL serię i numer dokumentu potwierdzającego jego tożsamość, datę i miejsce jego urodzenia oraz miejsce zamieszkania, nazwę i adres odpowiednio przedszkola, szkoły lub placówki oraz oznaczenie odpowiednio oddziału przedszkolnego w przedszkolu, oddziału w szkole lub grupy wychowawczej w placówce, do której dziecko albo pełnoletni uczeń uczęszcza; 6) określenie indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych dziecka albo pełnoletniego ucznia oraz opis mechanizmów wyjaśniających funkcjonowanie dziecka albo pełnoletniego ucznia, w odniesieniu do problemu zgłaszanego we wniosku o wydanie opinii; 7) stanowisko w sprawie, której dotyczy opinia, oraz szczegółowe jego uzasadnienie; 8) wskazania dla nauczycieli dotyczące pracy z dzieckiem albo pełnoletnim uczniem; 9) wskazania dla rodziców dotyczące pracy z dzieckiem albo wskazania dla pełnoletniego ucznia, które powinien stosować w celu rozwiązania zgłaszanego problemu; 10) imiona i nazwiska oraz podpisy specjalistów, którzy sporządzili opinię; 11) podpis dyrektora poradni. DIAGNOSTA SAT (PSYCH, PED, LOGOPEDA)! Od roku 2008: SGMiRD* KOMPETENCJE I ZDOLNOŚCI MATEMATYCZNE BATERIE DYSKALKULIA* FUNKCJE WZROKOWO- PRZESTRZENNE! całościowe ujęcie diagnozy PSYCHOLOG / PEDAGOG (um. fonologiczne, semantyczne, syntaktyczne)! standaryzacja procesu diagnozy w PPP i szkołach PSYCHOLOG / PEDAGOG! Baterie metod B- 8, B- 10/12, B- GIM, Dyskalkulia, Profile D, U, G Dysleksja III, Dysleksja V! % PPP objętych programem szkoleń i testów PTPiP! szkolenia wojewódzkie i działalność Terenowych Trenerów PTPiP! Szkolenia Centrum Promathemaqca z zakresu diagnozy trudności matematycznych! psycholodzy - pogłębiona, specjalistyczna diagnoza funkcji poznawczych! pedagodzy i psycholodzy psychometryczna diagnoza dyskalkulii FUNKCJE SŁUCHOWO- JĘZYKOWE PSYCHOLOG BATERIE METOD: INTEG RACJA FUNKCJE RUCHOWE CZYTANIE! Od roku 2015: AUDIOMETR TONALNY*** LICZENIE! Do roku 2008:! diagnoza wybranych funkcji percepcyjno- motorycznych! brak standardów diagnostycznych w ppp! brak znormalizowanych narzędzi diagnostycznych SCREENINGOWY SŁUCH OBWODOWY, CENTRALNY PISANIE B-8* B-7/9* B-10/12* B-GIM* B-16Plus* ZESTAWY: DYSLEKSJA III** DYSLEKSJA V** SPRAWNOŚĆ INTELEKTUALNA WISC-R** WAIS-R**, IDS**, CATTELL** FUNKCJE WYKONAWCZE PU-1* PSYCHOLOG *Wydawca: Pracownia Testów Psychologicznych i Pedagogicznych SEBG w Gdańsku organizacja pożytku publicznego **Wydawca: Pracownia Testów Psychologicznych PTP Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością *** Technologia opracowana przez zespół Politechniki Gdańskiej, instytucja wdrażająca: PTPiP Główne cele diagnozy DIAGNOZA Diagnoza nie jest celem samym w sobie. Diagnoza umożliwia: - optymalnie zaplanować i kontrolować oddziaływania terapeutyczne oraz ich efektywność - zindywidualizować metody i sposoby terapii adekwatnie do precyzyjnie określonych deficytów dziecka - dostosować edukację do możliwości ucznia Przyczynowa Objawowa Czynniki etiologiczne (wywiad), mechanizmy neuropsychologiczne (próby i testy) Dokładna charakterystyka obserwowanych zachowań (skale objawowe) 3

4 Główne cele diagnozy Diagnoza procesów poznawczych u dzieci, w tym także pamięci, najczęściej ma dwa cele: określenie poziomu rozwoju, określenie specyfiki funkcjonowania. Jak diagnozować funkcje poznawcze u dzieci? Główne cele diagnozy Określenie poziomu rozwoju pozwala, na stwierdzenie czy funkcjonowanie dziecka w zakresie np. uwagi, pamięci, funkcji wykonawczych czy myślenia jest zgodne z normami wiekowymi. Jeśli poziom badanej funkcji jest istotnie niższy niż przewidywany dla wieku mówimy o opóźnieniu rozwoju, jeśli istotnie wyższy mówimy o przyspieszeniu tempa rozwoju. Często jednak jedne aspekty procesu poznawczego plasują się poniżej normy, niektóre w normie a jeszcze inne powyżej normy mówimy wtedy o rozwoju nieharmonijnym i najczęściej skupiamy się na wybiórczych deficytach. Pułapka WISCa Pułapka WISCa Punkt odniesienia Efekt gabinetu Co tak na prawdę mierzy WISC? 4

5 Punkt odniesienia?= 1975 Do tej pory w Polsce Kryteria dobroci testu Bateria 8, Bateria 10/12, Bateria GIM Test Uczenia się Słuchowego 2013 lub... trafność treściowa, diagnostyczna Test Rozwoju Percepcji Wzrokowej M. Frosqg 1989 (25 lat) Test uczenia się wzr.- ruch. Pismo Chińskie 1988 (26 lat) WISC 1988 (26 lat) TFZ Rey a 1983 (31 lat) Test Figur Odwróconych Edfeldta 1978 (36 lat) Test Bender- Koppitz 1970 (44 lata) Test 15 Słów Rey a (45 lat) rzetelność ά Cronbacha 0,7 lub więcej standaryzacja instrukcje, materiał, ocena normalizacja max. 10 lat / w Polsce 15 lat Efekt gabinetu Jakie funkcje poznawcze są niezbędne do nauki szkolnej? 5

6 pamięć uwaga funkcje wykonawcze...czyli co? Informacje ogólne budujemy definicję Autorzy Prof. UMCS dr hab. Aneta R. Borkowska Kształt narzędzia Wydział Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Marii Curie- Skłodowskiej dr Urszula Sajewicz- Radtke Pracownia Testów Psychologicznych i Pedagogicznych, SPPP Tęcza Prof. UG dr hab. Małgorzata Lipowska Instytut Psychologii Uniwersytet Gdański dr Dorota Kalka Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej Opracowanie statystyczne: dr Jacek Buczny Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej mgr Marta Formela Pracownia Testów Psychologicznych i Pedagogicznych 15 testów 5 testów komputerowych 10 testów klasycznych Trzy obszary diagnozy: - Pamięć - Uwaga - Funkcje wykonawcze Testy słowne i bezsłowne Normy psychometryczne 10;0-12;11 Czas badania ok. 75 minut Ważne! Modelowa struktura badania Uprawnienia Wywiad Neuropsycholodzy, psycholodzy po ukończeniu szkolenia kwalifikacyjnego Standaryzacja Procedura badania, instrukcje testowe, materiał testowy, ocena wyników Dostępność testu Grudzień 2014, Pracownia Testów Psychologicznych i Pedagogicznych w Gdańsku ontogenetyczno- kliniczny Diagnoza intelektu CFT 20- R Neutralny Kulturowo Test Inteligencji Ca}ella wersja 2 Badanie PU1 Wskazana przerwa pomiędzy badaniem intelektu a PU1 Badanie pedagogiczne h}p:// kolobrzeg.pl/mediac/450_0/media/xa2.jpg w tym diagnoza funkcji percepcyjno- motorycznych 6

7 UWAGA Procesy uwagi Głównym zadaniem procesów uwagowych jest selekcja tych bodźców, które zostaną poddane dalszemu przetwarzaniu umysłowemu. Proces warunkujący skuteczność działania wszystkich pozostałych funkcji psychicznych. Selekcja może mieć charakter automatyczny lub aktywny/intencjonalny. Uwaga Najważniejsze aspekty uwagi Selektywność Natężenie Stabilność Dynamika Podzielność Selektywność uwagi W wieku niemowlęcym dziecko kieruje uwagę na bodźce wyróżniające się z tła (na przykład takie, które ewolucyjnie są dla dziecka ważne, jak układ elementów twarzy ludzkiej) bodźce społeczne oraz obiekty poruszające się. Selektywność podstawowa, zawsze realizowana funkcja uwagi: zdolność do wyodrębniania pewnych cech, bodźców, sygnałów z tła. Natężenie (koncentracja) poziom skupienia jednostki na bodźcach. Stabilność (podtrzymywanie) zdolność do koncentracji utrzymującej się na stałym poziomie, bez konieczności zmian aktywności. Dynamika (przerzutność) zdolność płynnej zmiany aktywności, przechodzenia od jednej czynności do innej. Podzielność zdolność do wykonywania kilku działań jednocześnie, bez istotnej straty w jakości realizacji Selektywność w toku rozwoju Badania wykazały, że wskaźniki habituacji (będące miarą kształtowania się umysłowej reprezentacji świata) mierzone w 2-4 m.ż. są wysoko skorelowane ze wskaźnikami rozwoju poznawczego dziecka w późniejszych latach (mierzone w 4-6 r.ż.). Oznacza to, że wczesne zdolności w zakresie uwagi wzrokowej są wskaźnikiem zdolności poznawczych dziecka, które ujawnią się w następnych latach. 7

8 Selektywność w toku rozwoju Niemowlęta selektywnie odbierają także bodźce słuchowe. Szczególną wrażliwość wykazują na bodźce społeczne, czyli głos kobiecy, a zwłaszcza własnej matki, kierując zarówno wzrok jak i główkę w stronę, z której dochodzi dźwięk. Około 6-7 miesiąca życia, gdy mają już pewne możliwości lokomocyjne, zaczynają podążać w kierunku lokalizacji dźwięku (Trehub, Trainor, 1990). Pobudzenie a koncentracja uwagi Pobudzenie odnosi się do fizjologicznej gotowości do odbioru i przetwarzania bodźców. Stan pobudzenia może mieścić się w granicach od głębokiego snu do ekstremalnej ekscytacji, jest ściśle związany z poziomem zmęczenia, jak też z innymi czynnikami takimi jak stan emocjonalny czy jakość aktualnie przebiegających procesów poznawczych. Pobudzenie w toku rozwoju Z wiekiem dziecka, poziom pobudzenia zaczyna być regulowany przez dwa mechanizmy kontrolne. mechanizm pasywny, fizjologiczny system pobudzenia kontrolowany przez układ siatkowaty; system aktywny, tzw. poznawczy system pobudzenia. Poznawczy (wyższego rzędu) system pobudzenia może modyfikować pracę systemu niższego rzędu. Selektywność w toku rozwoju Wczesna funkcja uwagi (selekcja bodźców wzrokowych i słuchowych) jest realizowana przez tzw. tylny system uwagi obejmujący struktury podkorowe, w powiązaniu z systemami sensorycznymi i motorycznymi mózgu, bez udziału wolicjonalnego ukierunkowania uwagi; W końcówce okresu niemowlęcego zaczyna rozwijać się (ćwiczyć swoje funkcje) tzw. przedni system uwagi, związany z kontrolą ukierunkowania uwagi. Pobudzenie Stan pobudzenia musi być optymalny, zbyt wysoki lub zbyt niski zaburza procesy przetwarzania informacji Orientacja w toku rozwoju Odnosi się do zmian fizjologicznych i zmian w zachowaniu związanych z detekcją nowych bodźców. Dzięki orientacji człowiek uzyskuje informację o obecności w środowisku potencjalnie ważnego bodźca, co z kolei ułatwia jego analizę. Pomiędzy 2 a 4 miesiącem życia reakcja orientacyjna jest już zależna od uprzedniego doświadczenia i jest bardziej związana z nowością bodźca. Około 9 miesiąca następuje systematyczna redukcja odpowiedzi orientacyjnej na nowość bodźca. 8

9 Odporność na dystraktory Odporność na dystraktory wymaga: odróżnienie dwóch strumieni informacji, znaczącego i nieistotnego, wyboru jednego z nich, wyhamowania przetwarzania tego nieistotnego silnego skoncentrowania na bodźcu ważnym. Jest to umiejętność będąca funkcją czasu. Młodsze dzieci popełniają więcej błędów wynikających z trudności w hamowaniu przetwarzania bodźców nieistotnych, dystrakcyjnych. Podatność na dystraktory w toku rozwoju Pomiędzy 9 a 12 miesiącem dzieci stają się bardziej skoncentrowane w swojej uwadze i bardziej intencjonalne w swoim zachowaniu, co sygnalizuje rozwój drugiego, (wyższego rzędu) systemu uwagowego. Między 18 a 24 miesiącem dzieci stają się zdolne do ukierunkowania swojej uwagi intencjonalnie i zgodnie z planem. Ta zdolność rozwija się systematycznie i konsoliduje w latach przedszkolnych. W wieku 4 lat dziecko stosuje strategie kontroli swojej uwagi, kształtuje zdolność do nie podatności na dystraktory po to, aby wykonać zadanie uwaga dziecka jest kierowana zewnętrznymi bodźcami zarówno wzrokowymi jak i słuchowymi 1 rok życia 2 rok życia 2/3 rok życia 3/4 rok życia uwaga jest w dużej mierze związana z aktywnością własną dziecka, skupia się na tym co aktualnie robi pojawiają się możliwości intencjonalnego skupienia uwagi na aktywności czy obiekcie na polecenie lub sugestię dorosłego czy innego dziecka dziecko nie potrzebuje już ciągłej kontroli dorosłych w podtrzymywaniu uwagi na zadaniu, mechanizmy samokontroli powodują, że potrafi samo dokończyć zadanie wymagające uwagi Podatność na dystraktory Małe dzieci przetwarzają w taki sam sposób bodźce ważnie i nieważne, co utrudnia im wykonywanie zadań poznawczych. Dzieci młodsze nie mając możliwości wyselekcjonowania jednego strumienia bodźców popełniają więcej błędów lub pracują wolniej. Umiejętność wyodrębnienia określonego bodźca oraz podzielność uwagi wzrasta z wiekiem. Podtrzymywanie uwagi Podtrzymywania uwagi jest zdolnością do utrzymywania skoncentrowanej uwagi w czasie. Zwykle zdolność do podtrzymywania uwagi obniża się wraz z upływem czasu. Im dziecko jest starsze tym większe znaczenie, w modyfikacji zdolności do podtrzymywania uwagi, ma poziom pobudzenia, wzmocnienia i informacje zwrotne. Pomiar uwagi w PU1 Badając uwagową sieć orientacyjną, oceniamy prostą funkcję uwagi jaką jest zdolność orientacji na bodziec sensoryczny oraz selekcję uwagi poprzez poszukiwanie wzrokowe zdefiniowanego obiektu różniącego się od tła prostą cechą percepcyjną np. kształtem i liczbą obiektów. zdolność do podzielenia zasobów uwagi na co najmniej dwie aktywności 5 rok życia 6 rok życia dziecko jest w stanie realizować zadania poznawcze intencjonalnie skupiając uwagę na aktywności zgodnie z podana instrukcją przez dłuższy okres. 9

10 Pomiar uwagi w PU1 Sieć czujności badana jest poprzez ocenę zdolności do podtrzymywania uwagi w zadaniach prostych, ale długotrwałych. Ocena sieci uwagi wykonawczej polega na badaniu wykonania zadań wymagających intencjonalnego zaangażowania wysiłku poznawczego, świadomego dzielenia zasobów uwagowych oraz elastyczności poznawczej czyli zdolności do przerzutności uwagi. W zadaniu podtrzymywania uwagi zaangażowana jest także funkcja wykonawcza hamowania reakcji ruchowej. 1. Test Monitorowania Cel badania U; Ocena zdolności orientacji na bodziec oraz szybkości motorycznej Pomoce Program komputerowy Ocena Wskaźnikiem jest liczba kropek zaliczonych w ciągu 60 sek. (wskaźnik poprawności wykonania) oraz liczba kliknięć poza kropkę (wskaźnik błędów). 5. Test Podzielności Uwagi Cel badania U; Ocena zdolności podzielności uwagi Pomoce Arkusz zadania matematyczne Ocena Za każde prawidłowo rozwiązane zadanie matematyczne przyznajemy badanemu 1 pkt. Za każde pytanie, na które badany udzielił prawidłowej odpowiedzi przyznajemy 1 pkt. Wynik testu to wskaźnik podzielności uwagi będący wynikową liczby poprawnych odpowiedzi na pytania i rozwiązanych zadań matematycznych. 6. Test Ciągłego Wykonania - I Cel badania U; Ocena zdolności podtrzymywania uwagi Pomoce Program komputerowy Ocena Wskaźnikiem jest liczba błędów i poprawnych odpowiedzi. 10

11 7. Test Ciągłego Wykonania - II Cel badania U; ocena zdolności podtrzymywania uwagi oraz hamowania reakcji Pomoce Program komputerowy Ocena Liczba poprawnych reakcji; liczba błędów typu brak reakcji 13. Test Wykreślania Gwiazdek Cel badania U; Ocena zdolności podtrzymywania uwagi, czujności Pomoce Arkusze A/B, C/D, E/F, ołówek Ocena Wskaźnikiem jest suma poprawnie skreślonych kratek ze wszystkich arkuszy (A- F) 9. Test Głośnego Odejmowania 7 Cel badania U; Ocena hamowania oddziaływania dystraktorów zewnętrznych hamowanie dostępu informacji nieistotnych Pomoce Program komputerowy (dystraktor) Ocena Liczba błędów (suma błędów arytmetycznych i pominięć rozumianych jako pominięcie całej 10). 15. Test Wykreślania Symboli Cel badania U; Ocena zdolność przełączania się na nowe kryterium po wyuczeniu jednej zasady Pomoce Arkusz Test Wykreślania Symboli, ołówek Ocena Liczba poprawnych skreśleń we wszystkich próbach. PAMIĘĆ ROBOCZA w pełni zasłużona przerwa 11

12 Pamięć operacyjna Centralny system wykonawczy Pamięć operacyjna to system poznawczy pozwalający na krótkotrwałe przechowywanie i operowanie informacjami. Sprawne funkcjonowanie pamięci roboczej umożliwia korzystanie z danych wcześniej zapamiętanych (przechowywanych w pamięci długotrwałej) łącznie ze informacjami na bieżąco docierającymi z otoczenia. Pamięci robocza rozumiana jako dynamiczny system przechowujący informacje w trakcie operacji umysłowych, jest jednym z istotnych elementów rozwoju poznawczego dziecka. Zadania składowych pamięci operacyjnej Centralny system wykonawczy: wykonywanie operacji poznawczych na materiale aktualnie przechowywanym w buforach, integrowanie pracy buforów pamięci, rozdzielanie zasobów pamięciowych zwłaszcza w sytuacji wykonywania zadań jednoczesnych kontrola przetwarzania informacji. Pętla fonologiczna i szkicownik wzrokowo-przestrzenny: krótkotrwałe przechowywanie informacji odpowiednio werbalnej i wzrokowo-przestrzennej Bufor epizodyczny: przechowywanie informacji złożonej, wielomodalnej Pamięć robocza w toku rozwoju Z perspektywy rozwojowej wskazuje się na wczesne przejawy jej funkcjonowania około 9 m-ca życia np. w zadaniach wymagających utrzymania informacji przez kilka sekund w celu wykorzystania jej np. w czasie poszukiwania przedmiotu, który zniknął z pola widzenia (młodsze dziecko wydaje się zapominać jaką zabawką się bawiło i rodzic łatwo może skierować jego uwagę na inny obiekt). Pojemność pamięci roboczej bardzo zmienia się z wiekiem dwulatki są w stanie odtworzyć zaledwie 2 liczby, 3-latki trzy liczby, 7-latki pięć a dzieci 13-, 15-letnie osiągają zakres pamięci dorosłych, czyli potrafią powtórzyć szereg siedmioelementowy. Pętla fonologiczna Magazyn fonologiczny Bufor epizodyczny Pętla artykulacyjna Szkicownik wzrokowo- przestrzenny Magazyn wzrokowy Wewnętrzny skryba Paradoksy dziecięcej pamięci Z jednej strony mówimy, że pamięć dopiero się kształtuje i jej pojemność jest niewielka a z drugiej opanowanie języka zajmuje najmłodszym jedynie 2-3 lata. Amnezja dziecięca małe dziecko zapamiętuje fakty, obrazy czy znaczenia już w pierwszych latach życia a jednak dorośli nie potrafią przypomnieć sobie zdarzeń sprzed 4. a nawet 5. roku życia, okres wcześniejszy jest niedostępny procesom przypominania Pamięć robocza w toku rozwoju Zakres pamięci roboczej zmienia się wraz ze zmianą poziomu trudności zadania im trudniejsze jest zadanie, tym wymaga więcej wysiłku i pracy umysłowej, przez co zmniejsza możliwości przechowywania informacji. Znaczenie ma nie tylko wiek ale i wiedza im więcej dziecko umie tym więcej czynności wykonuje automatycznie przy minimalnym wykorzystaniu zasobów poznawczych (por. automatyzacja). Angela J. Fawce} 12

13 Pamięć robocza a zaburzenia neurorozwojowe Poziom pamięci roboczej jest prognostykiem umiejętności czytania pod koniec nauczania czytania i pisania w szkole podstawowej. Deficyty werbalnej pamięci roboczej możemy obserwować w takich zaburzeniach jak upośledzenie umysłowe, zaburzenia uczenia się, zaburzenia ekspresji językowej. Deficyty werbalnej pamięci operacyjnej Inne zaburzenia, w których zaburzenia pamięci roboczej nie są w obrazie klinicznym, ale często współwystępują: ADHD Zaburzenia ze spektrum autyzmu Deficyty werbalnej pamięci operacyjnej W odniesieniu do dzieci ze specyficznymi trudnościami w nauce czytania i pisania problemy w zakresie werbalnej pamięci roboczej wiązane są z ogólnym deficytem funkcji językowych. Najczęściej uwypuklane są trudności z wykonywaniem zadań wymagających operacji na fonemach. Zaburzenia komunikacji, a przede wszystkim specyficzne zaburzenie rozwoju języka (specific language impairment SLI). Deficyty wzrokowo-przestrzennej pamięci operacyjnej Najpoważniejsze problemy mają dzieci z diagnozą upośledzenia umysłowego towarzyszącego zaburzeniom rozwoju. Deficyt z zakresie roboczej pamięci wzrokowoprzestrzennej podkreśla się np. w grupie dzieci z zespołem Williamsa U dzieci z zespołem Downa, wzrokowy komponent pamięci uznawany jest wręcz za mocną stronę ich funkcjonowania poznawczego Pamięć robocza w dysleksji Źródło: Benevenq, H., Tønnessen, F. E., Ersland, L., & Hugdahl, K. (2010). Working memory deficit in dyslexia: Behavioral and fmri evidence. Interna'onal Journal Of Neuroscience, 120(1), doi: /

14 Pamięć w dysleksji - Badania własne nad patomechanizmem dysleksji Dysleksja/dyskalkulia 14% 24% W grupie dzieci ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się na kłopoty w zakresie funkcjonowania roboczej pamięci wzrokowo-przestrzennej wskazuje się przede wszystkim w odniesieniu do dyskalkulii. Deficyty utrudniają szczególnie odwzorowywanie cyfr, orientację przestrzenną w geometrii, percepcję figury geometrycznej jako całości ale także szacowanie liczebności zbiorów Badania wskazują, że uczniowie z dysleksją mają trudności w zakresie pamięci wzrokowo-przestrzennej, które przejawią się głównie w problemach z rozpoznawaniem liter, zapamiętywaniem ich sekwencji w wyrazach, problemami z zapamiętaniem obrazu graficznego wyrazu, a wieku późniejszym kłopotami w zakresie orientacji na mapie itp. 62% osoby badane (n=670) 9;0-13;0/kl.IV- VI SP grupa kryterialna grupa porównawcza (n=472) Funkcje wzrokowo- przestrzenne a poziom czytania w zakresie tempa i poprawności MATERIAŁ TESTOWY 21,5 ** 21,5 21,51 * 21 20,5 inne trudności w czytaniu (n=157) MATERIAŁ TESTOWY pamięć wzrokowo- ruchowa krótkotrwała - Trudna Figura - Pamięć * 21, ,71 20, ,5 19 dysleksja (n=41) Funkcje wzrokowo- przestrzenne a poziom rozumienia czytanego tekstu pamięć wzrokowo- ruchowa krótkotrwała - Trudna Figura - Pamięć 22 wieś małe miasto duże miasto 20, ,93 19,15 18,5 19, ,5 19 niski poziom czytania przeciętny poziom czytania wysoki poziom czytania Badania własne: Radtke, B.M. (2015, w przygotowaniu) Deficyty wzrokowo-przestrzennej pamięci operacyjnej w ADHD Deficyt pamięci wzrokowo-przestrzennej często wskazuje się także u dzieci z ADHD. Trudności w zakresie nabywania złożonych wzorców zachowań motorycznych i ich automatyzacji. Deficyt niewerbalnej pamięci roboczej jest osiowym elementem patomechanizmu ADHD (Barkley 2006). niski poziom rozumienia przeciętny poziom rozumienia wysoki poziom rozumienia Badania własne: Radtke, B.M. (2015, w przygotowaniu) Rozwojowe zaburzenia koordynacji W obrazie rozwojowego zaburzenia koordynacji (developmental coordination disorder DCD) wskazuje się problemy w zakresie pamięci wzrokowo-przestrzennej jako bardzo istotne. 14

15 Dlaczego tak łatwo pomylić deficyt uwagi z deficytem pamięci operacyjnej? Pomiar pamięci w PU1 Jak funkcjonuje dziecko z trudnościami w zakresie pamięci roboczej? Porzucanie niedokończonych zadań; Zamyślanie się; Niepowodzenia w zakresie rozwiązywania zadań głównie ze względu na ich niekończenie; Zgłasza się do odpowiedzi i zapomina co chciało powiedzieć; Mieszanie poleceń, zadań, łączenie dwóch zadań w jedno; zapominanie słów; Zapomina co robi lub co ma robić dalej, nawet jeśli nauczyciel jasno wyjaśnił kolejne kroki; 3. Test Odroczonego Nazywania Cel badania P; Ocena funkcjonowania pamięci operacyjnej Pomoce Książeczka z obrazkami Ocena Liczba poprawnie nazwanych obrazków (wskaźnik pozytywny) i liczba ponownych startów (wskaźnik negatywny). 4. Test Powtarzania Zdań Cel badania P; Ocena zakresu krótkotrwałej pamięci słuchowej na materiale słownym Pomoce - Ocena Liczba prawidłowo powtórzonych zdań. 15

16 8. Test Głośnego Odejmowania Test Kwadraty Cel badania U; Ocena pamięci operacyjnej (wzrokowo- przestrzennej). Cel badania P; Ocena poziomu krótkotrwałej pamięci wzrokowo- ruchowej oraz uwagi Pomoce Program komputerowy Ocena Liczba prawidłowo zaznaczonych kwadratów. Pomoce - Ocena Liczba błędów (suma błędów arytmetycznych i pominięć rozumianych jako pominięcie całej 10). FUNKCJE WYKONAWCZE (ZARZĄDCZE) Funkcje wykonawcze Funkcje wykonawcze (executive functions) odnoszą się do procesów psychologicznych zaangażowanych w świadomą kontrolę myśli i działań lub procesów związanych z zachowaniem ukierunkowanym na cel. Funkcje wykonawcze to procesy umysłowe wyższego rzędu, które są ogniwem pomiędzy procesami percepcji bodźców a reakcją naszego organizmu. Zadania funkcji wykonawczych Organizacja zachowania człowieka: wyznaczanie celu działania, nadzór nad sprawnym oraz celowym przeprowadzeniem procesów myślowych, inicjowanie reakcji zgodnych z zaplanowanym celem, nadzór oraz korygowanie wykonania zadania, utrzymywanie koncentracji uwagi podczas wykonywania zadania, zdolność do zmiany obiektu koncentracji czy schematu działania, myślenie abstrakcyjne, przewidywanie Komponenty funkcji wykonawczych Zdolność do formułowania celów, Planowanie, Realizacja ukierunkowanych na cel planów, Skuteczne działanie. 16

17 Rozwój funkcji wykonawczych Funkcje wykonawcze jako wyższe procesy psychiczne kształtują się stopniowo. Przebieg rozwoju tych funkcji można określić jako powolny i nieharmonijny. Rozwój funkcji wykonawczych Rozwój funkcji wykonawczych Początkowo funkcje wykonawcze odgrywają rolę w procesie celowego przypominania, podczas uczenia się, dopiero później w procesie planowania. Najszybciej, bo we wczesnym dzieciństwie rozwija się kontrolująca funkcja uwagi. Inne funkcje giętkość poznawcza, określanie celu działania i przetwarzanie informacji dojrzewają między 7 a 9 rokiem życia by osiągnąć dojrzałość w 12 roku życia. Hamowanie reakcji rozwija się wcześnie od drugiego roku życia, trwa do 12 lub dłużej (Durston i in, 2002). Gwałtowny rozwój funkcji wykonawczych, w tym właśnie hamowanie reakcji, ma miejsce w okresie przedszkolnym. Obserwowany jest pomiędzy 4 a 6 rokiem życia. W tym czasie znacznie rozwija się mowa dziecka, staje się ona narzędziem komunikacji, interpretacji świata oraz środkiem tworzenia wyobrażeń. Funkcje wykonawcze a nauka szkolna W okresie szkolnym uwidacznia się związek funkcji wykonawczych z osiągnięciami szkolnymi. Kontrola hamowania koreluje z: umiejętnościami matematycznymi, świadomością fonologiczną znajomością liter. Funkcje wykonawcze takie jak planowanie i pamięć robocza mają natomiast znaczenie dla rozumienia czytanego tekstu. Zdolność planowania i panowania nad impulsami związane są pozytywnie ze strategiami uczenia się ich liczbą i różnorodnością, a także z umiejętnością regulowania wysiłku, który dziecko wkłada w uczenie się Między 7 a 12 rokiem życia rozwija się elastyczność poznawcza najbardziej złożona zdolność, wymagająca od dziecka jednoczesnego zahamowania reakcji aktualnie dominującej oraz zapamiętania i włączenia nowej reakcji. Funkcje wykonawcze a rozwój społeczno-emocjonalny Instrumental Enrichment (IE) Deficyty w zakresie funkcji wykonawczych wiążą się z: obniżoną zdolnością do odraczania gratyfikacji, podwyższonym poziomem agresji tendencją do impulsywności, ryzykiem odrzucenia społecznego Niski poziom kontroli wykonawczej koreluje z behawioralnymi przejawami: dysregulacji, rozhamowaniem behawioralnym, dysfunkcjami procesów uwagi hiperaktywnością Poziom hamowania u dzieci 6 7 letnich koreluje dodatnio z poziomem empatii, a ujemnie z poziomem ujawnianej agresji. 17

18 Dziecko z deficytami funkcji wykonawczych w szkole Pomiar sprawności funkcji wykonawczych w PU1 Dziecko ma trudność z dostosowaniem się do nowych sytuacji potrzebuje na to więcej czasu; Dziecko ma trudność z czekaniem na swoją kolej; Dziecko ma problem z nawiązywaniem i utrzymywaniem prze dłuższy czas pozytywnych relacji rówieśniczych; Dziecko ma trudności ze zrozumieniem co ma zrobić w danym zadaniu nie jest w stanie znaleźć danych i szukanych; Dziecko nie rozpoczyna pracy samodzielnie; Dziecko nie podążą za podanymi wskazówkami mamy pewność, że nie wynika to z tego, że ich nie usłyszało, ma problem w podążaniem za wybranym rozwiązaniem. Utknięcie przy jednym rozwiązaniu, nawet jeśli jest nieskuteczne. 2. Test Niedorzeczności 10. Test Fluencji Słownej - I Cel badania FW; Ocena funkcji wykonawczej: monitorowanie Cel badania Pomoce Program komputerowy Ocena Wskaźnikiem jest liczba błędów i poprawnych odpowiedzi. FW; Ocena fluencji fonologicznej Pomoce - Ocena Liczba wymienionych przez dziecko słów, bez powtórzeń 11. Test Fluencji Słownej - II 14. Test Mapa Parku Cel badania Cel badania FW; Ocena zdolności planowania Pomoce Arkusz Mapa Parku, ołówek Ocena Dziecko otrzymuje po jednym punkcie za każdy spełniony warunek. Jeśli badany spełni wszystkie warunki zaś jego czas plasuje się w obszarze wyników wysokich, wówczas przyznajemy dodatkowy punkt w ramach premii za szybkie i bezbłędne wykonanie zadania. FW; Ocena fluencji kategorialnej Pomoce - Ocena Liczba wymienionych przez dziecko słów, bez powtórzeń 18

19 Liczymy czynniki... BATERIA PU1 W PRAKTYCE ĆWICZENIA Z ZAKRESU POSŁUGIWANIA SIĘ NARZĘDZIEM BATERIA PU1 OBLICZANIE WYNIKÓW 19

20 BATERIA PU1 OPIS WYNIKÓW FUNKCJONALNY OPIS WYNIKÓW BATERIA PU1 INTERPRETACJA WYNIKÓW STUDIUM PRZYPADKU JAK ROZWIJAĆ DEFICYTOWE FUNKCJE? CZYLI POMYSŁY NA TERAPIĘ facebook.pl/ptpip 20