Konrad S. Jankowski Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski

Transkrypt

1 Jankowski K.S. (2008). Wielowymiarowy kwestionariusz do pomiaru różnic indywidualnych w zakresie zegara biologicznego. In W. Ciarkowska, & W. Oniszczenko (Eds.), Szkice z Psychologii Różnic Indywidualnych (pp ). Warsaw: Scholar. Konrad S. Jankowski Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski konrad.jankowski@psych.uw.edu.pl Wielowymiarowy kwestionariusz do pomiaru różnic indywidualnych w zakresie zegara biologicznego Streszczenie: W rozdziale przedstawione są dwa podejścia do badania różnic indywidualnych w zakresie zegara biologicznego: jednowymiarowe i wielowymiarowe. Prezentowane jest najpierw, najbardziej wiodące, podejście jednowymiarowe, które opisuje ludzi na wymiarze ranności-wieczorności, inaczej chronotypu. Przedstawione są główne narzędzia psychometryczne do badania chronotypu w ujęciu jednowymiarowym oraz omówione są główne różnice między tymi kwestionariuszami, również w odniesieniu do najczęściej stosowanego na świecie narzędzia, Morningness-Eveningness Questionnaire. Na tym tle prezentowane są trzy kwestionariusze odnoszące się do koncepcji wielowymiarowych. Najnowszy z nich, Sleep Wake Pattern Assessment Questionnaire (72-item SWPAQ), został dokładniej opisany oraz zostało zamieszczone jego polskie tłumaczenie. Na koniec pokazano przykład różnicy we wnioskach z badań stosujących jednowymiarową koncepcję chronotypu oraz dwuwymiarową. Dwuwymiarowa koncepcja chronotypu traktuje ranność i wieczorność jako dwa względnie niezależne wymiary. Polish translation of the Sleep-Wake Pattern Assessment Questionnaire Abstract: The chapter is concerned with the investigation of two approaches to individual differences in circadian rhythm. At first, there is presented a prevailing, unidimensional approach which concerns chronotype as a fundamental characteristic of circadian functioning. Further, mostly used questionnaires measuring morningness-eveningness dimension are discussed, together with the most popular Horne and Östberg Morningness-Eveningness Questionnaire. Next, three multidimensional questionnaires measuring individual differences in circadian system are presented. One of them, Sleep Wake Pattern Assessment Questionnaire (72-item SWPAQ), is described in more details and its Polish version is attached. Finally, conclusions from research with unidimensional morningness-eveningness approach are compared to those derived from research where separate morningness and eveningness dimensions were applied.

2 Konrad Jankowski Wielowymiarowy kwestionariusz do pomiaru różnic indywidualnych w zakresie zegara biologicznego Jednowymiarowe podejście do różnic indywidualnych w zakresie rytmów dobowych i narzędzia do ich pomiaru Chronotyp, zwany inaczej wymiarem ranności-wieczorności, jest zmienną z zakresu różnic indywidualnych dotyczącą preferowanego czasu trwania fazy czuwania na tle doby. Innymi słowy, dotyczy okresu występowania podczas doby fazy czuwania, największej sprawności psychofizycznej organizmu oraz wszystkich aspektów, które się z tym łączą (gotowość organizmu do aktywności). Z drugiej strony mówi o czasie występowania okresu odpoczynku i regeneracji, czyli snu. W jednowymiarowym ujęciu ranności-wieczorności wyróżnia się kontinuum, na którego jednym krańcu znajdują się osoby o chronotypie skrajnie porannym, a na drugim o chronotypie skrajnie wieczornym. Porównując osoby ranne z wieczornymi, te pierwsze są aktywne we wcześniejszych godzinach, tzn. wcześniej wstają, wcześniej chodzą spać, oraz na wcześniejsze godziny przypada szczyt ich sprawności psychofizycznej. Jako, że wymiar ranności-wieczorności stanowi kontinuum, to im osoba jest bardziej ranna, tym faza jej aktywności przypada na wcześniejsze godziny, natomiast im jest bardziej wieczorna, tym faza jej aktywności przypada na godziny późniejsze. Znaczenie chronotypu można najbardziej wyraźnie zauważyć w sytuacjach wymagających przystosowania do aktywności w godzinach późniejszych niż typowe (np. praca nocna), oraz sytuacji zmieniających się zewnętrznych dawców czasu (np. zmiana stref czasowych czy praca w systemie rotujących zmian). Lepszemu przystosowaniu do powyższych sytuacji sprzyja posiadanie chronotypu wieczornego. Do diagnozy chronotypu najczęściej na całym świecie używa się, posiadającego wiele wersji językowych i adaptacji (np.: polska Ciarkowska; hiszpańska Adan i Admirall, 1990), składającego się z 19 pozycji Morningness Eveningness Questionnaire (MEQ) Horna i Östberga (1976). Kwestionariusz ten jest jednak często krytykowany ze względu na słabe właściwości psychometryczne m.in. jego wieloczynnikowość (Smith, Reilly i Midkiff, 1989; Violami, Catani, Cariani, Pelagalli i Bocchia, 1990 za: Neubauer, 1992; Wendt, 1977) wskazującą czynniki ranny i wieczorny jako oddzielne.

3 Innym narzędziem do badania chronotypu jest Skala Typu Dobowego (Diurnal Type Scale DTS, Torsval i Akerstedt, 1980), która również była krytykowana ze względu na słabe właściwości psychometryczne (Smith i in. 1989). Na bazie dwóch powyższych utworzono składającą się z 13 pozycji, wersję skróconą (Composite Scale of Morningness CS, Smith i in. 1989) wykazującą lepsze właściwości psychometryczne, która zaczęła być stosowana w wielu wersjach językowych, i doczekała się wersji zrewidowanej (Basic Language Morningness BALM, Brown, 1993). Utworzono też składającą się z 12 pozycji wersję udoskonaloną CS (Elary/Late Preferencje Scale PS, Smith, Folkard, Schneider, Parra, Spelton i Almirall, 1989), która charakteryzuje się precyzyjniejszym pomiarem względem CS w wypadku osób skrajnie porannych i skrajnie wieczornych (Zickar, Russell, Smith, Bole i Tilley, 2002). Narzędzia MEQ oraz CS posiadają również wersje dla dzieci (np. Diaz-Morales, de Leon i Sorroche, 2007; Natale, Sansawini, Trombini, Esposito, Alessandroni i Faldella, 2005). Monachijski Kwestionariusz Chronotypu (Munich Chronotype Questionaire MCTQ, Roenneberg, Wirz-Justice i Merrow, 2003) jest narzędziem internetowym, używanym przede wszystkim przez ośrodki w Monachium, Groningen, i Bazylei. Większość zawartych w nim pytań dotyczy rzeczywistego czasu różnych aktywności, a nie preferowanego jak w wypadku MEQ. Porównanie tych dwu narzędzi pokazuje zbieżność uzyskiwanych rezultatów w diagnozie chronotypu, natomiast MCTQ pozwala na uzyskanie dodatkowych danych, na przykład o zmianach chronotypu na różnych etapach życia (dzieciństwo, dojrzewanie itd.) (Zavada, Gordijn, Beersma, Daan, Roenneberg, 2005). Podejścia wielowymiarowe i narzędzia do ich pomiaru Folkard, Monk i Lobban (1979) zwrócili uwagę na inne różnice indywidualne w zakresie rytmiki dobowej. Oprócz chronotypu, który odzwierciedla umiejscowienie aktywności w określonej fazie doby, zwrócili również uwagę na amplitudę rytmu dobowego oraz jego stabilność. Do badania powyższych zmiennych autorzy skonstruowali Kwestionariusz Typu Dobowego (Circadian Type Questionnaire CTQ), który oprócz skali ranności-wieczorności posiada skalę plastyczności-sztywności rytmu (FR) odzwierciedlającą jego stabilność oraz skalę ospałości-energiczności (LV) odzwierciedlającą jego amplitudę. Kwestionariusz ten był krytykowany z powodu słabych właściwości psychometrycznych (Smith, i in. 1989) i w związku z tym powstała na jego bazie nowa wersja, Inwentarz Typu Dobowego (Circadian Type Inventory CTI, Folkard, 1987 za: Di Milia, Smith, Folkard, 2005). Usunięto skalę ranności-wieczorności jako najsłabszą i pozostały dwie, składająca się z 15 pozycji każda, FR oraz LV. Ostatecznie, najlepsza psychometrycznie wersja tego narzędzia, składa się w sumie z 11 pozycji, a wyodrębnione wcześniej dwie skale okazały się być bardzo dobrym predykatorem przystosowania do pracy zmianowej (Di Milia, Smith i Folkard, 2004, 2005). Innym narzędziem wielowymiarowym jest mniej popularny Kwestionariusz Marburger (Moog, 1981). Składa się on z dwóch wymiarów. Jeden nawiązuje do pozycji fazy aktywności podczas doby, czyli jest skalą

4 ranności-wieczorności (SCP). Druga skala mierzy stabilność rytmu dobowego (PSCP). Skala mierząca chronotyp w tym kwestionariuszu wykazuje lepsze właściwości psychometryczne niż MEQ (Neubauer, 1992). Kwestionariusz Rytmu Dobowego (Sleep-Wake Pattern Assessment Questionnaire 72-item SWPAQ) Putilov i Putilov (2005) poszukując struktury różnic indywidualnych w zakresie rytmu snu-czuwania, poddali analizie czynnikowej cztery kwestionariusze preferencji dobowych, dwa jednowymiarowe do badania chronotypu: MEQ, oraz składające się z 13 pozycji rosyjskie narzędzie (Putilov i Putilov, 2005) oraz dwa narzędzia wielowymiarowe, wspomniany wcześniej CTI oraz składający się z 40 pozycji SWPAQ. Wyodrębnili oni trzy superczynniki (tab. 1), każdy składający się z dwóch czynników, a każdy z nich z kolei z trzech podstawowych zdolności (Putilov i Putilov 2005, 2006; Putilov i Onischenko, 2005; Putilov 2007a). Jak łatwo zauważyć, koncepcja ta ma strukturę hierarchiczna, a mianowicie 3 czynniki najwyższego rzędu 6 czynników środkowego piętra 18 zdolności bazowych. Natomiast każda bazowa skala zbudowana jest z czterech pozycji, co w sumie daje ich 72 (18x3). Podobnie jak w kwestionariuszu CTI (Folkarda i in. 1979) czynnikami najwyższego rzędu jest chronotyp, plastyczność rytmu dobowego, oraz energiczność. Tabela 1. Struktura czynnikowa Kwestionariusza Rytmu Dobowego (72-item SWPAQ) PLASTYCZNOŚĆ RYTMU CHRONOTYP (ME) ENERGICZNOŚĆ (VW) DOBOWEGO (FS) Sen Czuwanie Wieczorność Czuwanie Ranność (M) kiedykolwiek Sen nocny (S) kiedykolwiek (E) dzienne (V) (F) (W) wstawanie o zasypianie czuwanie czuwanie o czuwanie zasypianie w określonej podczas dnia podczas dnia jakiejkolwiek wieczorem (e1) nocy (s1) godzinie (m1) (f1) (v1) porze (w1) utrzymywanie zmiana godzin spanie późnym czuwanie w wpadanie w odporność na snu po północy snu czuwania rankiem (m2) nocy (e2) drzemkę (f2) drzemanie (v2) (s2) (w2) łatwiejsze odporność na wczesne czuwanie zmiana czasu utrzymywanie zasypianie po skracanie snu budzenie się wieczorem niż drzemania (f3) snu do rana (s3) deficycie snu (w3) (m3) rano (e3) (v3) Na chronotyp złożyły się dwa względnie niezależne wymiary, ranność (Morning Lateness, M) oraz wieczorność (Evening Lateness, E). Skala ranności wskazuje na pozycję osoby na tle godzin rannych w

5 aktywności, a skala wieczorności na tle godzin wieczornych. Innymi słowy, skala ranności ma bieguny od wczesnej ranności (-M) do późnej ranności (+M) i mówi o zdolności osoby badanej do funkcjonowania o określonych godzinach rannych i przedpołudniowych. Skala ranności składa się z następujących bazowych podskal: (+m1) trudność wstawania o ustalonej godzinie, (+m2) zdolność spania późnym rankiem, (+m3) trudność wczesnego budzenia się. Skala wieczorności ma bieguny od wczesnej wieczorności (-E) do późnej wieczorności (+E) i mówi o zdolności do funkcjonowania o określonych godzinach wieczornych i nocnych. Skala wieczorności składa się z następujących bazowych podsmal: (+e1) zdolność pozostawania w stanie czuwania późnym wieczorem, (+e2) zdolność pozostawania w stanie czuwania w nocy, (+e3) zdolność łatwiejszego pozostawanie w stanie czuwania wieczorem niż rano, W ten sposób można wyróżnić cztery skrajne chronotypy: poranne (wczesne zasypianie -E, wczesne wstawanie -M), wieczorne (późne zasypianie +E, późne wstawanie +M), o długim czasie aktywności (późne zasypianie +E, wczesne wstawanie -M), o krótkim czasie aktywności (wczesne zasypianie -E, późne wstawanie +M). Drugim wyodrębnionym czynnikiem jest plastyczność rytmu dobowego (FS) z krańcami plastyczność (+FS) sztywność (-FS). Składa się on z dwóch wymiarów, zdolność spania kiedykolwiek (+F) niezdolność spania kiedykolwiek (-F) oraz zdolność snu nocnego (+S) trudność spania w nocy (-S). Czynnik F oraz S składają się kolejno ze zdolności podstawowych: (+f1) zdolność zasypiania podczas dnia, (+f2) umiejętność wpadania w drzemkę, (+f3) zdolność zmiany czasu drzemania, (+s1) zdolność szybkiego zasypiania w nocy, (+s2) zdolność utrzymywania dobrego snu po północy, (+s3) zdolność utrzymywania dobrego snu do rana. Na trzeci superczynnik, energiczność (+VW) ospałość (-VW) składają się dwa wymiary, zdolność pozostawania czujnym podczas dnia (+V) trudność pozostawania czujnym podczas dnia (-V) oraz zdolność pozostawania czujnym kiedykolwiek (+W) trudność pozostawania czujnym kiedykolwiek (-W). Te dwa czynniki składają się z kolejnych odczynników: (+v1) zdolność czuwania podczas dnia, (+v2) odporność na drzemanie podczas dnia, (+v3) zdolność zapobiegania zasypiania podczas dnia po deficycie snu, (+w1) zdolność czuwania o jakiejkolwiek porze, (+w2) zdolność zmiany godzin czuwania i spania, (+w3) zdolność skrócenia snu. Niektóre z powyższych podczynników wydają się dotyczyć zdolności będących krańcami pewnego kontinuum. Przykładem mogą być składowe v2 (odporność na drzemanie podczas dnia) i f2 (umiejętność wpadania w drzemkę). Należ tu jednak rozróżnić odporność na zasypianie w sytuacji, kiedy się tego nie chce od intencjonalnego wpadania w drzemkę. Wg autorów (Putilov i Putilov, 2005) podłoże obserwowanych różnic indywidualnych w zakresie rytmiki dobowej stanowią trzy procesy fizjologiczne: amplituda modulacji dobowej (C), tempo akumulacji długu snu (H) oraz aktywacja (A). I tak, amplituda modulacji dobowej związana jest chronotypem im niższa jej wartość, tym osoba jest bardziej wieczorna. Tempo akumulacji długu snu związane jest z plastycznością rytmu snu-czuwania i wysokie tempo związane jest z dużą plastycznością nawyków. Natomiast wysoki poziom

6 aktywacji związany jest z energicznością. Poziom każdego czynnika z piętra środkowego (M, E, F, S, V, W), jak również każdego z osiemnastu podczynników można związać ze specyficzną interakcją wymienionych powyżej trzech podstawowych dobowych charakterystyk fizjologicznych (Putilov, 2007a). Jeśli chodzi o dane psychometryczne kwestionariusza SWPAQ, to do tej pory dokładniejsze analizy zostały przeprowadzone na wersji składającej się z 52 pozycji (Putilov i Onischenko, 2005). I tak, rzetelność skal M, E, F, S, W mierzona alfą Cronbacha waha się w przedziale Znajdujący się w załączniku A, składający się z 72 pozycji Kwestionariusz Rytmu Dobowego jest translacją 72-item SWPAQ (wersja polska została opublikowania w niniejszym opracowaniu za zgodą autora). Kwestionariusz ten został przetłumaczony tak, aby zachował trafność treściową. Wersja polska ma dwukategorialny format odpowiedzi prawda fałsz, aby uniknąć dwuznaczności wynikających z występowania w niektórych pozycjach podwójnych negacji, co miałoby miejsce zachowując oryginalny format tak nie. W dalszych krokach opracowania tego narzędzia należałoby sprawdzić, czy przetłumaczony zestaw ma, podobnie jak w wersji oryginalnej rozkład odpowiedzi tak nie na każde pytanie w proporcjach 50-50, oraz czy została zachowana struktura czynnikowa. Należałoby również sprawdzić rozkład każdego podczynnika oraz czynnika, czy jest zbliżony do normalnego, tak jak twierdzą autorzy SWPAQ. Co wnosi podejście wielowymiarowe? Przykład z badań dotyczących związku chronotypu ze stanem zdrowia Podejście wielowymiarowe do badania różnic indywidualnych w zakresie zegara biologicznego jest zdecydowanie mniej popularne niż podejście jednowymiarowe. Szczególnie, jeśli chodzi o badania chronotypu, gdzie wyróżnia się wymiar ranności i wieczorności jako względnie niezależne. Poniżej zostanie zaprezentowany przykład problemu badawczego, którego lepsze zrozumienie jest możliwe poprzez wielowymiarowe spojrzenie na chronotyp. Z różnych badań wynika, że osoby o chronotypie wieczornym charakteryzują się gorszym funkcjonowaniem, co ma swój wyraz m.in. w gorszym deklarowanym stanie zdrowia (Paine, Gander i Travier, 2006), nastrojem podczas dnia (Clark, Watson i Leeka 1989; Jankowski, w druku), większym nasileniem symptomów psychopatologicznych (Chelminski, Ferraro, Petros i Plaud, 1999). Z drugiej strony istnieją również badania pokazujące brak związku między chronotypem i stanem zdrowia (Gale i Martyn, 1998; Mukamal, Wellenius, Mittelman, 2006). Rozbieżności te mogą prawdopodobnie wynikać z faktu, że przyczyną gorszego funkcjonowania jest nie tyle posiadanie chronotypu wieczornego, co niedopasowanie osób wieczornych do środowiska. Mówiąc inaczej, gorszym stanem zdrowia charakteryzują się te osoby o chronotypie wieczornym, które nie mogą dawać wyrazu swoim preferencjom dobowym, gdyż ogranicza je, ich własna aktywność społeczna (np. zawodowa). Innymi słowy, organizacja społeczeństwa nastawiona na funkcjonowanie w godzinach rannych i popołudniowych (czas pracy urzędów, szkół i wielu innych jednostek w godzinach 8 16), dyskryminuje te osoby o chronotypie

7 wieczornym, które zmuszone są do dopasowania się i przez to ponoszą konsekwencje zdrowotne. Osoby takie będą cierpiały na niedostatek snu, co może sprzyjać gorszemu funkcjonowaniu, a jego długofalową konsekwencją może być gorszy stan zdrowia. Niewyspanie osób wieczornych może być również przyczyną obniżenia innych wskaźników funkcjonowania, których poziom może być związany z wyspaniem (np. niektóre składowe nastroju). Efekt ten będzie widoczny w badaniach, w których pomiar zmiennej zależnej jest ustalony odgórnie i wypada na godziny ranne. Dokonanie pomiaru w godzinach rannych będzie dla osób wieczornych równoznaczne ze skróconym czasem snu, natomiast osoby o chronotypie rannym będą w wypadku wcześnie rozpoczynającego się badania wyspane. Zatem efekt gorszego funkcjonowania podczas dnia nie będzie wynikał bezpośrednio z faktu bycia nocnym markiem, tylko z deprywacji snu związanej z koniecznością dokonania pomiaru badanej zmiennej w godzinach rannych. Nie oznacza to jednak, że badanie osób o chronotypie wieczornym w godzinach rannych pozbawione jest sensu. Chociaż pewna część wariancji wyników osób o chronotypie wieczornym może być związana z deprywacją snu to należy pamiętać, że podleganie temu niedostatkowi snu jest w wypadku rzeszy osób nierozerwalnie związane z posiadaniem chronotypu wieczornego. Faktycznie, wiele badań wskazuje na związek między krótkim czasem spania i większym występowaniem problemów zdrowotnych i śmiertelności (Gottlieb, Redline, Nieto, Baldwin, Newman, Resnick i Punjabi, 2006; Kripke, Garfinkel, Wingard, Klauber i Marler, 2002; Tamakoshi i Ohno, 2004). Te same badania pokazują też, że więcej godzin spędzonych w nocy w łóżku związane jest z częstszym występowaniem problemów zdrowotnych i większą śmiertelnością. Ma to prawdopodobnie związek z tym, że osoby spędzające w łóżku ponadprzeciętnie dużo albo mało godzin cierpią na różnego rodzaju zaburzenia snu (Grandner i Kripke, 2004). Oznacza to, że de facto przesypiają mniejszą liczbę godzin niż by można sądzić po czasie spędzonym na nocnym odpoczynku lub też ich sen jest gorszej jakości. Z tego powodu są to osoby mniej wypoczęte i zregenerowane, co sprzyja występowaniu problemów zdrowotnych czy krótszemu życiu. Powyższe wyniki badań nad stanem zdrowia osób o różnych chronotypach oraz osób śpiących różną liczbę godzin ujmuje w całość dwuwymiarowa koncepcja chronotypu (Putilov, 2007b). Traktując chronotyp jako wypadkową ranności i wieczorności Putilov (2007b) dochodzi do wniosku, że problemy zdrowotne są związane, nie tyle z byciem skowronkiem (-M, -E) czy sową (+M, +E), co z czasem aktywności dobowej. Badanie to zostało przeprowadzone na 1969 respondentach w wieku lat. W użytej baterii testów, oprócz kwestionariusza SWPAQ, znalazł się również kwestionariusz dotyczący długości snu, stanu zdrowia, symptomów somatycznych, depresji, oraz lęku. Okazało się, że osoby o krótkim czasie aktywności (+M, -E) i dłuższym czasie spania wykazują więcej problemów zdrowotnych niż osoby o długim czasie aktywności (-M, +E) i krótkim czasie spania. Mówiąc inaczej najzdrowszy okazuje się chronotyp wczesno poranny i późno wieczorny, a najsłabszy zdrowotnie późno ranny i wczesno wieczorny. W świetle przedstawionych wcześniej badań nie dziwi fakt, że osoby o chronotypie późno porannym wczesno wieczornym są gorszego zdrowia. Należy tutaj podkreślić kolejność wystąpienia zjawisk, tzn. większa potrzeba snu raczej wynika z gorszego stanu zdrowia niż jest jego przyczyną.

8 Wynik przytoczonego badania wskazujący na lepszy stan zdrowia osób o dłuższym czasie aktywności i krótszym snu stoi jednak w pewnej sprzeczności z przytoczonymi wcześniej badaniami, z których wynika, że osoby śpiące krócej charakteryzują się gorszym stanem zdrowia. Sprzeczność ta prawdopodobnie jest tylko pozorna, a dowodem na to mogą być wyniki poniższego badania. Cirelli, Bushem, Hill, Huber, Kreber, Genetzky, Tononi, (2005) poszukiwali genu odpowiedzialnego za potrzebę snu u muszek owocowych. Owady te mają podobny dobowy rytm snu czuwania do występującego u ludzi, tzn. długi, ciągły okres snu oraz występuje u nich pogorszenie funkcjonowania w następstwie deprywacji snu. Na podstawie badania 9000 muszek zlokalizowano gen odpowiedzialny za potrzebę snu i wybrano te owady, które posiadały jego mutację powodującą małe zapotrzebowanie na sen. Spały one przez 4 5 godzin w porównaniu do ok. 15 godzin, które potrzebowały typowe przedstawicielki tego gatunku. Ponadto funkcjonowały na tym samym poziomie, co normalne muszki a dodatkowo w sytuacji deprywacji snu ich sprawność nie ulegała pogorszeniu w porównaniu do grupy kontrolnej (np. uciekały szybciej z gorącego obszaru). Jednak ceną, jaką płaciły za tak dobre przystosowanie do środowiska było krótsze życie. Można wyciągnąć wniosek, że ich organizm poprzez wydłużony okres funkcjonowania podczas doby szybciej się zużywał. Czy zatem długość życia to ilość czasu spędzona w stanie czuwania? Porównując muszki owocowe o potrzebie krótkiego snu z normalnymi można dojść do takiego wniosku. Czy zatem osoby spędzające małą liczbę godzin na spaniu są bardziej zdrowe, jak wynika z badania Putilova (2007b), czy też mniej jak wynikało z wcześniej przytoczonych badań? Prawdopodobnie można tu wyróżnić dwie grupy osób. Pierwszą będą stanowić ci, którzy potrzebują więcej snu, ale ze względu na wymagania środowiskowe (np. obowiązki domowe, wczesne godziny pracy u osób o chronotypie wieczornym) lub zaburzenia snu (problemy z zasypianiem, utrzymywaniem snu) śpią krótko. Osoby te z powodu ciągłego niedostatku snu będą się charakteryzować gorszym stanem zdrowia, czy też krótszym życiem. Drugą grupę będą stanowiły osoby z naturalną potrzebą krótkiego snu (natural short sleepers). Będą to osoby prawdopodobnie cechujące się wysokim poziomem funkcjonowania, dobrym stanem zdrowia, ale krótszym życiem (poprzez analogię do muszek owocowych). Podsumowanie SWPAQ reprezentuje wielowymiarowe podejście do badania różnic indywidualnych w zakresie zegara biologicznego. Jest ono zdecydowanie mniej rozpowszechnione niż podejście jednowymiarowe, w którym podstawową cechą różnicującą ludzi pod względem przebiegu rytmu dobowego jest chronotyp. Trzy główne mierzone przez SWPAQ czynniki (chronotyp, plastyczność rytmu, energiczność) są podobne do postulowanych przez Folkarda, Monka i Lobban (1979) i mierzonych przez skonstruowane przez nich narzędzie. Pewną nowością w SWPAQ jest struktura hierarchiczna różnic indywidualnych w zakresie rytmu dobowego. To znaczy rozbicie każdego z trzech czynników na dwa czynniki niższego rzędu.

9 Szczególnie ciekawym pomysłem jest traktowanie chronotypu jako wypadkowej dwóch względnie niezależnych wymiarów, ranności oraz wieczorności. Podejście takie wydaje się być coraz bardziej uzasadnione. W badaniach, gdzie wyodrębniono czynniki ranności i wieczorności okazało się, że współczynnik korelacji między tymi nimi, pokazujący związek między tendencją do późnego wstawania i późnego kładzenia się spać, był niski i wynosił 0.15, p < 0.001, N = 4126 (Putilov 1993). Co więcej, wydzielenie dwóch oscylatorów, jednego odpowiedzialnego za aktywację poranną, drugiego za wieczorną postulowane jest przez najnowsze teorie, oparte na wynikach badań na zwierzętach (Beersma i Gordijn, 2007) Należy jednak zauważyć, że już w 1932 roku Léopold-Lévi (za Kerkhof, 1985) traktując czynniki ranności i wieczorności jako niezależne wyróżnił cztery skrajne chronotypy, a nie dwa (poranny i wieczorny), jak w jednowymiarowym ujęciu chronotypu. I tak, postulował on klasyfikację osób jako chronotypy: poranne (wczesne zasypianie -E, wczesne wstawanie -M), wieczorne (późne zasypianie +E, późne wstawanie +M), o długim czasie aktywności (późne zasypianie +E, wczesne wstawanie -M), o krótkim czasie aktywności (wczesne zasypianie -E, późne wstawanie +M). Jeśli chodzi o czynniki plastyczności oraz energiczności to prawdopodobnie mają one największe znaczenie głównie w odniesieniu do rytmu snu czuwania. I tak, kwestionariusz mierzący te dwie cechy przystosowawcze, znalazł się w baterii testów zalecanych do szacowania predyspozycji do pracy zmianowej (Barton, Folkard, Smith, Spelten i Totterdell, 1990). Jeśli chodzi jednak o inne rytmy dobowe człowieka, to trudniej jest badać rolę plastyczności i energiczności w ich przebiegu, w przeciwieństwie do roli chronotypu. Nie dziwi zatem tak duże zainteresowanie chronotypem, jako główną cechą mówiącą o różnicach indywidualnych w zakresie zegara biologicznego. Oprócz tego, że jest on najłatwiej obserwowalny dla jednostki, ma prawdopodobnie największe znaczenie w przebiegu nie tylko rytmu snu czuwania, ale również w przebiegu wielu innych rytmów dobowych człowieka, zarówno psychicznych jak i fizjologicznych. Podsumowując, wydaje się sensowne traktowanie chronotypu jako wypadkowej dwu wymiarów ranności i wieczorności, natomiast czynnik plastyczności oraz energiczności ma głównie znaczenie dla rytmu snu czuwania. Zatem Kwestionariusz Rytmu Dobowego (SWPAQ) jest ciekawą propozycją dla szacowania powodzenia w przystosowaniu do pracy zmianowej w polskich warunkach, gdyż nie ma jak do tej pory innego narzędzia mierzącego wymiar plastyczności oraz energiczności.

10 Bibliografia Adan, A., Almirall, H. (1990). Adaptation and standardisation of a Spanish version of the morningness eveningness questionnaire: Individual differences. Personality and Individual Differences, 11, Barton, J., Folkard, S., Smith, L.R., Spelten, E.R., Totterdell, P.A. (1990). Standard Shiftwork Index Manual. Shiftwork Research Team. MRC/ESRC Social and Applied Psychology Unit. Department of Psychology, University of Sheffield, Sheffield, SUPU Memo No Beersma, D.G.M., Gordijn, M.C.M (2007). Circadian control of the sleep-wake cycle. Physiology & Behavior, 90, Brown, F.M. (1993). Psychometric equivalence of an improved basic language morningness (BALM) scale using industrial-population within comparisons. Ergonomics, 36, Chelminski, I., Ferraro, F.R., Petros, T.V., Plaud, J.J. (1999). An analysis of the eveningness-morningness dimension in depressive college students. Journal of Affective Disorders 52, Cirelli, C., Bushey, D., Hill, S., Huber, R., Kreber, R., Ganetzky, B., Tononi, G., (2005) Reduced sleep in Drosophila Shaker mutants. Nature, Clark, L.A., Watson D., Leeka J. (1989). Diurnal variation in the positive affects. Motivation and Emotion, 13, Díaz-Morales, J.F., de León, M.C., Sorroche, M.G. (2007). Validity of the morningness-eveningness scale for children among Spanish adolescents. Chronobiology International, 24, Di Milia, L., Smith, P.A., Folkard, S. (2004). Refining the psychometric properties of the circadian type inventory. Personality and Individual Differences, 36, Di Milia, L, Smith, P.A., Folkard, S. (2005). A validation of the revised circadian type inventory in a working sample. Personality and Individual Differences, 39, Folkard, S., Monk T.H., Lobban M.C., (1979), Towards a predictive test of adjustment to shift work. Ergonomics, 22, Gale, C., Martyn, C. (1998). Larks and owls and health, wealth, and wisdom. BMJ, 317, Gottlieb, D.J., Redline, S., Nieto, F.J., Baldwin, C.M., Newman, A.B., Resnick, H.E., Punjabi, N.M. (2006). Association of usual sleep duration with hypertension: The sleep heart health study. Sleep, 29, Grandner, M.A, Kripke, D.F. (2004). Self-reported sleep complaints with long and short sleep: A nationally representative sample. Psychosomatic Medicine, 66, Horne, J.A., Östberg, O. (1976). A self-assessment questionaire to determine morningness-eveningness in human circadian rhythms. International Journal of Chronobiology, 4, Jankowski, K.S. (2007). Chronotyp osób a dzienny rytm ich nastroju. Studia Psychologiczne, 45, Kerkhof, G.A. (1985). Inter-individual differences in the human circadian system: a review. Biological Psychology, 20,

11 Kripke, D.F., Garfinkel, L., Wingard, D.L., Klauber, M.R., Marler, M.R. (2002). Mortality associated with sleep duration and insomnia. Archives of General Psychiatry, 59, Moog, R. (1981). Morning-evening types and shift work: a questionnaire study. W: A. Reinberg, N. Vieux I P. Andlauer (red.). Night and shift work: biological and social aspects. Oxford: Pergamon Press, Mukamal, K.J., Wellenius, G.A., Mittleman, M.A. (2006). Holiday review: Early to bed and early to rise: does it matter? Canadian Medical Association Journal, 175, Natale, V., Sansavini, A., Trombini, E., Esposito, M.J., Alessandroni, R., Faldella, G. (2005). Relationship between preterm birth and circadian typology in adolescence. Neuroscience Letters, 382, Neubauer, A.C. (1992). Psychometric comparison of two circadian rhythm questionnaires and their relationship with personality. Personality and Individual Differences, 13, Paine, S.J., Gander, P.H., Travier, N. (2006). The epidemiology of morningness/eveningness: Influence of age, gender, ethnicity, and socioeconomic factors in adults (30 49 years). Journal of Biological Rhythms, 21, Putilov, A.A. (1993) A questionnaire for self-assessment of individual profile and adaptability of sleep-wake cycle. [W:] C. Gutenbrunner, G. Hildebrandt, R. Moog (red.) Chronobiology and Chronomedicine 1991: Basic Research and Applications. Frankfurt am Main: Peter Lang, Putilov, A.A. (2007a). Introduction of the tetra-circumplex criterion for comparison of the actual and theoretical structures of the sleep wake adaptability. Biological Rhythm Research, 38, Putilov, A.A. (2007b). Association of morning and evening lateness with self-scored healthy: late to bed and early to rise makes a man healthy in his own eyes. Biological Rhythm Research, 39, Putilov, A.A., Onischenko, M.A. (2005). The 52-item Sleep-Wake Pattern Assessment Questionnaire: evaluation of its psychometric features. Ergonomia, 27, Putilov, A.A., Putilov, D.A. (2005). Sleepless in Siberia and Alaska: cross-validation of factor structure of the individual adaptability of the sleep-wake cycle. Ergonomia, 27, Putilov, A.A., Putilov, D.A. (2006). Big six of the individual adaptive ability of the sleep-wake cycle: explanation and measurement. Biological Rhythm Research, 37, Roenneberg, T., Wirz-Justice, A., Merrow, M. (2003). Life between clocks - daily temporal patterns of human chronotypes. Journal of Biological Rhythms, 18, Smith, C.S., Folkard, S., Schmeider, R.A., Parra, L.F., Spelton, E., Almirall, H. (1993). The preferences scale: multinational assessment of a new measure of morningness. Proceedings of the Human Factors and Ergonomics Society 37th Annual Meeting, 2, Smith, C.S., Reilly, C., Midkiff, K. (1989), Evaluation of three circadian rhythm questionnaires with suggestion for an improved measure of morningness. Journal of Applied Psychology, 75, Tamakoshi, A., Ohno, Y. (2004). Self-reported sleep duration as a predictor of all-cause mortality: Results from the JACC study, Japan. Sleep, 27,

12 Torsvall, L., Akerstedt, T. (1980). A diurnal type scale: construction, consistency and validation in shift work. Scandinavian Journal of Work Environment & Health, 6, Wendt, H.W. (1977). Population, sex and constitution in typologies based on individual circadian rhythms. Journal of Interdisciplinary Cycle Research, 8, Zavada, A, Gordijn, M.C., Beersma, D.G., Daan, S., Roenneberg, T. (2005). Comparison of the Munich Chronotype Questionaire with the Horne-Östberg s morningness-eveningness score. Chronobiology International, 22, Zickar, M.J., Russell, S.S., Smith, C. S., Bohle, P., Tilley, A.J. (2002). Evaluating two morningness scales with item response theory. Personality and Individual Differences, 33,

13 Załącznik A. Kwestionariusz Rytmu Dobowego (SWPAQ) 1. Wieczorem jest mi czasem ciężko zmusić się do zajęcia się swoimi sprawami. 2. Jeśli spałem zbyt krótko w nocy, łatwo jest mi to odrobić w trakcie drzemki poobiedniej 3. Ciężko mi obudzić się samemu o wyznaczonej godzinie 4. Jest mi łatwo zmieniać godziny kładzenia się spać lub wstawania (zarówno na wcześniejsze, jak i późniejsze). 5. Czasem nie mogę spać, gdyż zbyt się martwię. 6. Zdarza się, że moja uwaga rozprasza się dosyć szybko w ciągu dnia. 7. Rzadko jestem śpiący późnym wieczorem. 8. Zdarza się, że sen podczas dnia wywołuje u mnie później ból głowy. 9. Rano łatwo mnie budzą różne dźwięki. 10. Często jestem w złym nastroju, ponieważ się nie wyspałem 11. Zazwyczaj mogę zasnąć po tym jak coś mnie zdenerwuje. 12. Łatwo jest mi funkcjonować energicznie przez cały dzień nawet, jeśli mam możliwości relaksu. 13. Łatwo mi wykonać jakąś pracę na początku nocy. 14. Podczas dnia umiem zasnąć prawie tak szybko jak w nocy. 15. Jeśli muszę wstawać wcześnie w dni powszednie, to wstaje również wcześnie w weekendy. 16. Mogę szybko zmieniać godziny, kiedy śpię lub się budzę. 17. Na początku nocy łatwo wybudza mnie jakikolwiek hałas. 18. Nie zasnę nawet, gdy słucham długiej, nudnej przemowy, siedząc w wygodnym fotelu. 19. Jest mi trudno pracować wieczorem do późna. 20. Jeśli wysypiam się w nocy, ciężko mi zasnąć podczas dnia. 21. Jeśli nie śpię wystarczająco długo jednej nocy, mogę to łatwo odespać następnej. 22. Źle znoszę zmiany moich normalnych godzin, w których śpię i pracuję. 23. Jeśli kładę się o mojej zwykłej porze, zasypiam bardzo szybko. 24. Czasem zasypiam na siedząco przez cały dzień. 25. Łatwiej jest mi skończyć pracę wcześnie rano niż wykonywać ją do późna w nocy. 26. Mogę usnąć kiedy chcę i na jak długo chcę. 27. Wstaję niechętnie i ospale nawet jeśli w nocy dużo śpię. 28. Jest mi ciężko normalnie funkcjonować, jeśli nie dosypiam przez dłuższy czas. 29. Jeśli coś obudzi mnie w środku nocy, łatwo mi z powrotem zasnąć. 30. Trudno jest mi pozostawać czujnym przez cały dzień w warunkach sprzyjających spaniu. 31. Zazwyczaj tuż przed tym, kiedy idę spać mogę nadal funkcjonować na wysokich obrotach. 32. Łatwiej mi nie spać przez 24 godziny, niż zdrzemnąć się w nietypowych dla mnie godzinach. 33. Bardzo rzadko budzę się z nieprzyjemną myślą, że trzeba wstać. 34. Wystarcza mi 6 godzin snu na dobę, aby działać na normalnym poziomie. 35. Jeśli obudzę się zbyt wcześnie rano, trudno mi z powrotem zasnąć. 36. Jest mi łatwo przezwyciężyć zmęczenie i senność, kiedy jest jasno na zewnątrz.

14 37. Wieczorem prawie zawsze czuję się bardzo zmęczony. 38. Jeśli położę się w trakcie dnia, to jestem w stanie szybko zasnąć. 39. W niektóre poranki ciężko mnie dobudzić. 40. Brak snu zazwyczaj nie wprowadza mnie w gorszy nastrój. 41. Jeśli martwię się czymś wieczorem, to później nie mogę dobrze spać w nocy. 42. W odpowiednich warunkach relaksuję się bardzo szybko w ciągu dnia. 43. Zazwyczaj jestem w lepszym nastroju wieczorem niż podczas dnia. 44. Bardzo rzadko robię sobie drzemkę poobiednią nawet, jeśli mam do tego okazję. 45. Jestem zawsze pewny, że wstanę rano o zaplanowanej godzinie. 46. Trudno jest mi zmienić mój zwyczajowy rozkład godzin snu i aktywności. 47. Jeśli jestem śpiący, to nawet kawa ani mocna herbata nie uchroni mnie przed szybkim zaśnięciem. 48. Jest mi łatwo pozostawać czujnym przez cały dzień. 49. Jeśli praca jest interesująca to decyduję się wykonywać ją w nocy a wypoczywać w dzień. 50. Jeśli jest to możliwe, lubię ucinać sobie drzemki podczas dnia. 51. Lubię wstawać bardzo wcześnie rano. 52. Jeśli uda mi się przespać przynajmniej pół nocy, to czuję się dobrze przez cały dzień 53. Czasem, zanim wpadnę w głęboki sen, budzę się kilka razy. 54. Bardzo rzadko padam na twarz nawet, jeśli wciąż nie mogę dojść do sedna jakiejś sprawy. 55. Zawsze jest mi ciężko pracować późno w nocy. 56. Jak dla mnie drzemka podczas dnia jest kiepską rekompensatą snu nocnego. 57. Jeśli wstaję zbyt wcześnie kilka dni z rzędu, to potem potrzebuję odespać niedostatek snu. 58. Jeśli naruszę swój rozkład godzin snu i aktywności to potem przez cały dzień będę zasypiał na stojąco. 59. Zazwyczaj śpię w nocy jak zabity. 60. Czasem ogarnia mnie przemożna senność w godzinach nieodpowiednich na odpoczynek. 61. Wieczorem myślę zazwyczaj mniej sprawnie niż rano. 62. Jeśli przewiduję pracować do rana mogę zdrzemnąć się kilka razy podczas dnia. 63. Często nie mam ochoty budzić się rano. 64. Czuję się gorzej, jeśli skrócę mój sen tylko o godzinę. 65. Jeśli się obudzę łatwo mi zasnąć ponownie. 66. Z trudnością pokonuję ospałość i zmęczenie, jeśli jestem pozbawiony odpoczynku podczas dnia. 67. Wieczorem jestem często w lepszym nastroju niż rano. 68. Z reguły wolę spać i również odsypiać w godzinach wieczornych i nocnych, gdy jest ciemno na dworze. 69. Zazwyczaj rano budzę się szybko i łatwo. 70. Czuję się całkiem dobrze podczas dnia nawet, jeśli nie dosypiałem przez cały tydzień. 71. Czasem budzę się zbyt wcześnie rano i nie mogę ponownie zasnąć. 72. Zazwyczaj próbuję pokonać senność zamiast zdrzemnąć się w wolnej chwili.