W rytmie nastroju 1. Konrad S. Jankowski

Transkrypt

1 Jankowski, K.S. (2011). W rytmie nastroju. W: E. Goryńska, M. Ledzińska, M. Zajenkowski, (red.). Nastrój. Modele, geneza, funkcje (s.55-72). Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego. Konrad S. Jankowski W rytmie nastroju 1 Wstęp Organizmom na Ziemi przyszło egzystować w zmieniających się warunkach środowiskowych. Zmiany te można podzielić na dwie kategorie: nieprzewidywalne oraz możliwe do przewidzenia. Do zmian nieprzewidywalnych można zaliczyć wszelkiego rodzaju kataklizmy czy tak zwane zdarzenia losowe. Sytuacje tego typu mogą być zagrażające dla istnienia, gdyż z definicji wykluczona jest możliwość ich antycypacji, a co za tym idzie odpowiedniego przygotowania do ich przetrwania. Przykładem mogą być znane z historii masowe wymierania dewońskie, permskie czy kredowe związane z uderzeniem meteorytu, czy też współczesne zdarzenia, jak uderzenia fal tsunami wywołane trzęsieniem ziemi na Oceanie Indyjskim z 2004 roku. Do przewidywalnych zmian środowiskowych zaliczają się rytmiczne fluktuacje oświetlania związane z ruchem wirowym Ziemi czy zmiany klimatyczne wynikające z ruchu obrotowego Ziemi wokół Słońca. Organizmy były w stanie przystosować się do rytmicznych zmian o okresie krótszym niż długość ich życia. Dzięki wytworzeniu specjalnych mechanizmów, pozwalających na przewidywanie nadchodzących zmian, organizmy żywe mogły przygotować się do ich nadejścia, nie tylko po to, by je przetrwać, ale wręcz by je czynnie wykorzystać. Ten specjalny mechanizm to tak zwany zegar biologiczny (Roenneberg i Merrow, 2003), czyli sieć wyspecjalizowanych komórek umożliwiających generowanie rytmu funkcji życiowych organizmu bez zewnętrznych wskazówek o upływie czasu, jak również synchronizację rytmów do dawców czasu (niem. Zeitgeber dawca czasu), przede wszystkim cyklu światło ciemność. 1 Przygotowanie rozdziału zostało sfinansowane ze środków BW 1806/2008.

2 Ten rozdział dotyczy rytmicznych fluktuacji nastroju człowieka, głównie tych o okresie doby. O ile odczucie poziomu funkcjonowania poznawczego możliwe jest tylko w pewnych sytuacjach (angażujących zasoby poznawcze), o tyle poziom nastroju odczuwalny jest cały czas, dlatego też dobowe zmiany nastroju mają szczególne znaczenie w chronopsychologii. Stanowią one najlepiej odczuwalny przejaw aktywności zegara biologicznego. Zainteresowanie tym zagadnieniem w ostatnim czasie wzrasta, co ma kilka przyczyn. Badacze nastroju (por. Thayer, 1989; Watson, 2000) zwracają uwagę, że to właśnie dobowa rytmika związana z istnieniem zegara biologicznego jest jednym z głównych determinant poziomu nastroju. Nie dziwi zatem obserwacja, że w wielu zaburzeniach psychopatologicznych, w których zaburzenia nastroju są głównym i najbardziej dotkliwym symptomem, obserwuje się silną dysregulację rytmów biologicznych. Chodzi tu o takie choroby, jak depresja jednobiegunowa i dwubiegunowa, zaburzenia afektywne sezonowe (seasonal affective disorder SAD) (Kupfer, 2007), zespół przewlekłego zmęczenia (chronic fatigue syndrome CHS) (Jerjes i in., 2006) czy zespół opóźnionej fazy snu (delayed sleep phase syndrome DSPS) (Murray, Allen i Trinder, 2003). Gdy porównamy osoby z zaburzeniami nastroju z osobami zdrowymi, nasuwa się wniosek, że nastrój odgrywa wyjątkową rolę w poczuciu szczęścia oraz możliwościach sprostania wymaganiom środowiskowym (Larsen, 2000). Co więcej, postulowano (Thayer, 1989), że składowa nastroju związana z poziomem energetycznym jest główną determinantą podejmowanych zachowań, a nawet zainteresowań. Formalne właściwości rytmów W tej części zostanie zaprezentowane słownictwo używane do opisu rytmów biologicznych (por. Aschoff, Klotter i Wever, 1965). Rytmem można nazwać uporządkowane, regularne, o ustalonym okresie zmiany. Modelem rytmu biologicznego jest krzywa sinusoidalna (ryc. 1). Rycina 1. Rytm 56

3 Rytm biologiczny ma pewne formalne właściwości, które nazywa się następująco: mezor (ang. mesor) wartość średnia badanej zmiennej, jest odniesieniem dla występujących oscylacji; faza (ang. phase) wartość zmiennej występująca w określonym czasie na tle cyklu; akrofaza (ang. acrophase, peak) maksymalna wartość zmiennej w jednym cyklu; nadir najmniejsza wartość zmiennej w jednym cyklu; amplituda wartość zmiennej będąca różnicą między maksymalną wartością krzywej i mezorem; częstotliwość (ang. frequency) ilość powtórzeń pełnego cyklu zmian w danej jednostce czasu; najczęściej jest wyrażana w hercach (Hz), czyli w liczbie powtórzeń na sekundę, np. 0,25 Hz = 1 powtórzenie/4 sekundy; okres (ang. period) czas, po którym występuje ponownie zdefiniowana faza rytmu; inaczej: czas trwania jednego cyklu zmian. Okres zmian odnosi się do oscylacji czasu wewnętrznego (dyktowanego przez zegar biologiczny) lub zewnętrznego (dyktowanego przez Zeitgeber). Najczęściej badane i najlepiej poznane są rytmy biologiczne o okresie doby. W klasyfikacji rytmów wyróżnia się dwa kryteria. Pierwszym jest długość okresu, a drugim jego zależność od czasu zewnętrznego. Jeśli chodzi o okres rytmów, wydziela się ich trzy główne rodzaje: 1) ultradobowe (ang. ultradian) ich okres wynosi poniżej 20 godzin. Przykładem rytmu ultradobowego w ludzkim organizmie jest np. cykl pracy serca (okres wynosi ok. 1 sekundy) czy oddechu (ok. 4 sekundy). Ultradobowe zmiany nastroju obserwowane są u niektórych osób o wysokiej depresyjności (Totterdell, 1995) oraz chorych na zaburzenia afektywne dwubiegunowe (Kramlinger i Post, 1996); 2) okołodobowe (ang. circadian) ich okres wynosi godzin. Przykładem rytmów okołodobowych, obok dobowych fluktuacji nastroju (szerzej będzie o tym w dalszej części rozdziału), jest cykl snu czuwania (Borbély, 1990) albo rytm temperatury głębokiej ciała (Aschoff, 1965). Można spotkać się również z określeniem rytmy dobowe, które nie jest jedynie synonimem rytmów okołodobowych. Termin rytmy okołodobowe wynika z obserwacji, że wewnętrzny zegar biologiczny odmierza czas o okresie nieznacznie różnym od czasu trwania doby astronomicznej akcent jest tu zatem położony na okres wyznaczany przez wewnętrzny zegar biologiczny 57

4 (oznaczany małą literą grecką τ tau). Określenie rytmy dobowe dotyczy okresu obrotu Ziemi wokół Słońca (oznacza się dużą literą T). 3) infradobowe (ang. infradian) ich okres wynosi powyżej 28 godzin i dzielą się na: a) okołotygodniowe np. tygodniowy rytm aktywności zawodowej. Występuje również tygodniowy rytm zmian nastroju (Larsen i Kasimatis, 1990); b) okołomiesięczne np. cykl hormonalny kobiet. Występuje również okołomiesięczny rytm zmian nastroju u niektórych kobiet związany z cyklem zmian hormonów płciowych (Metcalf i Livesey, 1995); c) okołoroczne (inaczej: sezonowe) np. związany z temperaturą i naświetleniem rytm brutalnych samobójstw (Maes, De Meyer, Thompson, Peeters i Cosyns, 2007). Roczne oscylacje nastroju występują w depresji zimowej (Lewy, 2002). Jak widać, poziom nastroju może oscylować według kilku kryteriów czasowych jednocześnie. W dalszych rozważaniach szerzej zostaną opisane dobowe rytmy nastroju, jako najlepiej poznane i najważniejsze, spośród synchronizowanych do zjawisk astronomicznych, w funkcjonowaniu człowieka. Drugim sposobem podziału rytmów jest kryterium przyczynowości rytmicznych zmian w parametrach psychofizjologicznych organizmów. Zgodnie z tym kryterium można wyróżnić rytmy endogenne, które powstają samoistnie i wykazują rytmiczne zmiany nawet w stałych warunkach środowiska, oraz rytmy egzogenne, które powstają w wyniku uczenia się rytmiki zmian środowiskowych, a w stałych warunkach zewnętrznych zanikają. Czasem wyróżnia się też rytmy mezogenne, które generowane są wewnętrznie, ale w dużym stopniu podlegają zmianom środowiskowym. Przy takiej definicji rytmów mezogennych wyróżnianie ich nie ma jednak większego sensu, gdyż przebieg wszystkich rytmów generowanych wewnętrznie (endogennych) synchronizuje się (ich okres i fazy) do zmian środowiskowych. Bardziej zasadne jest mówienie o stopniu endogenności (Waterhouse, Minors i Waterhouse, 1993), czyli o zakresie, w jakim rytm danej funkcji zależny jest od czynników zewnętrznych. Im rytm jest bardziej endogenny, tym silniej jego przebieg jest uwarunkowany wewnętrznym odmierzeniem czasu przez zegar biologiczny. Można powiedzieć, że np. dobowy rytm temperatury głębokiej ciała jest bardziej endogenny niż rytm snu czuwania (Horne i Östberg, 1976). O stopniu endogenności wnioskuje się na podstawie czasu utrzymywania się rytmu oraz stabilności jego okresu w stałych warunkach środowiskowych. W stałych warunkach oświetlenia rytmy dobowe o dużym stopniu endogenności wykazują stałe oscylacje o okresie 58

5 zbliżonym do dwudziestu czterech godzin. Dla kontrastu, rytmy egzogenne w powyższych warunkach będą zanikać. Przykładem badania uwidaczniającego różnice w stopieniu endogenności rytmów różnych funkcji życiowych może być badanie przeprowadzone przez J. Aschoffa i R. Wavera (za Borbély, 1990) nad rytmami swobodnie biegnącymi (ang. free-running rhythms). W eksperymencie tym osoby badane zostały umieszczone w specjalnym bunkrze, który odcinał ich zupełnie od środowiska zewnętrznego, a co za tym idzie również od dawców czasu. W bunkrze nie było również żadnej obiektywnej strukturalizacji czasu. W takich warunkach okołodobowe rytmy badanych zaczynały nabierać innych charakterystyk. Okres rytmu snu czuwania zaczął się wydłużać, badani kładli się coraz później spać i coraz później wstawali. Po czasie ponad dwóch miesięcy ich doba trwała ok. 50 godzin, przy zachowanych proporcjach czasu snu do czasu czuwania (ok. ½), i cały czas się wydłużała w trakcie trwania eksperymentu. Płynie z tego wniosek, że rytm snu czuwania jest mniej podatny na okołodobowe oscylacje wewnętrznego zegara biologicznego niż rytm temperatury głębokiej ciała, którego okres przez cały czas badania utrzymywał się w granicach 23,5 25 godzin. Oprócz temperatury głębokiej ciała, najbardziej endogennego rytmu człowieka, innymi silnie endogennymi rytmami są m.in. dobowe oscylacje kortyzolu i melatoniny (Weitzman, 1982, za: Borbély, 1990). Ważnym wnioskiem z badań nad rytmami swobodnie płynącymi jest odkrycie, że okres zegara biologicznego jest średnio nieco dłuższy od dwudziestu czterech godzin. Przykładem rytmów egzogennych, uwarunkowanych uczeniem się, mogą być wspomniane tygodniowe zmiany samopoczucia występujące u większości osób (Larsen i Kasimatis, 1990), jako że tydzień jest okresem niemającym odbicia we Wszechświecie, a jedynie w organizacji życia społecznego człowieka. Podejścia teoretyczne i metodologiczne w badaniach rytmów nastroju Istotne dla zrozumienia roli zegara biologicznego w funkcjonowaniu afektywnym jest porównanie teoretycznych koncepcji nastroju oraz narzędzi używanych w analizie rytmów nastroju. Należy zauważyć, że różne podejścia teoretyczne w gruncie rzeczy opisują te same zjawiska, a różnice tkwią w sposobach klasyfikacji składowych nastroju. Ogólnie rzecz biorąc, badacze zgadzają się co do tego, że nastrój (w przeciwieństwie do emocji) nie jest skierowany na konkretny obiekt, lecz jego poziom jest warunkowany wewnętrznie. Ponadto trwa dłużej niż emocja, jest dostępny świadomości i odnosi się do odczuwania przyjemności oraz procesów aktywacji. W poszczególnych koncepcjach nieco inaczej opisuje się jego strukturę, odmiennie rozkładając akcenty na procesy aktywacji i odczuwania przyjemności. Badacze zgadzają się co 59

6 do występowania neurofizjologicznego podłoża nastroju (Morris, 1989; Watson, 2000), które bywa też nazywane rdzennym afektem (Russell, 2003) lub aktywacją (Thayer, 1989). W badaniach rytmów nastroju używa się skal samoopisowych. Bazują one w większości na dwóch ujęciach dwuczynnikowych: koncepcji nastroju pozytywnego i nastroju negatywnego (Watson, 2000) oraz koncepcji pobudzenia energetycznego i pobudzenia napięciowego (Thayer, 1989). Analizując treściowo pozycje kwestionariuszy odnoszących się do powyższych dwóch teorii można zauważyć, że nastrój pozytywny pokrywa się w pewnym stopniu z pobudzeniem energetycznym, a nastrój negatywny z pobudzeniem napięciowym. Aby dobrze porównać wyniki badań odnoszących się do różnych koncepcji teoretycznych, trzeba ustalić, jakie dokładnie składowe nastroju były odzwierciedlane przez dane skale, na przykład nastrój pozytywny (Watson, 2000) obejmuje zarówno czynniki afektywne (np. szczęśliwy), fizyczne (np. silny), jak i poznawcze (np. zainteresowany). Stąd, w analizie rytmu różnych składowych nastroju istotne jest ich jak najdokładniejsze rozróżnienie. Umożliwiają to koncepcje trójczynnikowe, które w analizach porównawczych wydają się bardziej trafne od koncepcji dwuczynnikowych (Shimack i Grob, 2000). W badaniach własnych wykorzystałem kwestionariusz opierający się na koncepcji Matthewsa, Jonesa i Chamberlaina (1990). W tym trójczynnikowym modelu, zainspirowanym teorią Thayera (1989), obok pobudzenia energetycznego i napięciowego wyróżniono wymiar tonu hedonistycznego. Porównując powyższą koncepcję z dwuczynnikowym modelem nastroju pozytywnego i negatywnego, można zauważyć, że pobudzenie energetyczne odpowiada fizycznym i poznawczym aspektom nastroju pozytywnego, a tonus hedonistyczny aspektom afektywnym nastroju pozytywnego. Niektórzy badacze (np. Adan, Prat i Sánchez-Turet, 2004) nie używają pełnych skal nastroju, lecz stosują tylko wybrane przymiotniki, najczęściej w postaci analogowych skal wizualnych (visual analog scale VAS), które bywają interpretowane na ogólnym poziomie jako aktywacja i afekt. W przeważającej części badań dobowych rytmów nastroju stosuje się schemat badań z powtarzanymi pomiarami, co oznacza, że każda osoba bierze udział w badaniu co najmniej kilka razy. W literaturze można znaleźć trzy podstawowe sposoby badań: ambulatoryjny, laboratoryjny oraz laboratoryjny w stałych warunkach (constant routine CR). W badaniu ambulatoryjnym osoby badane dokonują samodzielnie pomiaru nastroju w określonych wcześniej godzinach (np. Murray, Allen i Trinder, 2002). Używają w tym celu kwestionariuszy papierowych (np. Adan i Guardia, 1993) lub palmtopów (np. Fahrenberg, Brügner, Foerseter i Käppler, 1999). W badaniach laboratoryjnych osoby badane proszone są o pojawienie się o określonych porach dnia w laboratorium, gdzie odbywa się sesja pomiarowa (np. Jankowski, 60

7 2007; Matthews, 1988). Aktywność osób w okresach oddzielających sesje pomiarowe często jest podobna (czas spędzony w jednostce badawczej), ale nie do końca kontrolowana, natomiast badania laboratoryjne w stałych warunkach (constant routine CR) trwają zazwyczaj około 28 godzin, które badany spędza w laboratorium (np. Murray i in., 2002). Aktywność wszystkich badanych przez cały czas trwania eksperymentu jest ściśle kontrolowana i wygląda w ten sam sposób (ta sama pozycja ciała, te same godziny wydawania posiłków, te same godziny pomiarów, brak dowolnej aktywności własnej itp.). Pewnym podtypem eksperymentu w stałych warunkach jest tak zwane badanie z wykorzystaniem wymuszonej desynchronizacji (forced desynchrony), polegające na utrzymywaniu osób badanych w stanie czuwania przez cały okres badania, trwający zazwyczaj około 28 godzin (np. Murray i in., 2009). Celem takiego zabiegu jest wyeliminowanie wpływu snu na badaną zmienną oraz umożliwienie rejestracji wskaźników w godzinach zwyczajowego snu nocnego. Ciekawym, nowym podejściem jest badanie nastroju poprzez rekonstrukcję dnia poprzedniego (ang. Day Reconstruction Method). Metoda ta (Stone, Schwarz, Schkade, Schwarz, Krueger i Kahneman, 2006) polega na rekonstrukcji z pamięci przez osobę badaną dnia poprzedniego. Badany proszony jest o podział poprzedniego dnia na pory: rano, popołudnie, wieczór, a następnie o wyodrębnienie epizodów. Każdy epizod z dnia poprzedniego, typowo trwający od 20 minut do 2 godzin, badany szacuje na przymiotnikowych skalach pozytywnego i negatywnego nastroju. Również nowym podejściem umożliwiającym obserwację zmian nastroju w czasie jest analiza treści blogów internetowych (Mishne i de Rijke, 2006). Tego typu analizy przeprowadza się na danych zagregowanych (pochodzących z wielu blogów) za pomocą specjalistycznego oprogramowania do analizy tekstów w ten sposób można wyciągać wnioski o rytmach nastroju o różnych okresach (np. tygodniowych). Dobowy rytm nastroju Na wstępie należy zauważyć, że większość badań dotyczących dobowych fluktuacji nastroju przeprowadzanych jest w typowych godzinach aktywności człowieka. Wynika to z faktu, że przez około jednej trzeciej doby człowiek śpi. Pomiar dobowych zmian jakichkolwiek funkcji wymagających aktywnego działania badanego wymagałby wybudzania go, co mogłoby istotnie zniekształcać uzyskane rezultaty, dlatego też bardziej zasadne jest analizowanie zmian dziennych. 61

8 Osoby niewyselekcjonowane W badaniach odwołujących się do dwuczynnikowej koncepcji nastroju pozytywnego i negatywnego (Caminada i De Bruijn, 1992; Clark, Watson i Leeka, 1989, Murray i in., 2009) dzienne fluktuacje nastroju zaobserwowano w przypadku nastroju pozytywnego. Wykres tych zmian przybiera kształt odwróconej litery U szczyt przypadł w okolicach południa, a najmniejsze wartości podczas dnia wystąpiły rano i wieczorem (pomijając porę nocnego spoczynku). Na podstawie serii kilku badań, między innymi w laboratoryjnych warunkach stałej rutyny, Murray i współpracownicy (2009) stwierdzili, że nastrój pozytywny regulowany jest przez wewnętrzny zegar biologiczny. Nie ma natomiast zgodności co do tego, czy nastrój negatywny podlega dziennym zmianom (Boivin i in., 1997; Clark i in., 1989). Może to wynikać z różnych schematów badawczych, gdyż poziom nastroju negatywnego jest w większym stopniu uwarunkowany czynnikami zewnętrznymi. Innymi słowy wydaje się, że zmiany nastroju negatywnego mogą mieć charakter egzogenny albo że jego poziom jest wręcz zależny od zdarzeń nierytmicznych. Robert Thayer (1989) podkreśla, że duże znaczenie w dobowym funkcjonowaniu człowieka może mieć pobudzenie energetyczne. Postuluje on, że dobowe oscylacje pobudzenia energetycznego mają charakter endogenny. Jakiekolwiek analizy wpływu wydarzeń zewnętrznych (ćwiczenia, jedzenie itp.) na pobudzenie energetyczne powinny być zatem dokonywane w kontekście dobowego rytmu poziomu energii. Badania Thayera (1989) nad dziennymi zmianami pobudzenia pokazują, że najwyraźniejsze wahania dotyczą komponentu energetycznego, którego szczyt, w pierwszym badaniu z serii, przypadł na godzinę 12:30. W drugim badaniu Thayer (1989) dokonał dokładniejszej analizy dziennych zmian nastroju. Osoby biorące w nim udział miały za zadanie wypełniać kwestionariusz nastroju przez dwa dni, co dwie godziny, od przebudzenia do momentu udania się na nocny spoczynek. Uzyskane wyniki były podobne do poprzednich rezultatów pierwszego eksperymentu: badani wykazywali najwyższy poziom energii około południa, natomiast najniższy od razu po przebudzeniu oraz przed położeniem się spać. Ponadto, pobudzenie energetyczne doświadczane subiektywnie zmieniało się podczas dnia wyraźniej niż takie fizjologiczne miary pobudzenia, jak temperatura ciała czy tętno. W innym badaniu (Thayer, Takahashi i Pauli, 1988) szczyt pobudzenia energetycznego przypadał około godziny 13:30. Co ciekawe, różnice w pobudzeniu energetycznym między różnymi porami dnia (ze szczytem o godzinie 14:30) można zaobserwować, nawet jeśli pora dnia jest zmienną międzygrupową (Clements, Hafer i Vermillion, 1976). 62

9 W badaniu (Adan i Guardia, 1993) odwołującym się do trójczynnikowej koncepcji Matthewsa, Jonesa i Chamberlaina (1990) pokazano zmiany podczas dnia każdej z trzech składowych nastroju. Powyższe badanie miało charakter ambulatoryjny; osoby badane były proszone o wypełnienie skali UMACL o godzinie 9, 13, 17 i 21. Pobudzenie energetyczne i tonus hedonistyczny wykazały liniowy spadek od rana do wieczora, natomiast pobudzenie napięciowe wzrastało od godzin rannych i osiągało najwyższy poziom wieczorem. Wynik w zakresie pobudzenia napięciowego jest jednak niezgodny z uzyskanym w badaniu laboratoryjnym przez Matthewsa (1988), w którym osoby badane wykazały wyższe pobudzenie napięciowe w godzinach rannych niż wieczornych. W dwóch badaniach własnych z udziałem studentów analizowano zmiany nastroju z wykorzystaniem skali UMACL opartej na trójczynnikowym modelu Matthewsa i współpracowników (1990). W pierwszym z nich rejestracji nastroju dokonywano rano, po południu i wieczorem, a w drugim rano i wieczorem. Oba badania miały charakter eksperymentu laboratoryjnego z powtarzanymi pomiarami, z tym że kolejność pomiarów była zrównoważona pomiędzy grupami o odmiennych chronotypach. Taki schemat badawczy został zastosowany prawdopodobnie po raz pierwszy w badaniach dziennych zmian nastroju (we wcześniejszych badaniach osoby opisywały swój nastrój zazwyczaj w tej samej kolejności podczas dnia, od rana do wieczora). Miał on z założenia zmniejszyć wpływ kolejności oraz czasu trwania badania na poziom nastroju. W obu badaniach okazało się, że poziom żadnej ze składowych nastroju nie wykazywał istotnych fluktuacji podczas dnia, natomiast pora dnia miała znaczenie na zmiany nastroju dopiero po uwzględnieniu chronotypu badanych. Wyniki te zostaną szerzej omówione w dalszej części rozdziału. Osoby o różnych chronotypach Chronotyp jest zmienną z zakresu różnic indywidualnych określającą preferowany czas aktywności na tle doby (rys. 2). Jest najistotniejsza indywidualna charakterystyka różnicująca przebieg rytmów dobowych wielu funkcji psychicznych i biologicznych człowieka (Ciarkowska, 2001). Porównując przebieg rytmów dobowych u osób o chronotypie wcześniejszym (porannym) z przebiegiem u osób o chronotypie późniejszym (wieczornym) można ogólnie powiedzieć, że akrofaza rytmu pierwszej grupy przypada na godziny wcześniejsze niż grupy drugiej. Chronotyp daje się łatwo zaobserwować (por. Thayer, 1989), o czym mogą świadczyć potoczne określenia osób porannych oraz wieczornych, takie jak ranne ptaszki, skowronki czy nocne marki, sowy. Duża samoświadomość chronotypu bywała wykorzystywana w badaniach, w których klasyfikację do grupy o danym chronotypie 63

10 dokonywano poprzez jedno pytanie (Clark i in., 1989), w którym proszono osobę badaną o określenie siebie jako osobę poranną, wieczorną itd. W większości badań używa się jednak kwestionariuszy ranności wieczorności (Jankowski, 2008), które pozwalają na większe różnicowanie osób. Wynika to z tego, że chronotyp nie jest prostą typologią, lecz zmienną ciągłą, będącą często dzieloną na potrzeby badań na typy według przyjętych kryteriów. Rycina 2. Schematyczna doba (gruba linia) z okresem oświetlonym (jasny szary) i nieoświetlonym (czarny) oraz faza czuwania osób o chronotypie porannym (górna cienka linia) i wieczornym (dolna cienka linia) Różnice w przebiegu dobowego rytmu nastroju między osobami o odmiennych chronotypach mają szczególne znaczenie w chronopsychologii nauce zajmującej się rytmicznymi zmianami procesów psychicznych. Z jednej strony mogą tłumaczyć różnice w podejmowanych aktywnościach na tle doby między osobami o odmiennych chronotypach, z drugiej zaś to właśnie pora subiektywnie najlepszego samopoczucia oraz subiektywnie najwyższej sprawności postulowana jest jako jeden z wyznaczników chronotypu (Ciarkowska, 2001). Pojawiają się zatem pytania, jak poszczególne składowe nastroju zmieniają się podczas doby u osób o różnych chronotypach; która pora dnia jest subiektywnie najkorzystniejsza biorąc pod uwagę indywidualne preferencje oraz która ze składowych nastroju ma zasadnicze znaczenie dla klasyfikacji osób ze względu na chronotyp. W analizach odwołujących się do dwuczynnikowej koncepcji Watsona (2000) okazało się, że o ile dzienne zmiany nastroju negatywnego nie różnicują osób o różnych chronotypach, o tyle przebieg dziennych zmian nastroju pozytywnego okazał się różny w zależności od chronotypu (Clark i in., 1989). U wszystkich badanych poziom nastroju pozytywnego był dość niski rano. Trzeba jednak zauważyć, że u osób o chronotypie porannym szybko wzrastał i osiągał akrofazę około południa, a następnie powoli opadał, podczas gdy u osób o chronotypie wieczornym nastrój pozytywny podnosił się powoli, a jego maksimum przypadało na godziny wieczorne. Ogólnie można powiedzieć, że podczas godzin społecznie typowej aktywności osoby poranne wykazywały wyższy poziom nastroju pozytywnego niż osoby o chronotypie wieczornym i dopiero wczesnym wieczorem poziom nastroju pozytywnego u osób z pierwszej grupy był na podobnym poziomie jak u osób z grupy drugiej. W swych badaniach nad dziennymi zmianami pobudzenia energetycznego u osób o odmiennych chronotypach Thayer (1989) wykazał, że osoby ranne wykazują podczas dnia wyższy poziom pobudzenia niż osoby wieczorne, przy czym w jego pierwszym badaniu efekt był na tyle słaby, że nie osiągnął przyjętych kryteriów istotności. W drugim badaniu 64

11 powyższego autora akrofaza pobudzenia energetycznego u osób o chronotypie pośrednim i wieczornym przypadła na późniejsze godziny niż u osób porannych (odpowiednio cztery i pięć godzin później). Thayer (1989) proponuje ciekawe wytłumaczenie obserwowanych zmian chronotypu w kierunku ranności wraz z wiekiem (Ciarkowska, 2003), podkreślając rolę pobudzenia energetycznego. Mianowicie, obniżenie wraz z wiekiem sprawności systemów związanych z poziomem energetycznym organizmu, czy też obniżenie sprawności zegara biologicznego w generowaniu rytmów dobowych, może powodować przesunięcie akrofazy pobudzenia energetycznego w stronę godzin rannych jako bliższych regeneracyjnemu okresowi snu. Mówiąc inaczej przesunięcie wraz z wiekiem chronotypu w stronę ranności byłoby efektem starzenia się biologicznych struktur odpowiedzialnych za poziom energetyczny organizmu, a co za tym idzie poziom energii byłby bardziej zależny od czynników zewnętrznych (snu). W efekcie przesunięcia akrofazy pobudzenia energetycznego w stronę wcześniejszych godzin osoby stawałyby się wraz z wiekiem coraz bardziej poranne. W tej interesującej koncepcji za zmianę chronotypu odpowiada zmiana poziomu energetycznego organizmu oraz jego dystrybucji na tle doby. W badaniu ambulatoryjnym Watts, Cox i Robson (1983) prosili osoby o wypełnianie w domu kwestionariusza nastroju SACL (Stress Arousal Checklist). W ten sposób analizowali dzienne (pięć pomiarów w godzinach 9:00 17:00) zmiany pobudzenia (energetycznego) oraz stresu wymiaru będącego mieszanką tonu hedonistycznego oraz napięcia (por. Mackay, Cox, Burrows i Lazzerini, 1978). Poziom stresu nie zmieniał się podczas dnia. Natomiast pobudzenie u osób porannych było wyższe rano (9:00-11:00) niż w pozostałym okresie dnia, a u osób wieczornych zdecydowanie niższe rano niż o pozostałych porach. Co ciekawe, przecięcie krzywych pobudzenia osób porannych i wieczornych nastąpiło w okolicach godziny trzynastej. W badaniach odnoszących się do dziennych zmian nastroju według koncepcji trójczynnikowej panuje pewna niezgodność wyników. Wedle mojej wiedzy, jak do tej pory przeprowadzono pięć badań nad dziennymi zmianami nastroju z wykorzystaniem skali UMACL, z czego trzy to badania zaplanowane przez autora tego opracowania. W badaniach ambulatoryjnych przeprowadzonych przez Adan i Guardia (1993) okazało się, że rola chronotypu była podobna w dziennych zmianach pobudzenia energetycznego oraz tonu hedonistycznego. Uściślając akrofaza obu zmiennych przypadała na wcześniejsze godziny u osób porannych niż wieczornych. Jeśli chodzi o pobudzenie napięciowe, jak wspomniano wcześniej, nie różnicowało ono osób o różnych chronotypach i było najwyższe w godzinach wieczornych. 65

12 Wyniki badania laboratoryjnego Matthewsa (1988) są zbieżne z rezultatami uzyskanymi przez Adan i Guardię, jeśli chodzi o pobudzenie energetyczne. Osoby poranne wykazywały większe pobudzenie energetyczne rano w porównaniu z osobami o chronotypie wieczornym, a różnica między nimi zanikała dopiero wieczorem. Warto podkreślić, że w badaniu tym, większym pobudzeniem napięciowym podczas dnia charakteryzowały się osoby wieczorne niż poranne, natomiast większym tonem hedonistycznym podczas dnia osoby poranne w porównaniu z wieczornymi. W jednym z badań własnych analizowano zmiany nastroju podczas dnia w warunkach laboratoryjnych. W badaniu tym, przeprowadzonym z udziałem dużej grupy studentów, sprawdzono, która ze składowych nastroju, spośród trzech wyodrębnionych przez Matthewsa i współpracowników, podlega dziennym zmianom, niezależnie od kolejności przeprowadzonej rejestracji. Rejestrację prowadzono rano, po południu oraz wieczorem, uwzględniając chronotyp badanych. Liczba osób przebadanych we wszystkich możliwych kolejnościach (rano(r) - popołudnie(p) - wieczór(w), r-w-p, p-r-w itd.) w każdej z trzech grup chronotypowych była identyczna. Osoby o odmiennych chronotypach zostały wyodrębnione na podstawie norm dla studentów w taki sposób, że każda grupa stanowiła około 33% rozkładu wyników kwestionariusza do badania chronotypu. Jak wspomniano wcześniej, w analizie wyników wszystkich osób bez uwzględnienia chronotypu nie wystąpił efekt pory dnia. Gdy wzięto pod uwagę chronotyp, okazało się, że nie wystąpiły żadne efekty w zakresie pobudzenia napięciowego oraz tonu hedonistycznego. Wystąpiła natomiast istotna interakcja między chronotypem i porą dnia w zakresie pobudzenia energetycznego (ryc. 3). Rycina 3. Zmiany pobudzenia energetycznego podczas dnia u osób o różnych chronotypach Pora dnia miała najsilniejszy wpływ (35% na podstawie cząstkowego η 2 ) na pobudzenie energetyczne u osób wieczornych, co wynikało ze zdecydowanie wyższego 66

13 poziomu po południu i wieczorem w stosunku do pory rannej. U osób o chronotypie porannym pora dnia miała nieco słabszy efekt (17%). Pobudzenie energetyczne i było w tej grupie wyższe rano niż wieczorem. U osób o chronotypie pośrednim różnice w poziomie pobudzenia energetycznego o różnych porach dnia nie były statystycznie istotne. Jeśli chodzi o różnice między osobami o odmiennych chronotypach, wystąpiły one jedynie rano. Efekt chronotypu w godzinach rannych odpowiadał za 15% zmienności i był związany ze zdecydowanie niższym pobudzeniem energetycznym osób wieczornych w porównaniu z osobami z pozostałych grup. Co ciekawe, rola chronotypu w dziennych zmianach pobudzenia napięciowego i tonu hedonistycznego ujawnia się, gdy mierzy się je w warunkach laboratoryjnych w tej samej kolejności, porównując grupy o skrajnych chronotypach (około 8% skrajnych przypadków na każdą grupę) (Jankowski, 2007). Oczywiście, pobudzenie energetyczne również podlega zmianom podczas dnia u osób skrajnie rannych i skrajnie wieczornych. W przytaczanym badaniu pomiaru nastroju dokonywano dziewięć razy podczas dnia, co półtorej godziny, od godziny 8:00 do 20:00. Okazało się, że u osób skrajnie rannych szczyt pobudzenia energetycznego przypadł na godziny 11;00 12:30, a najniższe wartości osiągnął wieczorem, natomiast u osób o chronotypie skrajnie wieczornym pobudzenie energetyczne było najniższe rano i wzrastało liniowo do godzin wieczornych. Poziom pobudzenia energetycznego podczas dnia był wyższy u osób skrajnie rannych w porównaniu ze skrajnie wieczornymi i dopiero w godzinach wieczornych różnica ta zanikała. Jeśli chodzi o tonus hedonistyczny i pobudzenie napięciowe, w przytaczanym badaniu ich zmiany podczas dnia były podobne w obu grupach. Wystąpiła natomiast różnica polegająca na wyższym poziomie tonusu hedonistycznego i niższym pobudzenia napięciowego u osób skrajnie rannych w porównaniu z osobami skrajnie wieczornymi podczas całego dnia badania. Na uwagę zasługują wnioski, jakie wysnuli w swym badaniu Caminada i De Bruijn (1992). U osób o różnych chronotypach zarejestrowano, a następnie porównano dzienne zmiany kilku składowych nastroju odnoszących się do różnych modeli teoretycznych: pobudzenie energetyczne i napięciowe, nastrój pozytywny i negatywny, odczucia przyjemności oraz radości. Badacze stwierdzili, że kluczową składową nastroju różnicującą osoby o różnych chronotypach jest pobudzenie energetyczne, a różnice między chronotypami w zakresie innych składowych nastroju występują, o ile składowe te są związane z pobudzeniem energetycznym. Podsumowując, najwyraźniejsze zmiany podczas dnia zachodzą w zakresie pobudzenia energetycznego. Jest to również jedyna (w koncepcji trójczynnikowej) ze składowych nastroju, której akrofaza podczas dnia przypada na godziny późniejsze u osób o chronotypie wieczornym w porównaniu z osobami o chronotypie porannym. Podobna zależność obserwowana jest w 67

14 przypadku nastroju pozytywnego, ale odpowiadają za to prawdopodobnie fluktuacje składowych nastroju pozytywnego odzwierciedlające energetyczny poziom organizmu. Biorąc również pod uwagę, że pobudzenie energetyczne zmienia się podczas dnia wyraźniej niż fizjologiczne miary pobudzenia, można sądzić, że jest to najistotniejsza zmienna w klasyfikacji osób o odmiennych chronotypach. Jeśli chodzi o ton hedonistyczny, pobudzenie napięciowe czy też nastrój negatywny, można przypuszczać, że osoby o odmiennych chronotypach nie przejawiają różnic w występowaniu akrofazy, a różnice w mezorze mogą wystąpić między grupami o ekstremalnych chronotypach. Osoby różniące się innymi charakterystykami W tej części zostanie omówiona rola takich indywidualnych charakterystyk w dobowych zmianach nastroju, jak uzależnienie od nikotyny, płeć, depresja. Adan i współpracownicy (2004) analizowali poziom aktywacji oraz nastrój (rozumiany ogólnie jako czynnik afektywny) w typowych godzinach dziennej aktywności u osób o różnym nasileniu uzależnienia od papierosów oraz osób niepalących. Osoby biorące udział w badaniu nie mogły palić w dniu badania aż do rozpoczęcia pierwszej sesji pomiarowej, po której mogły już palić wedle swoich potrzeb (badanie laboratoryjne). Okazało się, że po zapaleniu pierwszego papierosa zarówno aktywacja, jak i nastrój wzrastały, w większym stopniu u osób bardziej uzależnionych. Najlepszym nastrojem podczas dnia charakteryzowały się osoby niepalące, a najgorszym osoby w grupie wysoko uzależnionej. Akrofaza aktywacji wystąpiła o dwie godziny później w grupie o małym uzależnieniu i o trzy godziny później w grupie o dużym uzależnieniu. Co więcej, osoby z grupy silnie uzależnionej wykazały mniejszą amplitudę zmian aktywacji podczas dnia. W badaniu na próbie hiszpańskiej (Adan i Sanchez-Turet, 2001) wystąpiły różnice międzypłciowe w przebiegu dziennego rytmu nastroju. W grupie kobiet wzorzec dziennych zmian nastroju podobny był do wzorca osób porannych, a wzorzec zmian nastroju u mężczyzn do wzorca zmian u osób wieczornych. Ponadto wnioskowano, że cykl miesięczny kobiet nakłada się na cykl dziennych zmian nastroju, co powoduje większy zakres dziennych oscylacji nastroju. Pojawia się zatem pytanie, na ile różnice międzypłciowe w dziennych zmianach nastroju związane są z różnicami międzypłciowymi w zakresie ranności wieczorności i czy efekt ten dałoby się zaobserwować, gdyby kontrolować chronotyp. W dotychczasowych badaniach dziennego rytmu pobudzenia energetycznego, napięciowego i tonusu hedonistycznego, u osób o odmiennych chronotypach, z udziałem przedstawicieli obu płci, ale bez kontroli cyklu miesięcznego, zaobserwowano następujące zależności. W badaniu na próbie 68

15 hiszpańskiej przeprowadzonym przez Adan i Guardia (1993), w którym stosunek liczebności kobiet do mężczyzn wynosił około 3:1, nie było różnic międzypłciowych w dziennych zmianach pobudzenia energetycznego, napięciowego ani tonu hedonistycznego. W badaniu na próbie brytyjskiej, o równej liczebności kobiet i mężczyzn, przeprowadzonym przez Matthewsa (1988), zaobserwowano wyższy poziom tonu hedonistycznego u kobiet w obu przeprowadzonych pomiarach, rano i wieczorem. Z badań nad dziennymi rytmami nastroju u osób chorych na depresję (np. Peeters, Berkhof, Delespaul, Rottenberg i Nickolson, 2006) płynie wniosek, że w porównaniu z osobami zdrowymi charakteryzują się one wyższym poziomem nastroju negatywnego podczas dnia oraz późniejszą akrofazą nastroju pozytywnego. Można zatem stwierdzić, że osoby chore na depresję mają wzorzec dziennych zmian nastroju podobny do wzorca osób o chronotypie wieczornym. Co więcej, u osób chorych na depresję następuje przesunięcie fazy aktywności na późniejsze godziny (Ashman i in., 1999), podobnie jak u osób wieczornych w porównaniu z osobami o wcześniejszych chronotypach. Biorąc pod uwagę, że chronotyp wieczorny związany jest z większym spożyciem substancji psychoaktywnych (Adan, 1994), większą depresyjnością (Chelminski, Ferraro, Petros i Plaud, 1999; Drennan, Klauber, Kripke, Goyette, 1991; Meccaci i Rocchetti, 1999), oraz generalnie częstszy jest w grupie mężczyzn (Randler, 2007) (oprócz populacji polskiej Ciarkowska, 2003), można przypuszczać, że w opisanych wyżej zależnościach ważną rolę może odgrywać chronotyp. Podsumowując, najbardziej systematyczne różnice pomiędzy osobami o różnych charakterystykach indywidualnych występują w zakresie dziennych fluktuacji subiektywnego poczucia sprawności psychofizycznej, zwanego pobudzeniem energetycznym i będącym składową nastroju pozytywnego. Wydaje się, że subiektywnie odczuwany poziom energii jest najbardziej endogennie uwarunkowaną składową nastroju, a zatem jego dzienne wahania mogą mieć szczególne znaczenie w analizach funkcjonowania osób o różnych charakterystykach powiązanych z zegarem biologicznym. 69

16 Literatura cytowana Adan, A. (1994). Chronotype and personality factors in the daily consumptions of alcohol and psychostimulants. Addiction, 89, Adan, A., Guardia, J. (1993). Circadian variations of self-reported activation: A multidimensional approach. Chronobiologia, 20, Adan, A., Prat, G., Sánchez-Turet, M. (2004). Effects of nicotine dependence on diurnal variations of subjective activation and mood. Addiction, 98, Adan, A. Sanchez-Turet, M. (2001). Gender differences in diurnal variations of subjective activation and mood. Chronobiology International, 18, Aschoff, J. (1965). Circadian rhythms in man. Science, 148, Aschoff, J., Klotter, K., Wever, R. (1965). Circadian vocabulary (w:) J. Aschoff (red.), Circadian Clocks. Proceedings of the Feldafing Summer School (s ). Amsterdam: North-Holland. Ashman, S.B., Monk, T.H., Kupfer, D.J., Clark, C.H., Myers, F.S., Frank, E., Leibenluft, E. (1999). Relationship between social rhythms and mood in patients with rapid cycling bipolar disorder. Psychiatry Research, 86, 1 8. Boivin, D.B., Czeisler, C.A., Dijk, D.J., Duffy, J.F., Folkard, S., Minors, D.S., Totterdell, P., Waterhouse, J.M. (1997). Complex interaction of the sleep-wake cycle and circadian phase modulates mood in healthy subjects. Archives of General Psychiatry, 54, Borbély, A. (1990). Tajemnice snu. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Caminada, H., De Bruijn, F. (1992). Diurnal variation, morningness eveningness, and momentary affect. European Journal of Personality, 6, Chelminski, I., Ferraro, F.R., Petros, T.V., Plaud, J.J. (1999). An analysis of the eveningness morningness dimension in depressive college students. Journal of Affective Disorders, 52, Ciarkowska, W. (2001). Chronotyp jako przejaw różnic indywidualnych w przebiegu rytmów dobowych u ludzi (w:) W. Ciarkowska, A. Matczak (red.), Różnice indywidualne: wybrane badania inspirowane Regulacyjną Teorią Temperamentu Profesora Jana Strelaua (s ). Warszawa: Interdyscyplinarne Centrum Genetyki Zachowania Uniwersytetu Warszawskiego. Ciarkowska, W. (2003). Przyczyny i przejawy różnic indywidualnych w przebiegu rytmów dobowych u ludzi (w:) M. Marszał-Wiśniewska, T. Klonowicz, M. Fajkowska-Stanik (red.), Wybrane zagadnienia z psychologii różnic indywidualnych (s ). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Clark, L.A., Watson, D., Leeka, J. (1989). Diurnal variation in the positive affects. Motivation and Emotion, 13, Clements, P.R., Hafer, M.D., Vermillion, M.E. (1976). Psychometric, diurnal, and electrophysiological correlates of activation. Journal of Personality and Social Psychology, 33,

17 Drennan, M.D., Klauber, M.R., Kripke, D.F., Goyette, L.M. (1991). The effects of depression and age on the Horne-Östberg morningness eveningness score. Journal of Affective Disorders, 23, Fahrenberg, J., Brügner, G., Foerseter, F., Käppler, C. (1999). Ambulatory assessment of diurnal changes with hand-held computer: Mood, attention and morningness eveningness. Personality and Individual Differences, 26, Horne, J.A., Östberg, O. (1976). A self-assessment questionnaire to determine morningness eveningness in human circadian rhythms. International Journal of Chronobiology, 4, Jankowski, K.S. (2007). Dzienny rytm nastroju u osób różniących się chronotypem. Studia Psychologiczne, 45, Jankowski, K.S. (2008). Wielowymiarowy kwestionariusz do pomiaru różnic indywidualnych w zakresie zegara biologicznego (w:) W. Ciarkowska, W. Oniszczenko (red.), Szkice z psychologii różnic indywidualnych (s ). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Jerjes, W.K., Peters, T.J., Taylor, N.F., Wood, P.J., Wessely, S., Cleare, A.J. (2006). Diurnal excretion of urinary cortisol, corisone, and cortisol metabolites in chronic fatigue syndrome. Journal Psychosomatic Research, 60, Kramlinger, K.G., Post, R.M. (1996). Ultra-rapid and ultradian cycling in bipolar affective illness. British Journal of Psychiatry, 168, Kupfer, D.J. (2007). Depression and circadian rhythms: Current understanding and new perspectives. Medicographia, 29, 3 9. Larsen, R.J. (2000). Toward a science of mood regulation. Psychological Inquiry, 11, Larsen, R.J., Kasimatis, M. (1990). Individual differences in entrainment of mood to the weekly calendar. Journal of Personality and Social Psychology, 58, Lewy, A.J. (2002), Circadian phase sleep and mood disorders (w:) K. L. Davis, D. Charney, J. T. Coyle, C. Nemeroff (red.), Neuropsychopharmacology: The Fifth Generation of Progress (s ). American College of Neuropsychopharmacology. Mackay, C., Cox, T., Burrows, G., Lazzerini, A. (1978). An inventory for the measurement of selfreported stress and arousal. British Journal of Social and Clinical Psychology, 17, Maes, M., De Meyer, F., Thompson, P., Peeters, D., Cosyns, P. (2007). Synchronized annual rhythms in violent suicide rate, ambient temperature and the light-dark span. Acta Psychiatrica Scandinavica, 90, Matthews, G. (1988). Morningness eveningness as a dimension of personality: Trait, state, and psychophysiological correlates. European Journal of Personality, 2, Matthews, G., Jones, D.M., Chamberlain, A.G. (1990). Refining the measurement of mood: The UWIST Mood Adjective Checklist. British Journal of Psychology, 81, Meccaci, L., Rocchetti, G. (1998). Morning and evening types: stress-related personality aspects. Personality and Individual Differences, 25,

18 Metcalf, M.G., Livesey, J.H. (1995). Distribution of positive moods in women with the premenstrual syndrome and in normal women. Journal of Psychosomatic Research, 39, Mishne, G., de Rijke, M. (2006). capturing global mood levels using blog posts (w:) AAAI 2006 Spring Symposium on Computational Approaches to Analysing Weblogs (AAAI-CAAW 2006). Morris, D.W. (1989). Mood the frame of mind. Springer-Verlag. Murray, G., Allen, N.B., Trinder, J. (2002). Mood and the circadian system: Investigation of a circadian component in positive affect. Chronobiology International, 19, Murray, G., Allen, N.B., Trinder, J. (2003). Seasonality and circadian phase delay: Prospective evidence that winter lowering of mood is associated with a shift towards eveningness. Journal of Affective Disorders, 76, Murray, G., Nicholas, C.L., Kleiman, J., Dwyer, R., Carrington, M.J., Allen, N.B., Trinder, J. (2009). Nature s clocks and human mood: The circadian system modulates reward motivation. Emotion, 9, Peeters, F., Berkhof, J., Delespaul, P., Rottenberg, J., Nickolson, N.A. (2006). Diurnal mood variation in major depressive disorder. Emotion, 6, Randler, C., (2007). Gender differences in morningness eveningness assessed by self-reported questionnaires: a meta-analysis. Personality and Individual Differences, 43, Roenneberg, T., Merrow, M. (2003). The network of time: Understanding the molecular circadian system. Current Biology, 13, Russel, J.A. (2003). Core affect and the psychological construction of emotion. Psychological Review, 110, Schimmack, U., Grob, A. (2000). Dimensional models of core affect: A quantitative comparison by means of structural equation modeling. European Journal of Personality, 14, Stone, A.A., Schwartz, J.E., Schkade, D., Schwarz, N., Krueger, A., Kahneman, D. (2006). A population approach to the study of emotion: diurnal rhythms of a working day examined with a Day Reconstruction Method. Emotion, 6, Thayer, R.E. (1989). The Biopsychology of Mood and Arousal. Oxford University Press. Thayer, R.E., Takahashi, P.I., Pauli, J.A. (1988). Multidimensional arousal states, diurnal rhythms, cognitive and social processes, and extraversion. Personality and Individual Differences, 9, Totterdell, P. (1995). Effects of depressed affect on diurnal and ultradian variations in mood in a healthy sample. Chronobiology International, 12, Waterhouse, J., Minors, D., Waterhouse, M. (1993). Twój zegar biologiczny. Jak żyć z nim w zgodzie. Warszawa: Książka i Wiedza. Watson, D. (2000). Mood and Temperament. New York: Guilford Press. Watts, C., Cox, T., Robson, J. (1983). Morningness eveningness and diurnal variations in self-reported mood. The Journal of Psychology, 113,