PRACE ORYGINALNE. W pracy przedstawiono wyniki zawartoœci. i nara onych na bierne palenie tytoniu. Przebadano ³¹cznie 510 dziewcz¹t

Transkrypt

1 PRACE ORYGINALNE Mariusz BOGUNIA Jerzy KWAPULIÑSKI Edyta BOGUNIA Barbara BRODZIAK Bo ena AHNERT Ewa NOGAJ Jolanta KOWOL Jerzy RZEPKA Halina WINIARSKA Maria WOJTANOWSKA Wystêpowanie o³owiu w krwi dzieci zamieszka³ych w zasiêgu oddzia³ywania Huty Cynku Miasteczko Œl¹skie nara onych na bierne palenie tytoniu Lead content in blood of children living near zinc smelter plant exposure on environmental tobacco smoking (ETS) Katedra i Zak³ad Toksykologii Œl¹skiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach Kierownik: Prof. dr hab. Jerzy Kwapuliñski Dodatkowe s³owa kluczowe: dzieci o³ów krew bierne palenie tytoniu Additional key words: children lead blood environmental tobacco smoke W pracy przedstawiono wyniki zawartoœci o³owiu w krwi 1-letnich dzieci mieszkaj¹cych w zasiêgu oddzia³ywania Huty Cynku Miasteczko Œl¹skie i nara onych na bierne palenie tytoniu. Przebadano ³¹cznie 51 dziewcz¹t i 567 ch³opców uczêszczaj¹cych do 17 szkó³ podstawowych w gminie Zawartoœæ o³owiu w krwi dzieci oznaczono metod¹ atomowej absorpcyjnej spektrofotometrii za pomoc¹ aparatu Pye Unicam SP-9, SP9 Computer, SP4-1. Wykazano znamienny wp³yw na³ogu palenia tytoniu na zawartoœæ o³owiu w krwi dzieci. Stwierdzono statystycznie istotnie wy sze zawartoœci o³owiu w krwi dziewcz¹t (8,9 µg/1 ml) i ch³opców (9,78 µg/1 ml) nara- onych na bierne palenie tytoniu w porównaniu do dziewcz¹t (6,19 µg/1 ml) i ch³opców (6,81 µg/1 ml) rodziców niepal¹cych. In this paper the results of concentration of lead in the blood of children living near and background the plant smelter are presented. 51 girls and 567 boys from schools located at Tarnowskie Góry and Miasteczko Sl¹skie took part in the study. Concentration of lead content in the blood of children was determined by the ASA method with the apparatus Pye Unicam SP-9. Smoking of parents increased the level of lead in the blood. Higher concentration of lead was show in blood girls (8.9 µg/1 ml) and boys (9.78 µg/1 ml) exposure to tobacco smoke in comparison to girls (6,19 µg/ 1 ml) and boys (6,81 µg/1 ml) living in no smoking conditions. Adres do korespondencji: Prof. dr hab. Jerzy Kwapuliñski Katedra i Zak³ad Toksykologii Œlaskiej Akademia Medyczna ul. Jagielloñska Sosnowiec Tel.: (+32) wew kwapulinski@slam.katowice.pl W wyniku postêpuj¹cego rozwoju cywilizacji dochodzi do zanieczyszczenia œrodowiska przyrodniczego wieloma toksycznymi substancjami oraz chemoekologicznie niezbêdnymi, czêsto wystêpuj¹cymi w nadmiernych iloœciach [2]. Zanieczyszczenie œrodowiskowe na obszarze województwa œl¹skiego nale y do najwiêkszych w kraju. Jest to wynik du ej lokalnej emisji py³ów przemys³owych, wtórnego pylenia, py³ów powstaj¹cych w wyniku ruchu komunikacyjnego [6,1,17]. Wœród miast województwa œl¹skiego Miasteczko Œl¹skie, Tarnowskie Góry wyró niaj¹ siê znacznym stopniem zanieczyszczenia powietrza. Miasta te stanowi¹ obszary o wyj¹tkowo du ym stê eniu metali ciê kich g³ównie o³owiu i kadmu [12,17]. Emisja o³owiu i innych metali z Huty Cynku spowodowa³a ska- enie tymi metalami znacznego obszaru. Palenie bierne tytoniu (ang. Environmental Tobacco Smoke ETS) jest problemem powszechnym i trudnym do unikniêcia, poniewa osoby niepal¹ce s¹ nara one na wdychanie dymu w domu, miejscach publicznych, czy w miejscu pracy. Udowodniono, i ETS jest czynnikiem ryzyka przyczy- niaj¹cym siê do raka p³uca, ataków astmy u osób, którzy na ni¹ cierpi¹ oraz pogarszaj¹cego siê stanu oskrzeli u osób doros³ych. Szacuje siê, i oko³o jedna trzecia zachorowañ na raka p³uca u osób niepal¹cych wynika z nara enia na dzia³anie dymu papierosowego, poprzez palenie bierne. ETS mo e równie powodowaæ zadyszkê, podra nienie dróg oddechowych i kaszel. Szczególnie na bierne palenie nara one s¹ dzieci. ETS jest odpowiedzialny miêdzy innymi za nawracaj¹ce choroby uk³adu oddechowego i astmê. Ryzyko wyst¹pienia chorób uk³adu oddechowego u dzieci zwiêksza siê w zale noœci od nawyków zwi¹zanych z paleniem u rodziców, wzrasta, kiedy pal¹ oboje rodzice [16]. Materia³ i metody Przedmiotem badañ by³a krew pobierana od 1 letnich dzieci (n=177; grupa dziewcz¹t n=51; grupa ch³opców n=567) uczêszczaj¹cych do 17 szkó³ podstawowych w gminie Na ogóln¹ liczbê badanych dziewcz¹t liczba rodziców pal¹cych tytoñ stanowi³a 234, a niepal¹cych 276. W grupie ch³opców rodzice pal¹cy stanowili 34, a niepal¹cy 263. Przegl¹d Lekarski 27 / 64 / 1 723

2 Krew pobierano od dzieci, z y³y do probówek systemu zamkniêtego typ. Becton Dickinson Vacutainer Systems (Vacutainer) 7 ml, z heparyna jako œrodkiem antykoagulacyjnym. Krzywa wzorcowa wykonana na wzorcach wodnych firmy Merck o stê eniach wzorców o³owiu: 1 mg/1 ml i 2 mg/1 ml wykonywana ka dorazowo na pocz¹tku i na koñcu ka dej serii oznaczeñ. Kontrole wykonano wykorzystuj¹c dwa standardy firmy Hydrex HX Serum 1 (Normal level) o stê eniu: 42, mg/1 ml i,9 mg/1 ml oraz HX Serum 2 (Low level) o stê eniu 38, mg/1 ml i 6,2 mg/1 ml oznaczane co 1 próbek badanych. Odzysk dla ka dej serii oznaczeñ wynosi³a 95-99%. Próbki przygotowano rozciêczaj¹c 1 ml osocza krwi 19 ml wody dejonizowanej. Zawartoœæ o³owiu w krwi dzieci oznaczono metod¹ atomowej absorpcyjnej spektrofotometrii za pomoc¹ aparatu Pye Unicam SP-9, SP9 Computer, SP4-1 i automatycznego zmieniacza próbek. Wszystkie dzieci objêto badaniem ankietowym. Pytania ankietowe dotyczy³y podstawowych danych socjalno-bytowych, miêdzy innymi wykszta³cenia rodziców, iloœci wypalanych papierosów przez rodziców, palenia tytoniu przez doros³ych w obecnoœci dziecka, miejsca zamieszkania, rodzaju wykonywanej pracy. Wyniki W przeprowadzonych badaniach rozk³ad czêstoœci wystêpowania o³owiu w krwi badanych dzieci mia³ charakter normalny Gaussa i charakteryzowany by³ wspó³czynnikami skoœnoœci i kurtozy. Charakterystyka statystyczna opisuj¹ca wystêpowania o³owiu w krwi dzieci wskazuje, e na³óg palenia tytoniu przez rodziców decyduje o zwiêkszeniu poziomu zawartoœci tego pierwiastka w surowicy krwi zarówno dziewcz¹t jak i ch³opców. Stê enie o³owiu w krwi dziewcz¹t, nara onych na bierne palenie tytoniu (8,9 µg/ dl) by³o statystycznie istotnie wiêksze, ni u dziewcz¹t rodziców niepal¹cych (6,19 µg/ dl) (tabela I). Podobnie u ch³opców, których rodzice palili tytoñ (9,78 µg/dl) stê enie o³owiu by³o statystycznie istotnie wiêksze, ni w krwi ch³opców rodziców niepal¹cych (6,81 µg/dl) (tabela I). Zakres zmian zawartoœci o³owiu w krwi ch³opców nara onych na bierne palenie tytoniu wynosi³ od 4,9 µg/1 ml do 46,1 µg/1 ml, a w grupie dziewcz¹t odpowiednio od 4,1 µg/1 ml do 16,6 µg/1 ml (tabela I). U dzieci rodziców niepal¹cych tytoñ zakres zmian stê enia o³owiu w krwi kszta³towa³ siê kolejno: u ch³opców od 2,7 µg/1 ml do 18,2 µg/1 ml, u dziewcz¹t od 2,1 µg/1 ml do 2,7 µg/1 ml (tabela I) Najczêœciej obserwowany statystycznie zakres zawartoœci o³owiu mieœci³ siê w granicach od 7,77 µg/1 ml do 8,4 µg/1 ml oraz od 9,26 µg/1 ml do 1,3 µg/1 ml w grupie ch³opców i dziewcz¹t rodziców pal¹cych tytoñ. Natomiast w grupie dzieci rodziców niepal¹cych tytoñ zakresy te by³y mniejsze i wynosi³y kolejno u dziewcz¹t od 5,93 µg/1 ml do 6,45 µg/1 ml u ch³opców od 6,51 µg/1 ml do 7,1 µg/1 ml (tabela I). r,8,6,4,2 -,6 -,8 Zmiennoœæ wystêpowania o³owiu w krwi dzieci opisuje niski wspó³czynnik zmiennoœci. Dla obu badanych grup wartoœci wspó³czynników zmiennoœci by³y podobne i wynosi³y odpowiednio w grupie dziewcz¹t 32% (rodzice pal¹cy) i 37% (rodzice niepal¹cy), a dla ch³opców odpowiednio 5% i 38% (tabela I). Oznaczaæ to mo e, e œrodowiskowa chemopresja biernego palenia tytoniu Dziewczynki rodzice niepal¹cy Dziewczynki rodzice pal¹cy Rycina 1 Istotne zale noœci w wystêpowaniu o³owiu z innymi pierwiastkami w krwi badanych dziewczynek zamieszkuj¹cych The relationships of lead with other elements in blood of girls living at Tarnowskie Góry and Miasteczko Œl¹skie. r,8,6,4,2 Ch³opcy rodzice niepal¹cy Ch³opcy rodzice pal¹cy Rycina 2 Istotne zale noœci w wystêpowaniu o³owiu z innymi pierwiastkami w krwi badanych ch³opców zamieszkuj¹cych The relationships of lead in with other elements in blood of boys living in Tarnowskie Góry and Miasteczko Œl¹skie. Tabela I Charakterystyka statystyczna wystêpowania o³owiu w krwi dzieci zamieszkuj¹cych Tarnowskie Góry i Miasteczko Œl¹skie [µg/1 ml]. Statistical characteristics of occurrence lead in blood of children living at Tarnowskie Góry and Miasteczko Œl¹skie [µg/1 ml] Zawartoœci odpowiadaj¹ce Œrednia Wspó³czynniki Odchylenie percenylowi: Zakres zmian standardowe zmiennoœci arytm geom skoœnoœci kurtozy [%] Najbardziej prawdopodobny statystycznie zakres zmian Dziewczynki rodzice pal¹cy 8,9 7,74 2,45 4,1 16,6 5,2 7,7 11,49 12,9,9 1,3 32 7,77 8,4 Dziewczynki rodzice niepal¹cy 6,19 5,86 2,19 2,1 2,7 3,8 5,8 8,6 9,4 1,98 8, ,93 6,45 Ch³opcy rodzice pal¹cy 9,78 9,12 4,6 4,9 46,1 6,1 8,6 13,7 15,7 3,8 21,42 5 9,26 1,3 Ch³opcy rodzice niepal¹cy 6,81 6,42 2,46 2,7 18,2 4,3 6,3 9,5 11,7 1,45 3, ,51 7,1 724 Przegl¹d Lekarski 27 / 64 / 1 M. Bogunia i wsp.

3 Ojciec_Pracow nik Matka_Pracow nik Ojciec_Pracow nik Matka_Pracow nik Dziew czynki rodzice niepal¹cy Dzie wczyn ki r odz ice pal¹cy Odleg³oœæ euklidesow a Odleg³oœæ euklidesowa Rycina 3 Podobieñstwo wystêpowania o³owiu z badanymi czynnikami w krwi dziewczynek. The likeness co-occurrence lead in comparison to other elements in blood of girls. manifestuje siê bardziej wyrównan¹ zmiennoœci¹ wystêpowania o³owiu w krwi dzieci rodziców pal¹cych tytoñ. Najmniejsze œrodowiskowe wystêpowanie o³owiu w krwi badanych dzieci, okreœlone zawartoœci¹ odpowiadaj¹c¹ 1 percentylowi wynosi³o w grupie dziewcz¹t i ch³opców rodziców pal¹cych tytoñ 5,2 µg/1 ml i 6,1 µg/1 ml, a w grupie dzieci rodziców niepal¹cych odpowiednio u dziewcz¹t 3,8 µg/1 ml, u ch³opców 4,3 µg/1 ml (tabela I). Incydentalne najwiêksze stê enia o³owiu w krwi dziewcz¹t odpowiadaj¹ce 95 percentylowi wynosi³y 11,8 µg/1 ml, a u ch³opców 14,2 µg/1 ml (tabela I). Kolejnym rozpatrywanym zagadnieniem by³o okreœlenie parametrów decyduj¹cych o zmianie zawartoœci o³owiu w krwi badanych dzieci. Wartoœci istotnych wspó³czynników korelacji charakteryzuj¹cych wspó³zale noœæ zmian zawartoœci o³owiu ze zmianami zawartoœci wybranych pierwiastków i czynników uzyskano metod¹ analizy korelacyjnej (Pearson a i Spermana; p<,5). Na stê enie o³owiu we krwi dziewczynek rodziców niepal¹cych tytoñ wprost proporcjonalnie wp³ywaj¹ zmiany zawartoœci Fe, Mg, Cd, Cr, Zpp (cynkoprotoporfiryna), Mn (r=,37 p<,5), natomiast u ch³opców Fe, Cu, Mg, Cr (r=,35 p<,5) (rycina 1, 2). Zmiany o charakterze odwrotnie proporcjonalnym dotyczy³y w grupie dziewcz¹t zmian zawartoœci Cu (r=-,8 p<,1), Ca (r=,23 p<,5), a w grupie ch³opców Zn oraz Zpp (r=,24 p<,5) (rycina 1 i 2). Zmiany stê enia o³owiu o charakterze wprost proporcjonalnym u dzieci nara onych na bierne palenie tytoniu wystêpowa³y g³ównie u ch³opców i dotyczy³y zawartoœci Ca, Zpp, Mn (r=,48 p<,3) (rycina 2). Natomiast zale noœci o charakterze antagonistycznym zwi¹zane by³y ze zmian¹ zawartoœci we krwi dziewcz¹t Mg, Ca, Mn (r=,22 p<,5), natomiast we krwi ch³opców z zawartoœci¹ Fe, Zn (r=,3 p<,5) (rycina 1 i 2). Wykazane bezpoœrednie zwi¹zki w wspó³wystêpowaniu o³owiu z badanymi pierwiastkami w krwi dziewcz¹t i ch³opców, potwierdzi³y wyniki analizy podobieñstwa grupowego. Celem tej analizy jest ³¹czenie obiektów w coraz to wiêksze zwi¹zki, z zastosowaniem miary odleg³oœci wi¹zania, tzw. odleg³oœci euklidesowych. W celu grupowania pierwiastków, wykorzystano metodê Ward a, która jest najczêœciej stosowana dla oceny tworzenia skupieñ o ma³ej wielkoœci. Dla okreœlenia odleg³oœci miêdzy skupieniami wykorzystano odleg³oœci euklidesowe. Wyniki analizy przedstawiono w postaci dendrogramów (rycina 3 i 4). Charakterystyczne jest, e zarówno w grupie dziewcz¹t jak i ch³opców rodziców pal¹cych tytoñ utworzy³y siê trzy grupy podobieñstwa zmian zawartoœci pierwiastków. Wœród badanych dziewcz¹t pierwsz¹ grupê stanowi¹ Cr, Mn, Mg, Cd, (stê enie hemoglobiny), (liczba erytrocytów), (liczba leukocytów) (odleg³oœæ euklidesowa 5), drug¹ grupê (hematokryt), (œrednia objêtoœæ krwinki) oraz czynniki spo³eczne, trzeci¹ grupê o najwiêkszym niepodobieñstwie Zn i Fe (odleg³oœæ euklidesowa 16) (rycina 3 i 4). Podobne zale noœci wykazano u dzieci rodziców niepal¹cych. U dziewcz¹t i ch³opców najwiêksze zale noœci wystêpowania o³owiu dotyczy³y,, oraz stê- enia Cr, Mn, Cd, (odleg³oœæ euklidesowa 5). Najwiêksze niepodobieñstwo w wystêpowaniu o³owiu dotyczy³o zmian zawartoœci w krwi Fe (odleg³oœæ euklidesowa 8 i 12) (rycina 3 i 4). W pracy badano równie zale noœæ stê- enia o³owiu w krwi dzieci od czynników spo- ³ecznych. Zale noœci zawartoœci o³owiu w krwi dzieci nara onych na bierne palenie o charakterze wprost proporcjonalnym dotyczy³y u dziewcz¹t na³ogu palenia tytoniu przez matkê (,44) oraz rodzaju mieszkania (,22), a u ch³opców miejsca zamieszkania (dzielnica miasta) (,3), na³ogu palenia tytoniu przez matkê (,27), wykszta³cenia ojca (,24), statusu spo³eczno-ekonomicznego (,42). U dzieci rodziców niepal¹cych zale - noœci te dotyczy³y w grupie dziewcz¹t wykszta³cenia ojca (,76), rodzaju pracy wykonywanej przez matkê (,44), oraz wystêpowania konfliktów domowych (,57), u ch³opców miejsca zamieszkania (dzielnica miasta) (,26), statusu spo³eczno-ekonomicznego (,18) oraz wystêpowania konfliktów domowych (,57) (rycina 5 i 6). Zale noœci o charakterze odwrotnie proporcjonalnym u dziewcz¹t i ch³opców rodziców pal¹cych tytoñ by³y podobne i dotyczy- ³y g³ównie wykszta³cenia matki, rodzaju wykonywanej pracy przez rodziców oraz wystêpowania konfliktów domowych. Natomiast u dzieci rodziców niepal¹cych zale - noœci te dotyczy³y u dziewcz¹t miejsca zamieszkania (3), wykszta³cenia matki (-,2), rodzaju wykonywanej pracy przez ojca -(,78), statusu spo³eczno-ekonomicz- Przegl¹d Lekarski 27 / 64 / 1 725

4 Matka_Pracownik Ojciec_Pracownik Ojciec_Pracow nik Matka_Pracow nik nego (-,92), u ch³opców stopnia wykszta³cenia i rodzaju wykonywanej pracy przez rodziców (-,33) oraz rodzaju mieszkania (-,37) (rycina 5 i 6.). Ch³opc y rodzice niepal¹cy Ch³opcy rodzice pal¹cy Odleg³oœæ euklidesowa Odleg³oœæ euklidesow a Rycina 4 Podobieñstwo wystêpowania o³owiu z badanymi czynnikami w krwi ch³opców. The likeness co-occurrence lead in comparison to other elements in blood of boys. Dyskusja Obecnie wiadomo, e na³óg palenia tytoniu wp³ywa niekorzystnie na wybrane procesy fizjologiczne organizmu ludzkiego, zw³aszcza u dzieci [9]. Palenie bierne tytoniu to problem niezwykle wa ny dotyczy, bowiem dzieci jako œrodowiskowy czynnik oddzia³ywuj¹cy na zdrowie. Coraz czêœciej podnosi siê znaczenie nara enia biernego na dym, z czym wi¹- e siê zwiêkszenie zapadalnoœci dzieci zarówno na choroby odtytoniowe, choroby alergiczne i infekcje dróg oddechowych. WHO ocenia, i blisko 7 milionów, prawie po³owa dzieci na œwiecie jest nara ona na bierne palenie przez 1,2 biliona doros³ych. Palenie bierne, jak podaj¹ dane WHO, powoduje m.in. zapalenie oskrzeli, p³uc, kaszel, ataki astmy, zapalenie ucha œrodkowego, a tak e prawdopodobnie zaburzenia sercowo-kr¹ eniowe i neurologiczne, a ryzyko zachorowañ daje siê wykazaæ ju u dzieci 6-letnich [9]. Uwzglêdniaj¹c specyfikê okresu dzieciêcego coraz czêœciej w wielu krajach podejmuje siê ró norodne przedsiêwziêcia rz¹dowe, celem opracowania specyficznych norm na ró norodne zagro enia œrodowiskowe. Dzia³ania te podyktowane s¹ wiedz¹, o istotnej ró nicy o istotnej ró nicy miêdzy organizmem dziecka i doros³ego, a co za tym idzie braku przydatnoœci do ochrony dzieci norm opracowanych dla doros³ych [16]. Niestety, nieefektywne okaza³y siê programy obejmuj¹ce uœwiadamianie pal¹cych rodziców, o negatywnym wp³ywie palenia biernego na ich cierpi¹ce na astmê dzieci. Wyniki rocznego programu przeprowadzonego w Szkocji, maj¹cego odpowiedzieæ na pytanie, czy rodzice s¹ w stanie zerwaæ z na³ogiem, aby chroniæ swoje dzieci przed szkodliwym dzia³aniem dymu nikotynowego wykaza³y, i prawie 98% rodziców nadal pali³o papierosy. Tak, wiêc poszerzenie wiedzy doros³ych o szkodliwoœci palenia nie przynosi jak dot¹d oczekiwanych rezultatów [8]. Wa nym zadaniem jest wyznaczenie poziomu referencyjnego pierwiastków w krwi dzieci, co jest mo liwe tylko w oparciu o badanie populacji poddanej oddzia³ywaniu emisji œrodowiskowej o³owiu oraz innych pierwiastków. Tak¹ grupê stanowi¹ 1 letnie dzieci zamieszkuj¹ce w ró nych odleg³oœciach od zak³adu przetwórstwa metali rud kolorowych. Te fizjologiczne, wartoœci uzyskane dla o³owiu w grupie dziewcz¹t rodziców niepal¹cych tytoñ mieszcz¹ siê w granicach od 2,1 µg/1 ml do 3,8 µg/ 1 ml. W grupie ch³opców wartoœci te wynosz¹ od 2,7 µg/1 ml do 4,3 µg/1 ml. To rozró nienie p³ci w przypadku nara- enia œrodowiskowego jest wa ne, gdy o wy szym poziomie wystêpowania o³owiu w krwi ch³opców decydowaæ mo e ich wiêksza ruchliwoœæ, rodzaj zabaw jak i wy sze wskaÿniki wentylacji oraz pojemnoœci yciowej p³uc [3]. W przypadku o³owiu zawartoœæ odpowiadaj¹ca 1 percentylowi, która jest interpretowana jako najmniejsze stê enie metalu, bêd¹cego wypadkow¹ jego metabolizmu, jak równie czynników œrodowiskowych, jest podobna w grupie dziewczynek i ch³opców rodziców niepal¹cych tytoñ i mieœci siê w granicach od 3,8 µg/1 ml do 4,3 µg/1 ml. Ten zakres stê eñ o³owiu jest statystycznie istotnie ni szy w porównaniu z wartoœci¹ 1 percentyla dla dziewczynek i ch³opców rodziców pal¹cych tytoñ (od 5,2 µg/1 ml do 6,1 µg/1 ml). Zawartoœæ o³owiu w osoczu krwi ca³ej badanej populacji dzieci okreœlona danymi literaturowymi mieœci³a siê w podawanych normatywnych zakresach [1,5,7,11,14]. Uwzglêdniaj¹c kliniczn¹ interpretacjê badañ diagnostycznych w aspekcie szeroko rozumianej definicji zdrowia dzieci, nale y zwróciæ uwagê, e wszystkie wykazane stê enia o³owiu w osoczu dzieci œwiadcz¹ o ich w³aœciwym poziomie fizjologicznym. Minimalne i maksymalne stê enia tych pierwiastków podawane przez cytowanych autorów publikacji, aczkolwiek ró ne, to dla zdrowej populacji dzieci odzwierciedlaj¹ lokalne ró - nice w biodostêpnoœci tych pierwiastków. Wobec powy szego, przeciêtne obserwowane stê enia o³owiu w osoczu krwi dzieci na obszarze Tarnowskich Gór i Miasteczka Œl¹skiego mieszcz¹ siê w granicach normy podawanych przez wspomnianych autorów i mo na je uznaæ jako wartoœci normatywne. Znamienny wp³yw na³ogu palenia tytoniu przez rodziców na zawartoœæ o³owiu w krwi dzieci potwierdzaj¹ tak e wyniki uzyskane metod¹ analizy podobieñstwa grupowego oraz analizy korelacyjnej. Ró ny charakter zmian zawartoœci o³owiu wzglêdem pozosta³ych pierwiastków, czynników spo- ³ecznych oraz wskaÿników hematologicz- 726 Przegl¹d Lekarski 27 / 64 / 1 M. Bogunia i wsp.

5 r,8,6,4,2 -,6 Matka_Pracownik Ch³opcy rodzice niepal¹cy Ch³opcy rodzice pal¹cy Ojciec_Pracownik Status spo³ecznoekonomiczny Rycina 5 Zale noœæ w wystêpowaniu o³owiu z czynnikami spo³ecznymi w krwi badanych ch³opców zamieszkuj¹cych The relationships of lead with social factors in blood of boys living at Tarnowskie Góry and Miasteczko Œl¹skie.,8,6,4,2 r -,6 -,8-1 Matka_Pracownik Dziewczynki rodzice niepal¹cy Dziewczynki rodzice pal¹cy Ojciec_Pracownik Status spo³ecznoekonomiczny Rycina 6 Zale noœæ w wystêpowaniu o³owiu z czynnikami spo³ecznymi w krwi badanych dziewczynek zamieszkuj¹cych The relationships of lead with social factors in blood of girls living at Tarnowskie Góry and Miasteczko Œl¹skie. nych potwierdzaj¹ dendrogramy przedstawiaj¹ce podobieñstwo ich wystêpowanie we krwi 1 letnich dzieci zamieszkuj¹cych powiat Podkreœliæ nale y, e podobne wartoœci odleg³oœci euklidesowych charakteryzuj¹cych zmiennoœæ wystêpowania o³owiu we krwi dziewcz¹t i ch³opców koresponduj¹ z niewiele ró ni¹cymi siê wspó³czynnikami zmiennoœci zawartoœci o³owiu w obu badanych grupach dzieci. To spostrze enie znajduje swój wyraz w kszta³cie dendrogramu, który charakteryzuje pierwsza grupê wyró - nionych pierwiastków (Cr, Mn, Mg, Cd). Co wiêcej, ustalone wspó³czynniki korelacji oraz du e podobieñstwa zmian, które charakteryzuje ma³a wartoœæ odleg³oœci euklidesowych, mo na t³umaczyæ wspólnym pochodzeniem we krwi Cd, Pb, Cr, Mn, jako g³ównych pierwiastki permanentnie emitowanych do atmosfery przez Hutê Cynku Miasteczko Œl¹skie W pracy wykazano bezpoœredni¹ zale - noœæ zawartoœci o³owiu w krwi dzieci nara- onych na bierne palenie tytoniu od na³ogu palenia tytoniu przez matkê, rodzaju mieszkania, miejsca zamieszkania, wykszta³cenia ojca oraz statusu spo³eczno-ekonomicznego rodziców. Zale noœci o charakterze odwrotnie proporcjonalnym dotyczy³y g³ównie wykszta³cenia matki, rodzaju wykonywanej pracy przez rodziców oraz wystêpowania konfliktów domowych. Podobne wyniki pracy badawczej uzyskali uczeni australijscy. Badacze ci wykazali znamienny wp³yw gorszych warunków socjalno-ekonomicznych, a tak e ni szego IQ matek na wzrost stê enia o³owiu w krwi dzieci [15]. Dzieci zamieszkuj¹ce obszar administracyjny Tarnowskich Gór i Miasteczka Œl¹skiego pozostaj¹ pod wp³ywem stale zmieniaj¹cych siê stê eñ poszczególnych pierwiastków. Wartoœci te okreœlone œredni¹ geometryczn¹ i 98 percentylem wynosz¹ odpowiednio: Pb 147 i 237 ng/m 3 ; Cd 8,3 i 23,8 ng/m 3 ; Zn 1,81 i 8,3 mg/m 3 ; Cr 2,4 i 8,3 ng/m 3 ; Mn 32 i 87 ng/m 3 [17]. W zwi¹zku z powy szym tak e stê enie o³owiu oraz innych pierwiastków w osoczu zmienia siê w sposób bardzo zró nicowany w zale noœci od rodzaju pierwiastka i miejsca zamieszkania badanych dzieci. Rozpatruj¹c stê enia badanych pierwiastków w krwi dziewcz¹t i ch³opców zamieszkuj¹cych poszczególne dzielnice w powiecie gminy Tarnowskie Góry stwierdzono przekroczenie norm dla zawartoœci o³owiu w krwi dzieci w szko³ach nr 1, 17, 18, 6 (od 1,3 µg/1 ml do 15,42 µg/1 ml) w krwi ch³opców oraz w szkole nr 6 w krwi dziewczynek (12,38 µg/1 ml). Podwy szone lokalnie stê enia o³owiu w surowicy dzieci t³umaczyæ mo na czêœciowo lokalizacj¹ szkó³ po stronie zawietrznej od Huty Cynku Miasteczko Œl¹skie. Podobne wyniki, wskazuj¹ce na bezpoœredni wp³yw zanieczyszczenia œrodowiska na stê enie o³owiu w krwi dzieci uzyskali Luke i wsp., którzy badali wp³yw mieszkania w pobli u stacji benzynowej przez dzieci peruwiañskie [13]. Œrednie stê enie o³owiu w krwi dzieci zamieszkuj¹cych poszczególne rejony powiatu gminy Tarnowskie Góry rodziców pal¹cych tytoñ by³o statystycznie istotnie wy- sze ni u dzieci rodziców niepal¹cych. Podobne wyniki dotycz¹ce wp³ywu na³ogu palenia tytoniu przez rodziców oraz czynników spo³ecznych na stê enie o³owiu w krwi dzieci uzyskali Bernard i wsp. [4]. Na ogóln¹ liczbê 177 badanych dzieci podwy szony poziom zawartoœci o³owiu w krwi posiada³o 162 (oko³o 15%) badanych. Poziom zawartoœci o³owiu w krwi dzieci rodziców pal¹cych tytoñ by³ przekroczony u dziewcz¹t u oko³o 17,9%, a u ch³opców 3,9%. U dzieci rodziców niepal¹cych tytoñ wskaÿniki te by³y zdecydowanie ni sze i wynosi³y kolejno 2,9% i 8,7%. Wnioski 1. Wykazano znamienny wp³yw na³ogu palenia tytoniu przez rodziców na zawartoœæ o³owiu w krwi dzieci. Zawartoœci o³owiu w krwi dziewcz¹t i ch³opców rodziców pal¹cych tytoñ by³y statystycznie istotnie wy sze w porównaniu do dzieci rodziców niepal¹cych. 2. Wykazano odmienny sposób wystêpowania i charakter zmian zawartoœci o³o- Przegl¹d Lekarski 27 / 64 / 1 727

6 wiu w krwi 1 letnich dzieci rodziców pal¹cych i niepal¹cych tytoñ zamieszkuj¹cych obszar administracyjny Tarnowskich Gór. 3. Zawartoœci o³owiu w krwi dzieci determinuje p³eæ dziecka, na³óg palenia tytoniu przez rodziców, a tak e wybrane czynniki spo³eczne. 4. Uzyskane wyniki mog¹ stanowiæ podstawê do planowania i realizacji dzia³añ na rzecz poprawy warunków ycia dzieci i ochrony ich wra liwych organizmów przed skutkami d³ugotrwa³ego i podstêpnego oddzia³ywania trucizn œrodowisk, w tym na³ogu palenia tytoniu przez rodziców. Piœmiennictwo 1. Agency for Toxic Substances and Disease Registry, Centers for Disease Control and Prevention. Lead toxicity. Atlanta, GA: Centers for Disease Control and Prevention, Andrzejak R., Porêba R., Derkacz A.: Wp³yw przewlek³ego zatrucia o³owiem na parametry zmiennoœci rytmu serca. Med. Pracy. 24, 55, Bellinger D.C.: Ostatnie osi¹gniêcia w pracach nad ocen¹ szczególnego nara enia dzieci na zanieczyszczenie œrodowiska w USA. Ped. Pol. Supl. 1999, 11, Bernard S.M., McGeehin M.A.: Prevalence of blood lead evels?5µg/dl among US children 1 to 5 years of age and socioeconomic and demographic factors associated with blood of lead levels 5 to 1 µg/dl, Third Health and Nutrition Examination Survery, Pediatrics. 23, 112, Blood lead levels in young children Unites static and selected states, MMWR Morb. Mortal. Wkly. Rep. 2, 49, Bo ek U., Królik B.: Metale ciê kie w glebach ogródków dzia³kowych uprzemys³owionych terenów województwa dolnoœl¹skiego. Med.. Œrodowiskowa. 23, 6, Hoffman K., Becker K., Friegrich K. et al.: The German Environmental Survey 199/1992 (GerES II): cadmium i blood, urine and hair of adults and children. Environ. Epidemiol. 2, 2, Irvine L., Crombie K, I., Clark A, R. et al.: Advising parents of asthmatic children on passive smoking: randomized controlled trial. BMJ. 1999, 318, Jarvis M.J., Goddard E., Higgins V., Feyerabend C., Bryant A., Cook D.G.: Children s exposure to passive smoking in England since the 198 s: cutinize evidence from population surveys. BMJ. 2, 321, Karczmarzowa T.: Zanieczyszczenia atmosfery w województwie katowickim w latach , Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna, Katowice Kordas K., Lopez P.,Rosado J.L. et al.: Blood lead, anemia, and short stature are independently associated with cognitive performance in Mexican school children. J. Nutr. 24, 134, Kucharski R.: Profilaktyka ekologiczna terenów przemys³owych w aspekcie zmniejszenia nara enia cz³owieka. Wydawnictwo Geologiczne. Warszawa Naeher L.P., Aguilar-Villalobos M., Miller T.: Blood lead survey of hildren, pregnant women, professional drivers, street workers, and office workers in Trujillo, Peru. Arch. Environ. Health 24, 59, Naginiene R.: Heavy metals in children with alopecia, Materia³y X Konferencji Naukowej, Legnica 21, Tong S., Baghurst P., McMichael A., Sawyer M., Mudge J.: Lifetime exposure to environmental lead and children s intelligence at years: the Port Pirie cohort study. BMJ. 1996, 312, Wilkinson J.D., Lee D.J., Arheart K.L.: Secondhand smoke exposure and C-reactive protein levels in youth. Nicot. Tob. Res. 27, 9, Zbrojewicz E.: Zanieczyszczenia atmosfery w województwie katowickim w latach , Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna. Katowice, Przegl¹d Lekarski 27 / 64 / 1 M. Bogunia i wsp.