Rola wieku w kszta³towaniu siê obecnoœci pierwiastków fizjologicznych w migda³akch gard³owych dzieci w aspekcie biernego palenia

Transkrypt

1 PRACE ORYGINALNE Ewa NOGAJ 1 Jerzy KWAPULIÑSKI 1 Maciej MISIO EK 2 Agnieszka FISHER 1 Pawe³ NOGAJ 3 Jolanta KOWOL 1 Jacek OLENDER 4 Henryk KAWALSKI 5 Rola wieku w kszta³towaniu siê obecnoœci pierwiastków fizjologicznych w migda³akch gard³owych dzieci w aspekcie biernego palenia Influence of age in content of trace elements in pharyngeal tonsils from exposure and unexposure children 1 Katedra i Zak³ad Toksykologii, Kierownik: Prof. dr hab. Jerzy Kwapuliñski 2 Katedra i Klinika Laryngologii, Zabrze; Kierownik: Prof. dr hab. Grzegorz Namys³owski 3 Zak³ad Analizy Instrumentalnej, Katedra Analizy Instrumentalnej, Kierownik: Prof. dr hab. Krystyna Trzepiatowska-Stepieñ 4 Szpital Miejski w Sosnowcu, III Oddzia³ Wewnêtrzny, Sosnowiec Ordynator Lek. med. Jacek Olender 5 NZOZ Lecznica Dzieci i Doros³ych-Szpital, Chorzów Kierownik: Lek. med. Henryk Kawalski Dodatkowe s³owa kluczowe: dym tytoniowy bierne palenie dzieci migda³ki gard³owe pierwiastki œladowe metale Additional key words: tobacco smoke passive smoking children pharyngeal tonsils trace elements metals Adres do korespondencji: Dr Ewa Nogaj Katedra i Zak³ad Toksykologii, Œl¹ski Uniwersytet Medyczny, Sosnowiec, ul. Jagielloñska 4 Tel.(+32) enogaj@sum.edu.pl W pracy analizowano wp³yw wieku na zawartoœæ K, Na, Mg i Ca w przeroœniêtych migda³kach gard³owych dzieci nara onych i nienara onych na bierne palenie tytoniu, zamieszkuj¹cych tereny Polski po³udniowej. Badan¹ populacjê dzieci podzielono na trzy grupy wiekowe: 2-5 lat (n=42), 6-9 lat (n=30), lat (n=12). Zawartoœæ wy ej wymienionych pierwiastków w badanych próbach oznaczono metod¹ ICP-AES. Najwiêksza zawartoœæ Ca µg/g odpowiadaj¹ca œredniej geometrycznej wystêpowa³a w migda³kach dzieci w wieku lat nienara onych na ETS, a najmniejsza 281 µg/g w tej samej grupie wiekowej, ale nara onej na ETS. Wiêksze iloœci K stwierdzono w migda³kach dzieci nara onych na ETS we wszystkich analizowanych grupach wiekowych w porównaniu do dzieci nienara onych. Najwiêksza zawartoœæ K, na poziomie µg/g, wystêpowa³a w migda³kach dzieci nara onych na ETS w wieku 6-9 lat, a najmniejsz¹ iloœæ K µg/g zaobserwowano w grupie najstarszej lat nienara onych na dym tytoniowy. Zawartoœæ Mg w badanych próbkach zmienia³a siê w granicach od 744 do 788 µg/g, przy czym najwiêksze zawartoœci dotyczy³y najstarszych dzieci nara onych na ETS. Najwy sz¹ œredni¹ zawartoœæ Na stwierdzono w muigda³kach dzieci w wieku lat nienara onych na ETS µg/g, natomiast zawartoœci Na w pozosta³ych analizowanych grupach oscylowa³a w granicach od 6763 do 7487 µg/g. W pracy przedstawiono równie wyniki dwuczynnikowej analizy korelacyjnej pomiêdzy zawartoœciami badanych metalami. Celem pracy by³o okreœlenie wp³ywu biernego palenia dzieci na kszta³towanie siê zawartoœci K, Na, Mg i Ca w migda³kach gard³owych dzieci w ró nym wieku, zamieszkuj¹cych tereny Polski po³udniowej. This project is aimed to estimate the effect of passive smoke on the levels of selected trace elements (Ca, Mg, K, Na) in pharyngeal tonsils of children in several group of age (2-5 years, 6-9 years, years). This trace elements were determined using ICP-AES method. It was concluded that the exposure to the cigarette smoke in pharyngeal tonsils is a factor producing the changes in the levels of essential elements: geometric mean of Ca was the highest in pharyngeal tonsils of children in years old unexposure to ETS (410 µg/g). The least level of Ca µg/g was observed in this samples in the same group of age, but in children exposure by ETS. High levels of K was observed in pharyngeal tonsils of children exposure to passive smoking in all of group of age to comparison to unexposure by ETS. The greatest content µg/g was in pharyngeal tonsils in exposure to ETS in 6-9 years old was observed, but the least µg/g in years old. Change of content of Mg was from 764 to 784 µg/g in samples from children exposure by ETS to comparison µg/g in children unexposure by ETS. High level of Na was observed in pharyngeal tonsils from children exposure to ETS in all of group of age to comparison to unexposure. This study showed that the kind of interaction dependent on age and exposed by ETS. The changes of given elements were different for children passive smoking and no passive smoking in several group of age. 660 Przegl¹d Lekarski 2009 / 66 / 10 E. Nogaj i wsp.

2 Wstêp Dym tytoniowy jest znacz¹cym Ÿród³em wielu substancji toksycznych, które mog¹ byæ szkodliwe nie tylko dla organizmu palacza, ale równie dla osób znajduj¹cych siê w jego otoczeniu. Szczególnie niebezpieczne jest tzw. bierne palenie przez dzieci i kobiety w ci¹ y [5,7,12,17]. Osoby niepal¹ce s¹ nara one na tzw. œrodowiskowy dym tytoniowy ETS (Environmental Tobacco Smoke, Secondhand Smoke) [16]. Dym wdychany przez biernego palacza jest mniej skondensowany ni ten wdychany przez pal¹cego, ale zawiera 35 razy wiêcej dwutlenku wêgla i 4 razy wiêcej nikotyny, a tak e 69 substancji rakotwórczych. Nazywa siê go bocznym strumieniem dymu tytoniowego [7,13]. Bierny palacz wdycha dym tytoniowy nie tylko ze strumienia bocznego, ale tak e ten, który jest wydychany przez palacza. Boczny strumieñ dymu tytoniowego zawiera substancje alergizuj¹ce, powoduj¹ce ³zawienie oczu, podra nienie b³ony œluzowej nosa, kaszel, uczulenia [2,3,7,12,17]. Bierne palenie niesie za sob¹ skutki zdrowotne takie jak palenie aktywne. Powoduje nie yt oskrzeli, zapalenie p³uc, zapalenie migda³ków podniebiennych, zapalenie zatok obocznych nosa, wysiêkowe zapalenie ucha, obturacyjne zapalenie oskrzeli i astmê oskrzelow¹. [12,13]. Z badañ Mani i wsp. wynika, e czêstoœæ wystêpowania zapalenia oskrzeli i chrypki u dzieci pozostaje w istotnym zwi¹zku z biernym paleniem tytoniu. Toksyczne zwi¹zki dymu tytoniowego powoduj¹ uszkodzenie funkcji nab³onka rzêskowego, który jest jednym z niezbêdnych mechanizmów obronnych dróg oddechowych przed œrodowiskiem zewnêtrznym [7]. Niesprawny nab³onek rzêskowy nie eliminuje z uk³adu oddechowego wszystkich szkodliwych substancji a te, które s¹ zawarte w dymie tytoniowym powoduj¹ permanentne procesy zapalne bêd¹ce przyczyn¹ hipersekrecji wydzieliny oskrzelowej. St¹d bior¹ siê poranne kaszle u dzieci, czêste nieswoiste infekcje, astma, czy alergia wielonarz¹dowa [7,8,12]. Ponadto jak dowodz¹ badania Ka³uckiej, bierne palenie tytoniu przez dzieci wp³ywa na obni enie mo liwoœci intelektualnych dziecka jak czytanie, rozumowanie, logiczne myœlenie, mo e tak e opóÿniaæ rozwój umys³owy. Dzieci nara one przez 20 lat na tzw. ETS (Environmental Tobacco Smoke), czyli dym tytoniowy w œrodowisku, rzadziej zdobywa³y wy sze wykszta³cenie w wieku doros³ym, w porównaniu do dzieci, których dom by³ wolny od tytoniu [7]. Ekspozycja dzieci na dym tytoniowy powinna byæ powa nym problemem moralnym w ka dej pal¹cej tytoñ rodzinie. W niniejszej pracy analizowano zawartoœæ pierwiastków œladowych (Ca, Mg, K, Na) w migda³kach gard³owych dzieci w ró - nych przedzia³ach wiekowych aspekcie nara enie i nienara enia na dym tytoniowy. Pierwiastki œladowe s¹ wa nymi sk³adnikami organizmów ywych i od ich w³aœciwego stê enia i wzajemnych proporcji w tkankach, zale y prawid³owy rozwój i zdrowie organizmu [6]. Zarówno nadmiar jak i niedobór tych pierwiastków mo e byæ przyczyn¹ wielu chorób. Jak wiadomo dym tytoniowy zawiera szereg szkodliwych substancji w tym metali ciê kich, które mog¹ wchodziæ w ró - nego rodzaju interakcje z pierwiastkami œladowymi w organizmie powoduj¹c ich wzrost lub spadek zawartoœci. Ciêgle poszukuje siê nowych mediów biologicznych, w których mo na oznaczyæ zawartoœæ biopierwiastków i okreœliæ ich wzajemne interakcje. Istnieje wiele doniesieñ na temat zawartoœci pierwiastków œladowych we krwi dzieci, zêbach mlecznych, w³osach potylicznych czy moczu [1,4,10,12]. Literatura dotycz¹ca okreœlenia zawartoœci pierwiastków œladowych w migda³kach gard³owych jest fragmentaryczna. We wczeœniejszych badaniach w³asnych zajmowano siê oznaczeniem zawartoœci Fe, Cu, Ba i Al w migda³ach gard³owych dzieci [9,10,14,15]. Dlatego celowym wydaje siê uzupe³nienie wiadomoœci na temat kumulowania siê biopierwiastków w tym medium biologicznym. Materia³ i metody Materia³ do badañ stanowi³o 84 próby przeroœniêtych migda³ków gard³owych pochodz¹cych od dzieci zamieszkuj¹cych tereny Polski po³udniowej, uzyskanych na drodze zabiegu adenotomii. Migda³ki zosta³y podzielone ze wzglêdu na nara anie i nienara enie na bierne palenie tytoniu. Badan¹ populacjê dzieci podzielono na trzy grupy wiekowe: 2-5 lat (n=42), 6-9 lat (n=30), lat (n=12). Na przeprowadzenie badañ uzyskano zgodê Komisji Bioetycznej ŒAM w Katowicach NN /06. Usuniêty migda³ek gard³owy po zwa eniu i oznaczeniu jego wilgotnoœci, doprowadzano do sta³ej masy w temp. 105 C±2 w suszarce KPC-65G. Mineralizacjê migda³ków przeprowadzano w ciœnieniowym mineralizatorze w obiegu zamkniêtym - PDS 6, za pomoc¹ spektralnie czystego kwasu azotowego (suprapure Merck). Zawartoœæ Ca, Mg, K, Na oznaczono metod¹ ICP- AES z u yciem spektrometru Solaar M6 (firmy PJA Solutions). Analizê dok³adnoœci oznaczeñ badanych pierwiastków sprawdzano metod¹ dodatku wzorca (firmy Merck). Wykrywalnoœæ oznaczania wynosi³a 0,1 µg/g, a precyzja oznaczeñ 3.1%. Analizê statystyczn¹ otrzymanych wyników badañ opracowano przy pomocy programu statystycznego Statistica ver Wyniki i omówienie wyników Najwiêksz¹ zawartoœæ Ca w badanych próbach stwierdzono w migda³kach gard³owych dzieci nienara onych letnich (410,21 µg/g) nienara onych na dym tytoniowy w œrodowisku domowym (Ryc.1). Najmniejsz¹ zawartoœæ Ca stwierdzono w migda³kach pochodz¹cych od dzieci z najstarszej grupy wiekowej nara onej na ETS (280,85 µg/g). Zawartoœci Ca odpowiadaj¹ce 10 percentylowi utrzymywa³y siê na podobnym poziomie w grupie dzieci w wieku 2-5 lat nara onej na dym tytoniowy (243,44 µg/g) i nienara onej na ETS (230,92 µg/g). Inaczej sytuacja przedstawia siê w przypadku zawartoœci Ca w badanych próbach odpowiadaj¹cej 95 percentylowi, który jest wartoœci¹ wynikaj¹c¹ z wp³ywu œrodowiska. W grupie dzieci nara onych na bierne palenie zawartoœæ Ca by³a prawie dwukrotnie ni sza (323,41 µg/g) u najstarszych dzieci w porównaniu do dzieci najm³odszych (512,85 µg/g). Charakterystyczna by³a prawie 4-krotnie wiêksza wartoœæ 95 percentyla w tej grupie wiekowej dzieci nienara onych (1203,17 µg/g) w porównaniu do dzieci nara onych na ETS (323,41 µg/g). Ogólnie rzecz ujmuj¹c przeciêtnie wiêksze zawartoœci Ca stwierdzono w migda³kach dzieci nienara- onych na ETS w porównaniu do dzieci nara onych na bierne palenie. Bior¹c pod uwagê œredni¹ zawartoœæ Mg w migda³kach dzieci nara onych na ETS, to widaæ niewielk¹ tendencjê wzrostow¹ zawartoœci Mg wraz z wiekiem (rycina 2). Najwiêksz¹ zawartoœæ Mg wyst¹pi³a u dzieci nara onych na dym tytoniowy w przedziale wiekowym lat (784,38 µg/g), w pozosta³ych grupach wiekowych zawartoœci Mg w migda³kach gard³owych dzieci nara onych utrzymywa³y siê na podobnym poziomie ok. 760 µg/g. Natomiast zawartoœci Mg w badanych próbach pochodz¹cych od dzieci nienara- onych we wszystkich analizowanych przedzia³ach wiekowych zawiera³y siê w przedziale µgmg/g z niewielk¹ tendencj¹ spadkow¹ w najstarszej grupie dzieci (718,82 µg/g). Zawartoœci Mg w migda³kach odpowiadaj¹ce 10 percentylowi w grupie dzieci nara onych na dym tytoniowy roœnie wraz z wiekiem ( µg/g). U dzieci nienara onych wartoœæ 10 percentyla jest 2 krotnie mniejsza w najstarszej grupie wiekowej w porównaniu do dzieci m³odszych. Natomiast w przypadku 95 percentyla zarówno w grupie dzieci nara onych jak i nienara onych na ETS wartoœci Mg w najm³odszych i najstarszych grupach wiekowych s¹ wy sze w porównaniu do zawartoœci magnezu w próbach pochodz¹cych od dzieci w wieku 6-9 lat. W przypadku K charakterystyczne by³y najni sze zawartoœci w grupie dzieci najstarszych zarówno nara onych jak i nienara onych na ETS, w porównaniu do dwóch poprzednich przedzia³ów wiekowych (rycina 3). Najni sz¹ œredni¹ zawartoœæ K (16477,94 µg/g) odnotowano w grupie dzieci letnich nienara onych na dzia³anie dymu tytoniowego. Natomiast najwy sz¹ zawartoœæ K (27478,67 µg/g) zaobserwowano u dzieci w wieku 6-9 lat nara onych na ETS. W przypadku potasu zaznaczy³a siê tendencja wzrostowa zawartoœci tego pierwiastka w migda³kach wraz z wiekiem do 6-9 lat, a nastêpnie zauwa ono zmniejszenie siê zawartoœci zarówno w migda³kach dzieci nara onych jak i nienara onych na dym tytoniowy, przy czym jest on bardziej widoczny w przypadku dzieci nienara onych. Porównuj¹c zawartoœæ Na w grupach dzieci nara onych i nienara onych na ETS, to okazuje siê, e najwiêksz¹ œredni¹ zawartoœæ Na dostrze ono w najstarszej grupie wiekowej (9124,02 µg/g) u dzieci nienara onych na dym tytoniowy, a najmniejsz¹ zawartoœæ w tej samej grupie wiekowej, ale nara onej na ETS (6763,57 µg/g). Bior¹c pod uwagê zawartoœæ Na, odpowiadaj¹c¹ 10 percentylowi, to w grupie dzieci nienara- onych na bierne palenie tytoniu zawartoœci Na w migda³kach utrzymywa³y siê na podobnym poziomie ok. 4787, ,77 µg/g we wszystkich grupach wiekowych. Natomiast w przypadku grupy nara onej na ETS, obserwowano wyraÿne zmniejszenie zawartoœci sodu w migda³kach najstarszej grupy wiekowej do wartoœci 4611,97 µg/g w porównaniu do dzieci m³odszych, u których zawartoœci Na by³y na podobnym poziomie - ok µg/g. Najwiêksz¹ zawartoœci Na, Przegl¹d Lekarski 2009 / 66 /

3 Rycina 1 Wystêpowanie Ca w migda³kach gard³owych dzieci Occurrences of Ca in pharyngeal tonsils of children Rycina 2 Wystêpowanie Mg w migda³kach gard³owych dzieci Occurrences of Mg in pharyngeal tonsils of children Rycina 3 Wystêpowanie K w migda³kach gard³owych dzieci Occurrences of K in pharyngeal tonsils of children 662 Przegl¹d Lekarski 2009 / 66 / 10 E. Nogaj i wsp.

4 Rycina 4 Wystêpowanie Na w migda³kach gard³owych dzieci Occurrences of Na in pharyngeal tonsils of children Rycina 5 Wspó³zale noœci miêdzy Ca, Mg, K, Na w migda³kach gard³owych w grupie dzieci 2-5 lat. tonsils in children 2-5 years. Rycina 6 Wspó³zale noœci miêdzy Ca, Mg, K, Na w migda³kach gard³owych w grupie dzieci 6-9 lat. tonsils in children 6-9 years old. Przegl¹d Lekarski 2009 / 66 /

5 Rycina 7 Wspó³zale noœci miêdzy Ca, Mg, K, Na w migda³kach gard³owych w grupie dzieci lat. tonsils in children years old. odpowiadaj¹c¹ 95 percentylowi dostrze ono u dzieci letnich nienara onych na ETS (36773,37 µg/g), a u dzieci nara onych na dym tytoniowy (równie u najstarszych dzieci) zawartoœæ sodu by³a najni sza (8375,81 µ/g) w porównaniu do poprzednich grup wiekowych (rycina 4) zawartoœci sodu w migda³kach gard³owych pochodz¹cych od dzieci nienara onych wykazuje tendencjê wzrostow¹ we wszystkich analizowanych przedzia³ach wiekowych. W przypadku dzieci nara onych na ETS zaznaczy³a siê tendencja spadkowa zawartoœci Na wraz z wiekiem dzieci. Potwierdzeniem powy szych spostrze- eñ s¹ dane zamieszczone w tabeli I. Kolejnym zagadnieniem podejmowanym w pracy by³a analiza wspó³zale noœci miedzy badanymi pierwiastkami w migda³kach gard³owych dzieci nara onych i nienara onych w trzech przedzia³ach wiekowych (rycina 5-8). Analizuj¹c wspó³zale noœci miêdzy wapniem, magnezem, potasem i sodem w najm³odszej grupie wiekowej (2-5 lat) to widaæ, e u dzieci nara onych jak i nienara onych charakterystyczne by³y wprost proporcjonalne zale noœci pomiêdzy Ca-Na i K-Mg w badanych migda³kach gard³owych. Zale noœci te nie by³y istotne w œredniej grupie wiekowej (6-9 lat), z wyj¹tkiem dzieci nara onych na ETS, natomiast w grupie najstarszej bardzo wysokie wartoœci wspó³czynników korelacji wystêpowa³y u dzieci nienara onych na dym tytoniowy. Zale noœæ miêdzy zmian¹ zawartoœci Ca-Mg u najm³odszych dzieci okaza³a siê istotna odwrotnie proporcjonalna w przypadku nara onych na ETS, w starszej grupie dzieci (6-9 lat) nie dostrze ono istotnych zale noœci, a w najstarszej grupie zale noœci t¹ charakteryzowa³ bardzo wysoki wspó³czynnik korelacji (- 0,98) u dzieci nienara onych, natomiast u dzieci nara onych zale noœæ ta nie by³a istotna. Zale noœci Na-Mg w grupie dzieci najm³odszych okaza³a siê istotna tylko w przypadku dzieci nienara onych, u dzieci w wieku 6-9 lat zale noœæ ta nie by³a istotna, natomiast u dzieci najstarszych zale noœæ Na-Mg zarówno u dzieci nara onych charakteryzowa³ bardzo wysoki ujemny wspó³czynnik korelacji (-0,94 i -0,97). Z kolei we wszystkich analizowanych grupach wiekowych wystêpowa³y odwrotnie proporcjonalne zale noœci zarówno u nara onych i nienara onych na ETS, przy czym tylko w przypadku dzieci nara onych letnich nie dostrze ono istotnej zale noœci. Dodatnia istotna wspó³zale noœæ pomiêdzy Na-K by³a charakterystyczna dla dzieci nara onych i nienara onych 6-9 letnich (r=0,5) oraz dzieci nara onych na ETS w najstarszej grupie wiekowej (r=0,93). Natomiast u dzieci nienara onych najm³odszych i najstarszych zale noœæ Na-K mia³a charakter antagonistyczny, przy czym wspó³czynnik korelacji w grupie najstarszej by³ ponad 2 razy wiêkszy (-0,98) w porównaniu do dzieci najm³odszych (r=-0,39). Wnioski 1. Wykazano wiêksz¹ zawartoœæ Ca w migda³kach gard³owych dzieci nienara onych na ETS, niezale nie od wieku. 2. Niezale nie od wieku dostrze ono wiêksze zawartoœci K, Mg, w migda³kach dzieci nara onych na ETS. 3. Zawartoœæ Na w migda³kach gard³owych zale a³a od wieku dzieci niezale nie od nara enia lub nienara enia na dym tytoniowy. 4. Wykazano wp³yw wieku dzieci nara- onych i nienara onych na bierne palenie tytoniu na charakter wspó³zale noœci miêdzy badanymi metalami w migda³kach gard³owych. Piœmiennictwo 1. Bogunia M., Kwapuliñski J., Bogunia E. i wsp.: Wystêpowanie o³owiu w krwi dzieci zamieszka³ych zasiêgu oddzia³ywania Huty Cynku "Miasteczko Œl¹skie" nara onych na bierne palenie tytoniu. Przegl. Lek. 2007, 64, Bukowczan Z., Kurzawa R.: Wp³yw czynników œrodowiskowych na wystêpowanie astmy oskrzelowej u dzieci szkolnych. Klin. Ped. 1998, 5, Bukowczan Z., Kurzawa R.: Wp³yw czynników œrodowiskowych na wystêpowanie chorób alergicznych u dzieci szkolnych. Klin. Pediatr. 1998, 3, Ch³opicka J.: Badanie korelacji pomiêdzy wybranymi metalami ciê kimi, biopierwiastkami i wskaÿnikami hematologicznymi u dzieci. Zastosowanie metod statystycznych w badaniach naukowych II, Kraków Guzikowski W., Pirogowicz I.: Wp³yw palenia tytoniu przez kobiety ciê arne na masê urodzeniow¹ noworodka- analiza danych z porodów w 2007 w Szpitalu Ginekologiczno-Po³o niczym i Noworodków im dr S. Mossora w Opolu. Przegl. Lek. 2008, 65, Kabata-Pendias B.: Biogeochemia pierwiastków œladowych. PWN, Warszawa, Ka³ucka S.: Nastêpstwa biernego palenia tytoniu w œrodowisku domowym. Przegl. Lek. 2007, 64, Krzywiecka M., Obuchowicz A., Bukowska C. i wsp.: Ocena nara enia niemowl¹t i dzieci m na bierne palenie tytoniu w œrodowisku domowym w odniesieniu do czêstoœci wystêpowania u nich zapaleñ dolnych dróg oddechowych. Przegl. Lek. 2006, 63, Kwapuliñski J., Nogaj E., Misio³ek M. et al.: Kumulacja Cu w migda³kach gard³owych dzieci nara onych i nienara onych na dzia³anie dymu tytoniowego. Przegl. Lek 2008, 65, Kwapuliñski J., Nogaj E., Misio³ek M. et al.: Wspó³wystêpowanie Fe z innymi metalami w migda³kach gard³owych dzieci ze wzglêdu na p³eæ, wiek i nara enie na dym tytoniowy. Przegl. Lek. 2008, 65, Malara P., Kwapuliñski J., Malara B., Drugacz J.: Wp³yw biernego nara enia na dym tytoniowy na wystêpowanie wybranych metali w zêbach mlecznych. Przegl. Lek. 2006, 63, Mania M., Przybysz A., Kurylak A.: Bierne palenie tytoniu, a czêstoœæ wystêpowania objawów chorobowych ze strony uk³adu oddechowego u dzieci od 0-7 lat. 2006, 63, Milanowski A.: Choroby uk³adu oddechowego. Biblioteka Pediatr. 36, PWL, Nogaj E., Kwapuliñski J., Misio³ek M. i wsp.: Wp³yw biernego palenia na zawartoœæ glinu w migda³kach gard³owych dzieci zamieszkuj¹cych rejony po³u-dniowej Polski. Przegl. Lek. 2007, 64, Nogaj E., Kwapuliñski J., Misio³ek M.: Wp³yw biernego palenia na zró nicowanie wystêpowania baru w migda³kach gard³owych dzieci. Przegl. Lek. 2007, 64, Piekoszewski W., Florek E.: Tytoñ w liczbach na pocz¹tku nowego stulecia. Przegl. Lek. 2006, 10, Pirogowicz I., Bujanowska - Fedak M., Piorek M, Steciwko A.: Wp³yw biernego palenia papierosów na czêstoœæ infekcji dróg oddechowych, alergii i astmy oskrzelowej u dzieci. Przegl. Lek. 2004, 61, 664 Przegl¹d Lekarski 2009 / 66 / 10 E. Nogaj i wsp.