Recenzja. rozprawy doktorskiej mgr Magdaleny Gruszczyńskiej. "Motywacj a a zachowania zdrowotne uczestników maratonów kolarstwa górskiego"

Transkrypt

1 Dr hab. Krzysztof Sas- owosielski prof. nadzw. Katowice Akademia Wychowania Fizycznego w Katowicach Recenzja rozprawy doktorskiej mgr Magdaleny Gruszczyńskiej "Motywacj a a zachowania zdrowotne uczestników maratonów kolarstwa górskiego" Promotor dr hab. Ryszard Plinta, prof. nadzw. Ocena formalna Przedłożona mi do oceny rozprawa liczy 94 strony (wraz z załącznikami) i jest podzielona na 6 części: Wstęp, Założenia i cele pracy, Materiał i metody, Wyniki, Dyskusja oraz Wnioski. Całość uzupełniają Spis treści, Wykaz skrótów i Wykaz tabel zamieszczonych na początku pracy oraz Piśmiennictwo, Streszczenie w języku polskim i angielskim oraz Aneks zamieszczone na jej końcu. Taki układ pracy zasadniczo odpowiada układowi prac o charakterze empirycznym, do jakich zalicza się przedłożona dysertacja. Materiał ilustracyjny stanowią 22. starannie przygotowane tabele, w których przedstawione zostały szczegółowe dane empiryczne. Uwagi krytyczne Pomimo ogólnie pozytywnego odbioru pracy od strony formalnej, niektóre z jej elementów mogą budzić zastrzeżenia, zmuszony wyartykułować, a przynajmniej wątpliwości. które z obowiązku recenzenta jestem a które pozwolę sobie ująć w punktach: II moje zastrzeżenie budzi brak wyraźnego wyodrębnienia wprowadzenia teoretycznego, który uwzględniając numerację rozdziałów stanowi właściwie rozszerzony Wstęp. W mojej ocenie bardziej właściwe byłoby wyłączenie Wstępu z części objętej numeracją (jak zazwyczaj się to czyni - zob. np. Mendel T. Metodyka pisania prac doktorskich. Poznań 2002), natomiast rozdziały o numeracji od l.l do 1.3 ująć w odrębną - i rzeczywiście już 1

2 numerowaną - część zatytułowaną przykładowo.,oroblematyka badawcze w świetle literatury"' lub podobnie. Przydałoby się także nadać jakąś wewnętrzną strukturę rozdziałowi poświęconemu omówieniu wyników badań własnych, która w rzeczywistości istnieje, lecz wprowadzone śródtytuły zostały wyróżnione bądź to wytłuszczoną czcionką, bądź podkreśleniami, nie zostały natomiast objęte numeracją i dlatego nie uwzględnione w Spisie treści. Należałoby się także zastanowić czy nie lepiej - moim zdaniem: lepiej - byłoby unikać jako śródtytułów nazw kwestionariuszy, tym bardziej, że np. na s. 47 śródtytuł taki przybiera formę nieco kuriozalną, cytuję, "Kwestionariusz ankiety". ależy pamiętać, iż przedmiotem badań jest diagnoza określonych zmiennych oraz określanie relacji między mm!. Kwestionariusze są jedynie narzędziami, które pozwalają nam dokonać pomiaru danej zmiennej, a dane uzyskane z kwestionariuszy są wskaźnikiem tej zmiennej i to on właśnie, nie zaś sam kwestionariusz jako taki powinien podlegać analizie i interpretacji. 2/ Wprowadzenie teoretyczne rozpoczyna Autorka od zdefiniowania pojęcia "motywacja", jednakże czyni to za " Encyklopedią popularną " oraz słownikiem terminów psychologicznych. Wobec obfitości opracowań naukowych poświęconych zagadnieniom motywacji w ogóle, jak również motywacji w sporcie i rekreacji, trudno znaleźć uzasadnienie dla sięgania po opracowania o charakterze popularnym, których w wykazie literatury znajdziemy jeszcze kilka - patrz np. pozycje 41, 42 oraz 97 i 99. 3/ W licznych miejscach tekstu dysertacji znajdują się błędy spacji - polegające na użyciu jej tam, gdzie jej być nie powinno, a nieużyciu tam, gdzie akurat byłoby to wymagane przyjmowanymi zasadami edytorskimi (patrz: "Edycja tekstów" Wydawnictwo Naukowe PW, 2008), w tym zwłaszcza w odniesieniu do nawiasów (na przykład strony: 13, 19, 20, 39, 42, 49, 63, 65, 70, 79, 80). Podobnie ma się rzecz ze spotykanymi gdzieniegdzie uchybieniami o charakterze interpunkcyjnym, literowym (np. na 50. " częstotliwość stosowani" zamiast " częstotliwość stosowania", na s. 66 "wiele badan.. "', zamiast "badań ", na s. 85.,strenghf' zamiast.,strength '), nieprawidłowym doborze słownictwa (np. " ilość" zamiast " liczba" posiłków - te ostatnie są przecież policzalne - lub,,triada atletyczna" zamiast.,triada sportsmenki") czy wreszcie stylistyki (nieprawidłowy szyk, powtórzenia wyrazów w zdaniu np. " podejmując analizę dotyczącą zachowań zdrowotnych warto poddać analizie..." s. 70) i brak dbałości o logikę wypowiedzi (np. s. 21 "Kolejnym istotnym przejawem zachowań prozdrowotnych jest aktywność fizyczna. Sport jest pojęciem wieloznacznym..."). 2

3

4 6/ Na stronie 26., zapewne przez nieuwagę Autorki, pojawia SIę nieścisłość w zdaniu.,potrzeby energetyczne organizmu pokrywane są przez dostarczanie węglowodanów, tłuszczów białek oraz składników mineralnych" - te ostatnie, jak wiadomo, energii nie dostarczają 7/ W pozycji literatury nr 39, Autorka nie podała tytułu, a jedynie nazwiska autorów artykułu i dane periodyku naukowego (tytuł, numer, strony). Spis literatury ujawnia ponadto niekonsekwencję w zakresie formatowania tekstu - część pozycji została wyrównana do obu marginesów, część natomiast jedynie do lewego. 8/ W Dyskusji podawanie są same wartości liczbowe, co do których można się domyślać, iż oznaczają średnią. Dobrze byłoby każdorazowo poprzedzić zapis liczbowy odpowiednim symbolem, jednoznacznie wskazującym czytelnikowi, do czego się on odnosi - średniej, mediany, odchylenia standardowego itp. 9/ W Aneksie z niezrozumiałych powodów zamieszczono tylko jeden z wykorzystanych kwestionariuszy (ten własnego autorstwa), choć będąc konsekwentną Doktorantka powinna zamieścić wszystkie wykorzystane narzędzia badawcze, albo... nie zamieszczać żadnego, o ile zostałyby one wyczerpująco scharakteryzowane w części metodologicznej. Ocena merytoryczna Część teoretyczna W części teoretycznej Autorka wprowadza czytelnika w aparaturę pojęciową powiązaną z obszarem własnych dociekań badawczych oraz zapoznaje go ze specyfiką amatorskiego kolarstwo górskiego. W rozdziale poświęconym zachowaniom zdrowotnym Doktorantka zwraca uwagę na niektóre anty-zdrowotne zachowania sportowców i to nie tylko te, które związane są z podnoszeniem skuteczności wynikowej, a więc niejako traktowane instrumentalnie jako swego rodzaju "koszt" w przygotowaniu do prowadzenia działalności sportowej (vide stosowanie środków i metod dopingu), ale także takie, które - jak używanie alkoholu na poziomie "picia szkodliwego" - stanowią temat rzadko poruszany w literaturze tematu. Koncepcja ujęcia zawartości treściowej tej części znajduje uzasadnienie w problemie badawczym i jest prawidłowa. wszystkim: Uwagi krytyczne jakie nasuwają mi się w związku z tą częścią pracy dotyczą przede 4

5 1/ skromnego, a miejscami nawet nazbyt powierzchownego opisu motywacji osiągnięć, zwłaszcza przy omawianiu motywacji sportowej (s. 14). Motywacja osiągnięć jest konstruktem, który bywa rozmaicie operacjonalizowany. Należałoby zatem oczekiwać przynajmniej krótkiego zaprezentowania założeń kilku najbardziej popularnych teorii motywacji osiągnięć, np. Atkinsona, Weinera czy icholisa, tym bardziej, iż niektóre z nich, jak np. teoria ichollsa są często wykorzystywanymi ramami teoretycznymi w badaniach nad opisywaniem motywacji osiągnięć w sporcie, w tym jej korelatów. Dowodem na to są liczne artykuły w renomowanych periodykach naukowych i monografie naukowe. 2/ podobnie skromnego przedstawienia czynników warunkujących zachowania zdrowotne, gdzie Autorka nie wspomina o takich zmiennych, jak postawy, postrzegane kompetencje, czy oczekiwania wyniku w zakresie uwarunkowań poznawczych, czy wsparcie społeczne i modelowanie w zakresie uwarunkowań środowiskowych. Te ostatnie ponadto zostały ograniczone jedynie do czynników społecznych, a przecież istotną rolę w wyzwalaniu, bądź przeciwnie utrudnianiu, zachowań zdrowotnych pełni także środowisko fizyczne, które bywa przez niektórych autorów traktowane nawet jako silniejszy korelat wyborów zachowań zdrowotnych, w tym także aktywności fizycznej, niż zmienne psychologiczne. Część metodologiczna Wychodząc z założenia, iż uprawianie sportu nie zawsze wpisuje Się całościowo w tzw. zdrowy styl życia, Autorka zadaje sobie pytanie o to, jakie zachowania zdrowotne realiwją osoby uprawiające kolarstwo górskie oraz jakimi motywami kierują się w swojej działalności. Na podkreślenie zasługuje liczebność próby badawczej, nawet jeśli uwzględnić fakt, iż z.. zaproszenia" do wzięcia udziału w badaniach skorzystało niecałe 57% startujących ma maratonach kolarskich w sezonie Pomimo tego stosunkowo niedużego współczynnika zwrotu, ponad ośmiuset osobowa próba badawcza, stanowi z pewnością duży plus pracy. Otrzymane wyniki zostały poddane analizom statystycznym przy zastosowaniu testów nieparametrycznych, co wobec niespełnienia założenia normalności rozkładu jest jak najbardziej prawidłowe, z zastrzeżeniem, iż przy tak dużej próbie badawczej być może można było nie rezygnować z wykorzystywania testów parametrycznych, które uchodzą za.,mocniejsze" od testów nieparametrycznych, a których stosowanie jest dopuszczalne nawet w sytuacji naruszenia założenia normalności rozkładów, jeśli spełniony został warunek homogeniczności wariancji (tego jednak nie wiemy, gdyż Doktorantka nie podaje czy założenie to było również sprawdzane), a próba badawcza była duża. 5

6 Uwagi krytyczne: 1/ Postawiony problem naukowy Autorka zawarła w pytaniu,jaki jest związek między rodzajem i poziomem motywacji a zachowaniami zdrowotnymi uczestników maratonów kolarstwa górskiego?", który Doktorantka nazwała "podstawowym". ależałoby zatem oczekiwać także sformułowania problemów/pytań szczegółowych, takowe się jednak nie pojawiają, choć w podrozdziale 2.2 zostały postawione (szczegółowe) hipotezy badawcze. Sądzę, iż byłoby zdecydowanie korzystniej sformułować problem., główn/, następnie problemy/pytania szczegółowe i dopiero przystąpić do sformułowania hipotez, będących wstępnymi odpowiedziami na zadane pytania. Być może pozwoliłoby to uniknąć problemu sensowności formułowania niektórych hipotez, bowiem zdarzają się hipotezy tak oczywiste, że raczej mało zasadnie jest czynienie z nich przedmiotu dociekań naukowych. Dotyczy to zwłaszcza hipotezy nr 4 "Poziom aktywności fizycznej osób badanych jest wysoki" - trudno przecież spodziewać niskiej aktywności fizycznej po osobach uprawiających kolarstwo górskie! Podobnie, choć w nieco mniejszym zakresie, dotyczy to hipotezy nr 6 "istnieje zależność między poziomem motywacji a poziomem aktywności fizycznej osób badanych" - trudno się spodziewać niskiego poziomu motywacji po osobach trenujących tak wyczerpującą dyscyplinę sportu. Co innego, gdyby (niezadane) pytanie badawcze dotyczyło np. profilu motywacyjnego kolarzy górskich i ewentualnego zróżnicowania tegoż ze względu na płeć czy konkurencję 2/ Czy w kryteriach wyłączenia z grupy badanej było konieczne precyzowanie "cofnięcia zgody na udział w badaniu", wobec wcześniejszego wyrażenia zgody jako kryterium włączenia? 3/ Lektura stron pracy poświęconych opisowi metod i narzędzi badawczych, świadczy - niestety - o nie dość dokładnym czytaniu przez Doktorantkę własnych słów i/ lub niepełnym opanowaniu aparatu pojęciowego z zakresu metodologii. O ile bowiem już w pierwszych zdaniach wspomnianego podrozdziału czytamy, iż "Przeprowadzone badanie miało charakter sondażu diagnostycznego. Zastosowano narzędzia badawcze w formie kwestionariuszy", to na następnej stronie przy OmaWlal1lU pierwszego z opisywanych narzędzi badawczych Doktorantka pisze " arzędzie to jest metodą kwestionariuszową Gorąco rekomendowałbym autorce, aby dobrze przyswoiła sobie znaczenie pojęć, którymi się posługuje, a następnie konsekwentnie się nimi posługiwała, zwłaszcza gdy dotyczą one warsztatu badacza. Narzędzie badawcze jest jedynie "przedmiotem służącym do realizacji 6

7 wybranej techniki badań " (Pilch, Bauman 200 l, s. 71) (w tym konkretnym przypadku techniki ankietowej) i nie jest tożsame z.. metodą ' (w tym wypadku metodą sondażu diagnostycznego). 4/ W opisie Międzynarodowego Kwestionariusza Aktywności Fizycznej pojawia się błędna definicja jednostek metabolicznych MET, nie jest to bowiem wydatek energetyczny podczas spokojnego chodzenia, jak napisała Doktorantka, lecz podczas spoczynku (!) i wyrażany jest mi 0 2/kg m.c./min lub kcal/kg m.c/godz. Omówienie wyników badań własnych Opis i interpretacja uzyskanych wyników jest dość obszerna i mieści się na 35 stronach. W przygotowaniu tej, najważniejszej przecież części pracy, Doktorantka wykazała się z całą pewnością dużą pracowitością, dokonując najpierw charakterystyki poszczególnych zmiennych, a następnie oceniając różnorodne relacje między nimi. Uwagi krytyczne 1/ Dostrzegam niewielki sens włączania do ocenianych zależności ogólnych wyników niektórych kwestionariuszy. Jeśli np. celem kwestionariusza "Dlaczego uprawiasz sport?" jest diagnozowanie różnych powodów, dla których ludzie uprawiają sport, to zmiennymi wykorzystywanymi w analizach powinny być poszczególne podskale a nie wynik ogólny. Podobnie ma się rzecz z kwestionariuszem do badania motywacji osiągnięć. 2/ Jeśli już Doktoranka zdecydowała się włączyć do swoich analiz jako jedną ze zmiennych BMI, to powinna bardzo wyraźnie podkreślić ograniczony charakter wniosków wyciąganych na ich podstawie. Ograniczoność ta wynika z dwóch powodów, jednego natury niejako ogólnej, związanej z samą konstrukcją tego wskaźnika. drugiego natomiast związanego z warunkami zbierania danych. W tym pierwszym przypadku mam oczywiście na myśli fakt wykorzystywania jako danych wejściowych do obliczania BMI wzrostu i masy ciała, bez uwzględniania różnic w składzie ciała (proporcjach masy tłuszczowej i masy beztłuszczowej). Ograniczenie drugiego rodzaju jest związane ze zbieraniem danych wyłącznie na podstawie samo-raportów, a nie pomiarów dokonywanych przez Doktorantkę przy pomocy tego samego sprzętu i w powtarzalnych warunkach. Naraża to rzecz jasna cały proces na ryzyko niskiej rzetelności zbieranych danych. 7

8 3/ Podawana w tabelach liczebność podgrup powinna być oznaczana małą literą " n". Dużą literą,,n" przyjęto oznaczać liczebność całej grupy badanej. 4/ Przydałaby się bardziej pogłębiona interpretacja uzyskanych wyników a unikanie stwierdzeń w swym charakterze oczywistych, np. że,.osoby o wysokiej aktywności fizycznej charakteryzowały się... większą ilością godzin poświęcanych na trening" (s. 56). Dyskusja Zawarta na 14. stronach Dyskusja jest zdecydowanie najmocl1lejszą częścią pracy. Doktorantka konfrontuje uzyskane przez siebie wyniki z wynikami badań innych autorów, głównie krajowych. Prawidłowo i zgodnie z dobrymi zasadami prowadzeniu dyskusji naukowej Doktorantka wskazała nie niektóre ograniczenia swoich badań, głównie niereprezentatywność próby badawczej. Wydaje się jednak. iż w tego typu badaniach pełna reprezentatywność nie jest możliwa. ale też nie wydaje się konieczna. Pracę wieńczy sformułowanie przez Doktorantkę pięciu wniosków, z których wniosek nr 3 jest, wobec charaktery grupy badawczej, dość oczywisty. Ocena wykorzystania piśmiennictwa Spis piśmiennictwa obejmuje 122 pozycje, w tym 58 obcojęzycznych, co stanowi 47,54% całości. Dobór i wykorzystanie źródeł bibliograficznych oceniam pozytywnie, przy uwzględnieniu kilku zastrzeżeń,... I1Il11eJszeJ recenzj l. które pozwoliłem sobie poczynić na wcześniejszych stronach Podsumowanie Oceniając całokształt dysertacji doktorskiej Pani mgr Magdaleny Gruszczyńskiej pt. "Motyw'acja a zachowania zdrowotne uczestników maratonów kolarstwa górskiego" stwierdzam, iż spełnia ona minimalne wymaganie stawiane rozprawom doktorskim. Przedstawione liczne uwagi krytyczne nie umniejszają dokonania Doktorantki, jakim jest niewątpliwie dostrzeżenie stosunkowo słabo zbadanego problemu oraz zaplanowanie i przeprowadzenie badań pozwalających Jej go rozwiązać. Uwagi krytyczne powinny być postrzegane przez pryzmat uwydatniania pewnych obszarów formalnej i treściowej warstwy pracy. nad którymi Autorka powinna się pochylić, by Jej przyszłe opracowania naukowe były jeszcze lepsze. Konkludując, niezależnie od poczynionych uwag, wnioskuję do wysokiej Rady Wydziału auk o Zdrowiu Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach o 8

9 dopuszczenie Pani mgr Magdaleny Gruszczyńskiej do dalszych etapów przewodu doktorskiego. 9